Landgoederenzone Gelders Arcadië

Gelders Arcadië is de aanduiding voor de landgoederenzone van de Veluwezoom en omvat de gemeenten Wageningen, Renkum, Arnhem, Rozendaal en Rheden. De naam is geïnspireerd op een publicatie van Isaac Anne Nijhof in 1820 ‘’Geldersch Arkadia ‘’.

Cultuurhistorische dragers

Landgoederenzones worden gekenmerkt door een reeks van landgoederen en buitenplaatsen met statige landhuizen en monumentale parken. Ze hebben een samenhangende hoofdstructuur van lanenstelsels, jachtwegen, sprengbeken, schaapsdriften, wildwallen, landbouwgronden, (productie)bossen en zichtlijnen. Gelders Arcadië onderscheidt zich van andere Nederlandse landgoederenzones door de manier waarop gebruik is gemaakt van de van nature aanwezige, vaak on-Nederlandse hoogteverschillen en het heldere stromende water van de sprengbeken. In Gelders Arcadië zijn ruim honderd landgoederen en buitenplaatsen getraceerd. Daarvan zijn er vijftien van rijkswege beschermd als historische buitenplaats. Zeven zijn gemeentelijk beschermd.

Historische buitenplaats

Een object komt als historische buitenplaats in aanmerking voor bescherming als het aan de volgende definitie voldoet. "Een historische buitenplaats is een aangelegd complex dat wordt gevormd door een in oorsprong versterkt huis, een kasteel, een buitenhuis of landhuis, met bijgebouwen, omgeven door tuinen en/of park met een of meer van de volgende onderdelen, zoals grachten, waterpartijen, lanen, boomgroepen, parkbossen, (sier)weiden, moestuinen en ornamenten."

Landgoederen

Een landgoed dient minimaal vijf hectare aan elkaar grenzend land te beslaan, van landschappelijke en/of cultuurhistorische waarden. Het moet een economische functie hebben, zoals landbouw, wonen, werken of recreatie. Een landgoed is een samenhangend geheel van natuur-, bos-, landbouw-, water- en/of parkelementen. Het heeft eventueel gebouwen. Bij een landgoed domineert het nuttige. Een buitenplaats kan onderdeel vormen van een landgoed.

Buitenplaatsen

Een buitenplaats was oorspronkelijk een tweede huis buiten de stad dat niet permanent bewoond werd. Het kan een onderdeel van een landgoed vormen. Bij een buitenplaats domineert het aangename. De bestaande buitenplaatsen hebben hun functie van een tweede woning in het buitengebied verloren. Tegenwoordig wordt een enkele buitenplaats permanent bewoond, andere zijn in gebruik als museum, conferentieoord, verzorgingshuis, hotel of als kantoor. In de loop van de tijd is de betekenis van het begrip buitenplaats veranderd in een monumentaal landhuis met bijbehorend park. De jongste buitenplaats in Gelders Arcadië is Varenheuvel in de gemeente Renkum en stamt uit 1938.

Landgoederenzone

Landgoederenzones hebben als kenmerk dat ze een reeks van landgoederen en buitenplaatsen met statige landhuizen en monumentale parken bevatten. Voorwaarde is dat ze een samenhangende hoofdstructuur bezitten van lanenstelsels, jachtwegen, sprengenbeken, schaapsdriften, wildwallen, landbouwgronden, (productie)bossen en zichtlijnen. Landgoederenzones zijn er door heel Nederland, zoals Kennermerland in Noord-Holland en de Stichtse Lustwarande in Utrecht. Het unieke van Gelders Arcadië is de wijze waarop gebruik gemaakt is van de natuurlijke hoogteverschillen en van het heldere stromende water van sprengbeken. Bij de aanleg van de landgoederen en buitenplaatsen is duidelijk rekening gehouden met het grillige reliëf, dat ontstaan is door de bijzondere ligging, op de grens van Rijn en IJssel en het Veluwemassief. Bij de locatiekeue was rekening gehouden met het uitzicht over het rivierdal. In de negentiende eeuw zijn veel landschapsparken aangelegd, met verre uitzichten, hellingen en watervallen. Dat is voor Nederland uniek. Door de verbondenheid van de landgoederen en het uitgestrekte reliëfrijke landschap van Gelders Arcadië heeft het een bovennatuurlijke structuur en is het niet gerelateerd aan bestuurlijke grenzen.

Stichtingsperiode

Middeleeuwen en zestiende eeuw

De oudste buitenplaatsen in de Veluwezoom zijn ontstaan uit de middeleeuwse en zestiende-eeuwse kastelen en versterkte huizen, die oorspronkelijk een militaire functie hadden. Toen in de zeventiende eeuw de militaire functie verdween werden ze verbouwd tot luxueuze buitenplaatsen. Voorbeeld is het Hof van Dieren, dat in 1647 aangekocht werd door stadhouder Willem II, die het huis verbouwde tot jachtslot en het landgoed inrichtte als wildbaan. Willem III liet rond het jachtslot een luxueuze tuin en park, van een uitzonderlijk karakter en schaal, aanleggen. Op Middachten en Rozendaal zijn tuin en park van dezelfde allure en omvang aangelegd. De andere kastelen en huizen investeerden eveneens om gebouw en omgeving een meer recreatief karakter te geven, maar niet zo groots. Behalve kasteel Doorwerth, dat heeft nooit een esthetische tuinaanleg gehad.

Gelders Arcadië heeft 19 historische buitenplaatsen die dateren uit de middeleeuwen en de zestiende eeuw.

Zeventiende eeuw

In dezelfde periode dat de middeleeuwse kastelen omgevormd werden naar recreatieve buitenhuizen werden er nieuwe buitenplaatsen gesticht. Deze ontstonden meestal uit voormalige kloostergoederen. Als gevolg van de Reformatie werden bij plakkaat van 31 mei 1580 en aanvullend landsdagbesluit van 29 november 1581, alle bezittingen van rooms-katholieke instellingen onttrokken aan hun bestemming. De opbrengsten werden voortaan gebruikt voor de instandhouding van de Gereformeerde kerk en het onderwijs. De geestelijke goederen werden geconfisqueerd en onder beheer van de Staten van Kwartier van Veluwe gebracht. Een deel werd vanaf 1640 openbaar verkocht, meestal aan welgestelde particulieren. Voorbeelden zijn Klarenbeek, Lichtenbeek en Warnsborn.
Ook werden geheel nieuwe buitenplaatsen gesticht, vaak door de bestuurlijke elite van Arnhem die buiten de stad wilde wonen. Een goed voorbeeld is Zijpendaal dat in 1649 werd gesticht in een beekdal, en meer oostelijk Rhederoord en westelijk de Hemelseberg.

Gelders Arcadië heeft 16 historische buitenplaatsen die gesticht zijn in de zeventiende eeuw.

Achttiende eeuw

Gelders Arcadië heeft 16 historische buitenplaatsen die gesticht zijn in de achttiende eeuw.

Negentiende eeuw

Gelders Arcadië heeft 48 historische buitenplaatsen die gesticht zijn in de negentiende eeuw.

Twintigste eeuw

Gelders Arcadië heeft 8 historische buitenplaatsen die gesticht zijn in de twintiste eeuw.

Nieuw Gelders Arcadië

Nieuw Gelders Arcadië is een project op initiatief van het Gelders Genootschap in samenwerking met de vijf betrokken gemeenten, de Provincie Gelderland, landgoedereneigenaren, zowel institutioneel als particulier, en experts. Doel was de bevordering van de ruimtelijke kwaliteit, de samenhang en de beleving van Gelders Arcadië als landgoederenzone. In mei 2009 tekenden de gemeenten Wageningen, Renkum, Arnhem, Rozendaal en Rheden een intentieverklaring waarbij het uitgangspunt was dat nieuwe ontwikkelingen in de landgoederenzone de ruimtelijke kwaliteit dient te versterken in plaats van te bedreigen. Op 7 oktober 2011 werd het project afgesloten met het tekenen door de vijf gemeentes van een samenwerkingsovereenkomst, Convenant Gelders Arcadië. Het convenant is een uitvloeisel van de intentieverklaring.

Zie ook

Lijst van landgoederen en buitenplaatsen in Gelders Arcadië
Lijst van beschermde historische buitenplaatsen Gelders Arcadië

Externe link

• Landgoed als Natuurschoon
• Wet-en regelgeving
• Wybren Verstegen, Vrije wandeling
• VU Geoplaza natuurschoonwet landgoederen

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen, noten en/of referenties Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Elyze Storms-Smeets Eindred., 2011, Gelders Arcadië. Kansen voor Gelders Arcadië. Gelders Genootschap Elyze Storms-Smeets Eindred., 2011, Gelders Arcadië. Atlas van een buitenplaatsenlandschap. Gelders Genootschap Jan Vredenburg, 2012, Buitenplaatsen van Gelders Arcadië. Een cultuurhistorische fietstocht rond Rheden. Stichting Matrijs, Utrecht