Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Waals
| Waals (Walon) | ||
| Sprekers | Ongeveer 600.000 | |
| Taalfamilie |
| |
| Alfabet | Latijns | |
| Officiële status | ||
| Taalorganisatie | onbekend | |
| Taalcodes | ||
| ISO 639-1 | wa | |
| ISO 639-2(B) | wln | |
| ISO 639-3 | wln | |
Het Waals is een lokale Romaanse streektaal die in het grootste deel van Wallonië gesproken wordt door een deel van de bevolking. Waals wordt ook gesproken in de Franse regio van Givet, in het uiterste noorden van de Champagne. Volgens schattingen zijn er in totaal 600.000 sprekers.
Algemeen
Het Waals maakt deel uit van de zogenoemde oïl-talen (een taalsubgroep waartoe ook het Frans behoort), maar is eigenlijk geen variant van het Frans.
Beide talen (en ook andere oïl-talen) ontstonden in verschillende streken van het Noord-Gallo-Romeinse gebied, tussen de 8e en de 12e eeuw. Ze komen uit het Latijn, dat naar het huidige België was gebracht door soldaten, handelaars en 'kolonisten' uit Rome.
Het Waals heeft dan ook een Keltisch en Germaans substraat. Het is ook de Romaanse taal die het duidelijkst sporen van Germaanse invloed draagt. Op 100 Waalse klassieke woorden zouden 90 van Latijnse oorsprong zijn, 9 van Germaanse en 1 van Keltische. Maar het heden ten dage gesproken Waals bevat ook een heleboel Franse woorden, ingevoerd met weinig fonologische adaptatie, sinds de Franse Revolutie, en nog meer sinds de 20e eeuw.
Het Waals is misschien wel de best overgeleverde oïl-taal in de schaduw van het Frans. Het is een van de 500 talen in de wereld die op het punt staan uit te sterven in de 21ste eeuw.
Er zijn ook nog andere kleinere belgo-Romaanse talen of dialecten in Wallonië: het Picardisch (Bergen-Doornik), het Gaumais (Virton) en het Champenois (Beneden-Semois). Soms wordt het woord "Waals" gebruikt voor de vier groepen samen, als synoniem voor belgo-Romaanse dialecten.
De term "Waals" is eveneens in gebruik voor het Belgisch-Frans, wat tot verwarringen kan leiden.
Enkele woorden en uitdrukkingen
| Waals | Frans | Nederlands | Fonetisch |
|---|---|---|---|
| Walon | Wallon | Waals | [[walɔ̃]]? |
| Diè wåde | Adieu | Vaarwel | [[djɛ woːt] / [djɛ wɔːt]]? |
| Bondjoû | Bonjour | Goedendag | [[bɔ̃dʒuː]]? |
| A | Salut | Hoi / Hallo | [[a]]? |
| A rvey | Au revoir | Tot ziens | [[arvɛj]]? |
| Cmint dit-st on | Comment dit-on | Hoe zegt men | [[kmɛ̃ dɪstɔ̃]]? |
| Cmint daloz ? | Comment allez-vous? | Hoe gaat het? | [[kmɛ̃ dalɔ]]? |
| Dji n' sais nén | Je ne sais pas | Ik weet het niet | [[dʒɪn sɛː nɛ̃ ] / [dʒɪn se nẽ]]? |
Voorbeeldtekst
Frans:
Article premier de la Déclaration des Droits de l'Homme
Tous les êtres humains naissent libres et égaux en dignité et en droits. Ils sont doués de raison et de conscience et doivent agir les uns envers les autres dans un esprit de fraternité.
Waals:
Artike prumî
Tos lès-omes vinèt-st-å monde lîbes, èt so-l'minme pîd po çou qu'ènn'èst d'leu dignité èt d'leus dreûts. I n'sont nin foû rêzon èt-z-ont-i leû consyince po zèls, çou qu'èlzès deût miner a s'kidûre onk' po l'ôte tot come dès frés.
Waals en Nederlands
Er zijn verschillende gemeenschappelijke punten tussen het Waals en het Nederlands (soms Vlaams of Limburgs)
- woordontleningen
- (Wa. dringuele van "drinkgeld".)
- (Wa. boûkete waarschijnlijk komend van Limburgs, via het graafschap Loon)
- (Wa. Walon.reye, als "Frank.rijk".)
- zelfde grammaticale structuren
- particules séparables
- Wa: I hene li pire evoye.
- Nl: Hij gooit de steen weg
Zulke structuren zijn niet in het Frans te vinden. Zie andere voorbeelden op de Waalse Wikipedia.
- Plaats van het bijvoeglijk naamwoord.
| Waals | Frans | Nederlands |
|---|---|---|
| ene blanke dame, on noer tchivå | une dame blanche, un cheval noir | een blanke dame, een zwart paard |
In het Frans heeft het bijvoeglijk naamwoord dat de kleur aanduidt een andere plaats.
Verspreiding
De dialecten van het Waals
 Zie Dialecten van het Waals voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Het Waals en het Picardisch zijn de Romaanse dialecten die in de Waalse gebieden werden gesproken; in de gebieden ten zuiden van de taalgrens die het Germaanse taalgebied scheidt van het Romaanse taalgebied. Deze gebieden waren taalkundig dikwijls erg gemengd (Germaanse en Romaanse talen dooreen). De Romaanse dialecten van de langue d’oïl kwamen voort uit een gevulgariseerd Latijn dat reeds tegen de achtste eeuw gedifferentieerd was.
Wisconsin
In de Verenigde Staten is er een klein gedeelte van Wisconsin, rond Green Bay, waar nog namurois gesproken wordt vanwege de tamelijk uitgebreide emigratie in de loop van de 19e eeuw: vanaf 1850 weken 15.000 personen,[1] voornamelijk afkomstig uit de omgeving van Gembloers en Waver, uit naar het noorden van deze Amerikaanse staat, maar het sterftecijfer aan boord van de schepen lag bijzonder hoog. De eerste migratiegolf vertrok uit Graven om zich te vestigen in het huidige dorp Robinsonville-Champion.[2] In 1860 waren ze al met meer dan 4.500, van wie 80% in de counties Kewaunee, Door en Brown woonden. Hun afstammelingen zijn intussen met zo'n 20.000, maar slechts weinig jongeren spreken nog Waals, waardoor de taal op het punt staat uit te sterven, ook al leeft het besef van de oorsprong nog steeds.[3] De namen van verscheidene dorpen in Wisconsin vertonen nog sporen van deze immigratie: Brussels, Namur, Rosiere (van Rosières), Champion, Walhin, Grand-Leez.
Sociolinguïstiek
Waals is nu een "verborgen taal". Als vreemdeling kun je jarenlang in Wallonië rondzwerven, zonder haar te horen. Tegenwoordig zijn alle Waalstaligen ook Franstalig; zo spreken ze Waals alleen in bepaalde situaties, met zeer goede vrienden. Rond 1900 sprak 90% van de Walen altijd Waals. Het verval van het Waals vond in de laatste 100 jaar plaats, over drie generaties.
Normalisatie van het Waals
Prenormalisatie
"Feller sisteem", het systematische schrijven van de dialecten, is uitgelegd door haar bedenker in Bulletin de la société Liégeoise de Littérature wallonne, tome 41, (1) in 1900. Van één orthografie per schrijver kwam men tot "één orthografie per dorp".
"Feller sisteem" vond geen algemene aanvang in de eerste helft van de 20e eeuw. Later werd het een referentie, maar met andere eigenschappen in verschillende literaire kringen. Tot nu toe kunnen er in de zogenaamde "Feller-orthografie" twee of drie verschillende vormen worden gevonden, voor eenzelfde uitspraak van een woord bv. åbe, aube en ôbe (boom). Voor een woord zoals roytea (een keine vogel), zijn er meer dan 30 uitspraken voor (linguïstische) Wallonië, dus 30 "correcte" Feller-schrijfwijzen.
Technische normalisatie
Technische normalisatie ("corpus planning") begon in 1989 met een artikel van Jean Germain in het tijdschrift Toudi. Er moest nu maar één orthografie per woord te zijn.
In 1992 gaf Laurent Hendschel voorstellingen, onder de titel Quelques propositions pour l'établissement d'un langue wallonne écrite commune (Enkele voorstellen voor het inrichten van een gezamenlijk geschreven Waalse taal).
De UCW (Union Culturelle Wallonne) ging met het voorstel akkoord in 1996 (vergadering van Charleroi).
Vanaf de jaren negentig begint een groep schrijvers aan het 'rfondou', een poging om tot één veralgemeend geschreven Waals te komen, in tegenstelling tot het Fellersysteem dat een orthografie voor elk dialect hanteert. Het gaat daarbij niet zozeer om de uitspraak, die kan blijven verschillen van streek tot streek.
Een andere belangrijke stap was de aanzet tot een Waals verklarend woordenboek door Pablo Sarachaga en Lucien Mahin in 2000.
Normalisatie van het statuut
De normalisatie van het statuut ("status planning") ...
Zie ook
Complete artikelenserie Het Waalse taallandschap
- Anthologie de la littérature wallonne
- Champenois
- Dialecten van het Waals
- Gaumais
- Le Chant des Wallons
- Luxemburgs
- Oostkantons
- Picardisch
- Platdiets
- Platdietse streek
- Talentelling in de Platdietse streek
- Waals
- Walen
- Wallonië
Externe links
- Socio-linguïstiek
- Waals is niet dood (Ervaringen van een Vlaamse journalist die lang in Wallonië heeft gewerkt.)
- Online magazine
- Woordenboeken en grammatica's
- Etymologisch woordenboek van Charles Grandgagnage (geschreven in 1860)
- Een Waalse grammatica online (voorgesteld in het Frans, met voorbeelden in de verschillende dialecten en in het Algemeen Waals).
- Beknopte Waalse Grammatica online (voorgesteld in het Algemeen Waals, ook met voorbeelden)
- Een lijst van meer dan 500 Waals-Franse woordenboeken en lexica (voorgesteld in het Frans en in het Algemeen Waals)
Bronnen, noten en/of referenties
|
Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Walloon language op Wikimedia Commons.
| Bestand:Wikipedia-logo-v2.svg | Zie de Waalstalige uitgave van Wikipedia. |
|
Zoek Waals op in het WikiWoordenboek. |
| Indo-Europese talen > Kentum-talen > Italische en Romaanse talen > |
|---|
|