Ideeënleer (Plato)

De zogenaamde Ideeënleer is het best bekende onderdeel van de leerstellingen van de grote Griekse filosoof Plato. Deze Ideeënleer kan gerekend worden tot het gebied van de kosmologie of ontologie.

Niveaus van kennis

Plato stelt dat onze waarneming van individualiteit niet meer is dan een illusie van onze (onvolmaakte) zintuigen. Het verstand daarentegen leert ons dat elk individueel object slechts een soort projectie is van de éne echte, eeuwige en onveranderlijke idee. Eenvoudig gesteld: wij herkennen een boom, een goed mens, … enz., omdat wij weten wat dé boom, resp. dé goede mens, … enz. is. Anders geformuleerd: wat wij direct waarnemen is slechts de veranderlijke schijn der dingen; achter de zintuiglijke wereld ligt de echte realiteit in eeuwige, onveranderlijke, bovenzintuiglijke en zelfstandige ideeën.

Vormen en de idee van het Goede

Deze ideeënwereld, waarvan wij slechts een weerspiegeling waarnemen, is perfect. De ideeën vormen een soort hiërarchie, met als toppunt de 'Idee van het Goede'. Een typerend kenmerk van de ideeën is dat wij ze alleen maar kunnen kennen via het verstand, het nous, waardoor Plato de hele zintuiglijke wereld degradeert tot een tweederangs bron van kennis. Verder probeert Plato de godsopvattingen te bevrijden van antropomorfistische voorstellingen. Hij zoekt eerder de 'Idee van het Goddelijke' en meent het terug te vinden in de 'Hoogste Idee van het Goede'. In dat verband is het belangrijk het volgende op te merken: een oppervlakkige kennismaking met Plato kan ertoe leiden om de Vormen (Ideeën) met de goden te vereenzelvigen waarvoor zijn leermeester Socrates beschuldigd was. De Vormen zijn goddelijk in die zin dat ze perfect zijn, en mooi, en eeuwig. Maar de Vormen zijn slechts zwakke afspiegelingen van goden: ze zijn niet actief en niet levend. De Vormen zijn wel intelligibel, waardoor ze door het verstand, en uitsluitend door het verstand gekend kunnen worden. Evenmin is 'het Goede' en 'het Ene' te identificeren met een monotheïstische god zoals in het latere jodendom, christendom en de islam. Bij Plato is eerder sprake van een demiurg, een 'schepper-god die gebruik maakt van de aanwezige Vormen en het materiaal om een universum te scheppen. Van zuiver monotheïsme kun je bij Plato trouwens niet spreken, want de planeten, die regelmatige banen beschrijven en dus in zijn opvatting door een intelligentie gestuurd worden, ziet hij als (mindere) goden die de demiurg helpen bij het scheppen van het universum.