Jan Daniël Bakker

Jan Daniël Bakker
Bestand:Pater-JDB.jpg
Geboren	22 juli 1914, Waarland
Overleden	23 april 1982, Nijmegen
Nationaliteit	Nederland

Jan Daniël Bakker s.s.s. (Waarland, 22 juli 1914 - Nijmegen, 23 april 1982) was een priester en kloosterling van de rooms-katholieke Congregatie van het Heilig Sacrament. Hij probeerde het opleidingsniveau binnen en buiten die orde te verbeteren. Later deed hij hetzelfde voor de Rooms-Katholieke Kerk in Midden- en Oost-Europa.

Jeugd en adolescentie

Jan Daniël was de oudste zoon van Johannes Petrus Bakker uit Waarland en Cornelia Brigetta Scholten uit Oude Niedorp. Vader was bloembollenkweker. De jonge Bakker was in zijn lagere schoolperiode misdienaar. In 1927 verliet hij Waarland om in Nijmegen een opleiding aan het juvenaat van de paters van de Congregatie van het Allerheiligste Sacrament te gaan volgen. De zomervakanties bracht hij door in Waarland, waar hij in 1932 het definitieve besluit nam om bij de paters in noviciaat te gaan. Hij vertrok naar het noviciaathuis in kasteel De Berckt bij het Noord-Limburgse Baarlo. Hier werd hij tot kloosterling gevormd. Hij nam als novice de kloosternaam Romunaldus aan.

Kloosterleven

Romualdus was een ijverige student met een goed oordeelsvermogen en goede intenties, zeer intelligent en getalenteerd. In de verslagen heette hij ‘een belofte voor de toekomst’ of ‘[e]en drijvende kracht, eerste klasse’. Broeder Romualdus had wel wat eigen kenmerken, die zouden komen door zijn afkomst uit West-Friesland. Alle inspanningen om zich geduld, meegaandheid en mildheid eigen te maken, bleken eigenzinnigheid, koppigheid, solipsisme en veeleisendheid in broeder Romualdus’ latere leven uitgeroeid noch overwonnen. De jaren tussen 1934 en 1940 gingen vooral op aan de filosofie en theologiestudie aan het scholasticaat – het priesterseminarie van de congregatie in Baarlo. Een jaar bracht Jan door in het gloednieuwe klooster Stevensbeek, waar tussen 17 september 1936 en 17 juli 1937 theologie werd gedoceerd. Na zijn kruinschering op 15 juli 1937 volgde op 8 december zijn ‘eeuwige heilige professie’. Ruim anderhalf jaar later, op 18 februari 1940, ontving frater Romualdus samen met jaargenoten de priesterwijding uit handen van monseigneur Guillaume Lemmens, bisschop van Roermond.

De oorlogsjaren en een nieuw begin: 1943-1959

Tijdens de eerste oorlogsjaren studeerde Jan Daniël Bakker aan de Universiteit in Nijmegen. Op 9 april 1943 werd de universiteit door de Duitsers gesloten. Alleen als allen de loyaliteitsverklaring zouden ondertekenen zou de universiteit weer open kunnen, maar dat weigerde de universiteit. Clandestien legde pater Bakker op 6 mei, 19 mei en 2 juni 1943 nog zijn doctoraalexamens af. Zes maanden na de bevrijding van Nijmegen, op 4 april 1945, kreeg hij zijn universitaire diploma plechtig overhandigd.

Na zijn examens in 1943 ging hij naar De Berckt te Baarlo waar op 14 augustus 1943 de Sicherheitsdienst SD inviel. Een broer en enkele mede ordegenoten werden vastgezet. Voor pater Bakker de reden om in het verzet te gaan. Zo probeerde hij zijn broer en ordegenoten vrij te krijgen en bezocht hij de geïnterneerden in kamp Amersfoort, waar hij onder andere hosties en correspondentie bezorgde.

In 1943 was het klooster in Nijmegen door de Duitsers opgeëist. Na de bevrijding op 17 september 1944 namen de geallieerden er hun intrek en begin 1945 kon de orde er weer in. Wel was een grote reiniging noodzakelijk. Pater Bakker was op 8 februari 1944 verhuisd naar een eengezinswoning aan de Heyendaalseweg. Op 13 februari 1944 begon hij met lesgeven in Grieks.

Seminarieprofessor: 1945-1959

Op donderdag 12 juni 1944 werd pater Bakker benoemd tot dogmatiekprofessor aan het scholasticaat, dat bij de lazaristen in het Noord-Limburgse Panningen een tijdelijk onderkomen had gevonden. De oorlogsverwikkelingen gooiden echter roet in het eten. Pas op vrijdag 12 januari 1945 kon de kersverse dogmatiekprofessor zijn eerste Panningse praelectio ten beste geven. Op 18 maart 1946 werd hij benoemd tot professor kerkelijke geschiedenis; een benoeming die hij met moeite aanvaardde. Hij was zeer actief en bevorderde bij zijn studenten een actieve studie-instelling. Tussen 1956 en 1959, niet lang voor de opheffing van de sacramentijnse seminarieopleiding, gaf pater Bakker nog drie cursussen dogmatiek.

Een echte boekenman: 1946-1969

Op woensdag 27 maart 1946 werd pater Bakker belast met de op richting van een provinciale bibliotheek, waar hij de volgende 22 jaar de scepter zou zwaaien. Vast staat dat pater Bakker zich in de bibliotheek- en boekwetenschap heeft uitgeleefd en laten gelden. De opsluiting in de wereld van boek en tijdschrift betekende een enorme horizontverbreding. Langzaam maar zeker bouwde pater Bakker een groot nationaal en internationaal netwerk op van boek- en tijdschriftuitgevers, boekverkopers en -distributeurs, bibliothecarissen, universitaire managers, seminarie- en universiteitsdocenten, priesters en kloosterlingen, prelaten en bisschoppen. In een tijd waarin internationaal reizen en vakanties in het buitenland nogal uitzonderlijk waren, brachten auto, trein en vliegtuig pater Bakker tot ver buiten de kloostermuren van Brakkenstein. Van de plechtige afsluiting van het Tweede Vaticaans Concilie in Vaticaanstad op 8 december 1965 ging het via Berlijn, Bonn, München, Oxford, Genève, Wenen en Parijs naar alle uithoeken van Europa. Vanaf 1966 bereisde pater Bakker het voor de val van de Berlijnse muur exotisch gevonden Midden- en Oost- Europa, een uitzonderingsgebied waar maar weinigen zich waagden.

In 1948 vroeg hij het lidmaatschap aan van De Vereniging voor Seminarie- en Kloosterbibliothecarissen. Daar groeide pater Bakker van gewoon lid zeer snel uit tot een onvervangbare kracht en de meest activistische ‘Werkbij’ onder de seminarie- en kloosterbibliothecarissen. Al op 29 augustus 1949 was hij lid van het bestuur. Die vereniging streefde de professionalisering na van klooster- en seminariebibliotheken, waarbij de verbetering van het theologie-onderwijs voorop stond. De vereniging maakte een bevlogen start, maar nam pas echt een grote vlucht, toen werd besloten om voor de leden collectief boeken te gaan inkopen. Dat laatste ging niet zonder slag en stoot. Daarna werden contacten gelegd met buitenlandse organisaties om uitwisseling van informatie en boeken te realiseren, en ook gezamenlijke periodieken.

Eind jaren zestig werden de meer commerciële activiteiten ondergebracht in een zelfstandige stichting met de naam World Library Service dat onder leiding stond van pater Bakker en dat ook de humanitaire activiteiten voor de kerk in Midden- en Oost-Europa voortzette. De Vereniging zette meer ideële activiteiten voort.

Na een aanloop in het midden van de jaren vijftig startte pater Bakker Het Fonds hulpbehoevende seminaries dat ‘boekenzendingen’ ging verzorgen voor ‘seculiere en reguliere grootseminaria in landen die gebukt gaan onder communistische overheersing of erdoor worden bedreigd’. Hij vroeg leden van De Vereniging voor Seminarie- en Kloosterbibliothecarissen om bijdragen om de boekzendingen te financieren. Zijn solidariteitsactie breidde zich geografisch steeds verder uit, eerst binnen Polen zelf en daarna naar Joegoslavië, Tsjechoslowakije en Rusland. Hoewel pater Bakker zich eerst op de priesteropleidingen richtte, namen ‘geschenkzendingen’ aan individuele priesters en leken in Midden- en Oost-Europa gestaag in omvang toe. Soms waren de ontvangers bekenden van verenigingsleden, soms stonden ze in contact met pater Bakker zelf. Sommigen van hen kende hij eerder slechts indirect − ze kregen pas een gezicht tijdens een van zijn vele reizen achter het IJzeren Gordijn. Zowel de boekzendingen als zijn bezoeken naar die regio waren bij de autoriteiten niet geheel onbekend en daardoor niet alleen gevaarlijk voor hem maar ook voor de ontvangers.

Na het concilie van de jaren zestig was er een verschil in kerkvernieuwing in Oost en West. Dat kwam voor een belangrijk deel door verstoorde communicatie tussen Oost en West en door verschil in ontwikkeling in beide delen van Europa. Daarin speelde dat vooruitstrevende ideeën in Nederland elders niet op prijs werden gesteld.

Aktie Koinonoyntes / Communicantes: 1970-1974

Bij het vertrek van pater Bakker bestuurslid van de Vereniging voor het godsdienstig-wetenschappelijk bibliothecariaat VSKB stelde hij dat een alsmaar diepere kloof was ontstaan tussen Oost en West, welke hij wilde dichten. Het besef dat pure hulpverlening moest wijken voor samenwerking en dialoog was langzaam gegroeid, maar had in de voorafgaande jaren al gestalte gekregen. Verdieping en tweezijdige dialoog en discussie tussen de kerk in Midden- en Oost-Europa en in Nederland moesten door persoonlijke contacten gestalte krijgen. Zijn bezoeken, brieven en informatiemateriaal leverde heel wat stevige discussies in en met de clerici in de betrokken landen op.

In die tijd maakte hij korte en ook lange reizen achter het IJzeren Gordijn met alle problemen met visa, doorreispapieren, controles etc. Daardoor kwam hij bij vele bisschoppen, oversten en andere kerkelijke leiders en wetenschappers over de vloer. Vaak zaten ze in moeilijke omstandigheden. Pater Bakker kon hen door de luisteren naar hun verhalen bemoedigen door een niet aflatende belangstelling.

Deelname aan elkaars geloofservaring en gemeenschappelijke geloofsbezinning was een tweede, maar reuze ingewikkeld aspect van de kerkelijke Oost-West dialoog. Hier speelde uiteraard mee, dat de politieke en maatschappelijke situatie in Oost en West behoorlijk van elkaar verschilde en moeilijk vergelijkbaar was. Maar daar nog bovenop joeg ook kerk- en theologievernieuwing schrik aan.

Pater Bakkers plan om De Nieuwe Katechismus in Midden- en Oost-Europa te verspreiden, vond onder zijn vrienden daar een goed onthaal mede door de eenvoud, begrijpelijke taal, heldere opzet en aandacht voor de praktische toepassing van het christelijke geloof in het dagelijkse leven..

Verschillende lezers raakten zo enthousiast dat zij deze vertaalden in hun eigen taal (minimaal in 7 talen) en die aan derden ter beschikking stelden. Het boek werd door velen omarmd, maar ook verguisd. Het kostte pater Bakker heel wat inspanning: spannende en vermoeiende reizen, jarenlange correspondentie, talloze vergaderingen en talrijke kranten- en tijdschriftpublicaties over de catechismus in Midden- en Oost-Europa. Het werd veel gebruikt in Midden- en Oost-Europa en tot op de dag van vandaag spreken zowel ambtsdragers als theologen en leken, zowel katholieken als andersgelovigen met veel waardering over juist deze catechismus.

De enorme inzet voor de vervolgde kerk van Midden- en Oost-Europa zou bijna verhullen dat pater Bakker ook het directeurschap van de World Library Service uitoefende. Veel tijd en veel moeite, die hij liever aan zijn Oost-Europese partners had besteed, gingen daaraan op. Het bezorgde hem bovendien grote hoofdbrekens. Na de wisseling wijzigde het klantenbestand stevig, de loonkosten stegen in die jaren behoorlijk en drukten zwaar op de exploitatie en er ontstonden toch problemen in de verhoudingen tussen Vereniging voor Seminarie- en Kloosterbibliothecarissen, de orde en de activiteiten van pater Bakker. Ondertussen onderhield in 1971 World Library Service in 82 landen relaties met 1.542 uitgevers en boekverkopers en 1.696 bibliotheken en instellingen. Het waren indrukwekkende getallen en toch dienden verliezen zich aan. Schaalvergroting bleef geboden, wilde de World Library Service overleven. Het in beperkte mate verkrijgen van toereikende financiering en de gewijzigde marktomstandigheden brak het voortbestaan van World Library Service uiteindelijk op.

Communicantes Une mer à boire : 1974-1982

De vervolging van de kerk achter het IJzeren Gordijn drukte haar stempel op pater Bakkers werk en naar mate die vervolging verscherpte of verflauwde, plooide hij zich naar de nieuwe omstandigheden. Dit deed hij vanuit het sterke besef dat de wereld in de twintigste eeuw ‘een dorp’ was geworden, waardoor wederzijdse afhankelijkheid steeds pregnanter op de voorgrond trad. Tegelijkertijd stelde pater Bakker vast, dat er tussen de deelkerken in individuele landen onvoldoende contact en dynamiek bestond; vooral in Midden- en Oost-Europa. Voor pater Bakker was staatsrepressie echter meer dan alleen een randvoorwaarde voor mislukking of succes van zijn project van kerkvernieuwing. Ook de onderdrukking zelf werd door pater Bakker aan de kaak gesteld. Die beknotting van godsdienstvrijheid was immers een flagrante schending van de mensenrechten.

Pater Bakker probeerde door publicaties, het houden van conferenties, het houden van voordrachten, het bezoeken van de diverse landen zoveel mogelijk mensen op een lijn te krijgen. De verschillen van inzicht c.q. mening tussen de diverse landen, maar ook tussen kerkelijke leidinggevende onderling en hun priesters was soms heel groot. Voor velen kwam de belangstelling van pater Bakker en daarmee van de Westerse kerk als een teken van bemoediging. Ook probeerde hij door deelname aan elkaars geloofservaring, uitwisseling van geloofsbezinning’, door een theologische en theoretische uitwisseling, door het delen van gedachten, overtuigingen en inzichten over en weer gesprekken tot stand te brengen met respect voor elkaars achtergrond en ervaring.

Pater Bakker was een netwerker. Hiervan getuigen duizenden brieven en briefdoorslagen, vergaderstukken, nota’s, reisverslagen en publicaties, voorgenomen, gestrande en gerealiseerde plannen. Voegen we daar de inhoud van zijn bureauagenda nog aan toe, dan blijkt hoezeer de eenmansactie van pater Bakker lag ingebed in een brede nationale en internationale context. Nadere bestudering van die inbedding leert tenminste twee dingen. Aan een kant kostte het pater Bakker grote inspanning om zijn zaak aan te kaarten bij organisaties en individuen voor wie kerk en geloof in Midden- en Oost-Europa slechts een deelinteresse vormde. Aan de andere kant bleek het vaak reuze ingewikkeld om samen te werken met wie wel onverdeelde aandacht koesterde voor kerk en geloof achter het IJzeren Gordijn.

De omvang van zijn werkzaamheden eisten zijn tol. Zijn arbeidskracht ging achteruit. Hij zocht inmiddels naar een opvolger voordat hij op vrijdag 23 april 1982 overleed.

Literatuur

Pater Jan Daniël Bakker s.s.s. Onvermoeibaar en ongewoon, auteur: Frans Hoppenbrouwers, Brave New Books, Amsterdam, 1e druk, © Stichting Communicantes, 2020, ISBN: 9789464050745

Pater Bakker over de kerk in Midden- en Oost-Europa

Talloze bijdragen verschenen in de Mededelingen van de Vereniging voor Seminarie- en Kloosterbibliothecarissen en sacramentijnse uitgaven, zoals Sanctissima Eucharistia en huisblad S.S.S.-Holland / S.S.S.-Brief. Ze zijn te talrijk om hier afzonderlijk te vermelden.

Gepubliceerd in eigen beheer, 1975-1979

• J.D. Bakker, ‘NOTA. De actuele repressie van de Katholieke Kerk in Tsjechoslowakije’ met vertalingen in het Engels en Spaans (20-11-1979)
• Daniel, Daan Scholten, D. Scholten: ‘For the equipment for the rendering of assistance’ (19-6-1977); vertaling van ‘“Ter toerusting en dienstbetoon”’ (zie hieronder)
  • ‘Joegoslavië. Een binnenaanzicht’ (17-4-1979)
  • ‘How the New Catechism functions in Eastern Europe’ / ‘Wie der holländische Katechismus in Ost Europa funktioniert’ (1979); zie hieronder: ‘De lotgevallen van de Nederlandse Nieuwe Katechismus...
  • ’Oost-West. Sint Augustinus heeft nog altijd gelijk’ (1978) ‘Oost-West. Wat je gebeuren kan’ (1978 of 1979)
  • ‘In de Sovjet-Unie zus, in Hongarije zo’ (20-12-1978) ‘Welkom in het vaderhuis’ (29-3-1975)
• z.n.: ‘Hij droeg net zo’n bril. Vonnis in naam van de Oekraïense Socialistische Sovjetrepubliek’ [1975 of 1976]‘ VONS (Comité ter verdediging van ten onrechte gearresteerden). Communiqué 135: Het optreden van de onafhankelijke literatuur’ (28-9-1979)

Gepubliceerd, 1970-1982

• Jan, J.D. Bakker: ‘Houdt zelf de communicatiemogelijkheden open!’, aangeboden aan De Tijd op 5-2-1972
  • ‘Niet alle katholieken zijn rooms-katholieken’, in 1-2-1. Informatiebulletin 4 (1976) 14, p. 334
  • ‘De wereldwijde christelijke interdependentie’, in S.S.S.-Brief (1977) 26, p. 8-10
  • ‘Enkele reisnotities’, in S.S.S.-Brief (1977) 28, p. 5-6
  • ‘Een paar reflecties’, in S.S.S.-Brief (1978) 31, p. 2-5
• Daan, Daniel, D.S., D. Scholten, J. Scholten Dz.:
  • ‘Belangstelling voor katechismus in landen van het Oostblok’, in Overweg 10 (1978) 24, p. 5
  • ‘De Chinezen en wij: actueel nu’, in Bisdomblad 57 (1979) 25, p. 6-7 1 ‘
  • De dood van de priester’, in Kerk en Leven 57 (15-5-1980) 20, p. 10
  • ‘Hoe in Oost-Europa de Nederlandse “Nieuwe Katechismus” functioneert’, in tussenbeide 6 (1979) 4, p. 9
  • ‘De katholieken in Wit-Rusland. Hoe ze ’t maken’, in Kerk en Leven 1 (1980) 20, p. 10
  • ‘Kerk achter het gordijn. Tezamen zijn we meer mans’, in Nieuwe Noord-Hollandse Courant. De Waterlander (5-6-1974), p. 9
  • ‘De kerk in Tsjecho-Slowakije’, in De Bazuin 60 (1977) 2, p. 6-7
  • ‘De lotgevallen van de Nederlandse Nieuwe Katechismus achter het IJzeren Gordijn’, in Bisdomblad 56 (1978) 21, p. 5-6 (in bewerking verschenen als ‘Nederlandse Katechismus populair in Oost-Europa’, in Trouw (31-5-1978), p. 2.
  • ‘Massaal protest van Litouwse priesters’, in Bisdomblad 57 (1979) 39, p. 8
  • ‘Nieuw kansen voor de kerk in Hongarije’, in Bisdomblad 57 (1979) 2, p. 9
  • ‘De Oekraïense tragedie duurt voort...’ , in Bisdomblad 57 (1979) 1, p. 5-6
  • ‘Een paar reflecties’, in S.S.S.-Brief (1978) 31, p. 2-5
  • Publicatie over Joegoslavië in Bisdomblad 57 (1979) 19, p. 5
  • ‘Slowaakse priester vermoord’, in Bisdomblad 60 (1982) 6, p. 9
  • ‘Van St Augustinus tot de Nieuwe Katechismus’, in S.S.S.-Brief (1975) 23, p. 19-20
  • ‘“Ter toerusting en dienstbetoon”’, in S.S.S.-Brief (1977) 28, p. 7-11 ‘Religieuze wedergeboorte Russische jongeren’, in Bisdomblad 57 (1979) 6, p. ?
• D. Dekker, ‘Slowaakse priester vermoord’, in Nieuwe Noord-Hollandse Courant. De Waterlander (4-1-1982), p. 7
• Dr. B.P. S.J., ‘Verletzung der Menschenrechte der ukrainischen Katholiken in Polen’, in Glaube in der 2. Welt 4 (1976) 11, p. 33-34
• T. Goritsjeva en D. Scholten, ‘Tatjana Goritsjeva. Rusland doortrokken van angst’, in Bisdomblad 58 (1980) 50, p. 8
• P. Jan, ‘Offener Brief eines tschechischen Geistlichen an Kardinal Tomášek. Aus Anlass des 30. Jahrestages der Auflösung der Ordensgemeinschaften in der Tschechoslowakei’, in Glaube in der 2. Welt 9 (1981) 3, p. 112-114
• z.n.: ‘Hongarije’, in Weekbulletin Persbureau Hervormde Kerk 31 (1975) 19 ‘Joegoslaven op het pastoraal concilie’, in de Gelderlander, 15 april 1970 (ingezonden brief)
  • ‘Vasily Romanjuk’, in Bisdomblad 57 (1979) 19, p. 2
  • ‘Wanneer is ooit een atheïst bestraft?’, in Trouw, 12 juni 1980, p.2