Zazamanc

Zazamanc

Zazamanc ligt om de hoek.

Wolfram von Eschenbachs Parzival, geschreven rond 1205, wordt door velen als één van de beste romans uit de middeleeuwse ridderepiek gezien. Al in het eerste avontuur (het verhaal is opgedeeld in zestien avonturen) belandt Gahmuret van Anjou, vader in spe van Parzival, in Zazamanc. Dit koninkrijk wordt door sommigen in het oostelijke gebied van de Middellandse Zee vermoed, anderen zoeken het in oostelijk Afrika. Onbegrijpelijker wijs heeft niemand tot nu toe de meest voor de hand liggende verklaring gevonden.

De Parzival

Wolfram von Eschenbach vertelt in het begin van zijn Parzival dat de vertelde avonturen voor elf generaties hun aanvang hebben genomen. Greub en Steinz plaatsen het verhaal in de negende eeuw, zo tussen 850 en 900 na Christus. Juist in deze tijd is het Kalifaat van Bagdad op zijn grootst en sterkst: het strekt zich uit van Perzië tot Marokko. Precies deze gebieden worden expliciet genoemd als voorbeelden, waar Gahmuret in dienst van de baruc van Baldac zijn overwinningen behaalt. Als datering voor het verhaal lijkt dit dus aardig te kloppen. Speelt het verhaal zich werkelijk eind negende eeuw af? Wat moeten we dan bijvoorbeeld met de actief aanwezige koning Arthur, die zo rond 600-650 na christus geleefd zou hebben? Hoewel Greub de hele Parzival als een waar gebeurde geschiedenis wil zien, is het maar de vraag of de historische tijd klopt, maar ook of deze überhaupt van belang is. Hetzelfde geldt voor de wereld waarin alle gebeurtenissen plaatsvinden. Na Gahmurets avonturen (alleen de eerste twee hoofdstukken van de Parzival) die onder andere ook in het oosten van de Middellandse Zee plaatsvinden, gebeurt alles in westelijk Europa. Hier doolt Parzival rond en bevinden zich alle belangrijke oorden, van Graalburcht tot Schastel Marveil. Wederom volgens Greub ligt ook dit geografische gebied helemaal vast: ongeveer in een straal van honderd kilometer rond de stad Basel. Hoewel sommige oorden, landen, gebergten en adellijke namen verwijzen naar een reële wereld, barst het in de Parzival van onherleidbare familie- en geografische namen. Één daarvan is Zazamanc. Maar zoals Schliemann zijn Troje vond door nauwkeurig de Ilias te lezen, is het ook mogelijk Wolframs Zazamanc op te sporen.

Waar ligt Zazamanc

Men heeft Zazamanc in de Arabische wereld, het oostelijke Middellandse Zeegebied, aan de Noord-Afrikaans kusten van Libië tot Marokko , maar ook in Oost-Afrika (Ethiopië) gezocht Dit laatste is vanuit middeleeuws perspectief mogelijk als Wolfram contemporaine westerse geografische kennis gebruikt heeft bij het uitstippelen van Gahmurets reis; men dacht dat het mogelijk was vanuit de Middellandse Zee naar Oost-Afrika te varen Het belangrijkste argument om Zazamanc in Ethiopië te zoeken, is de aanwezigheid van mensen ‘zo donker als de nacht’. Maar is het dan logisch, dat Wolfram Gahmuret met een schip (of vanuit de Middellandse Zee, of vanaf het Arabisch schiereiland) over de Rode Zee naar het onbekende Oost-Afrika laat varen, waar hij dan op Schotten en Normandiërs stuit?

Hij reisde van Baldac naar het koninkrijk Zazamanc.’

Als Gahmuret, zoals gezegd vader in spe van Parzival, de wijde wereld in trekt om avonturen te beleven, wil hij dit alleen doen in dienst van de machtigste man ter wereld: de baruc van Baldac. Hij wordt aangenomen en dient een lange tijd onder de baruc, naar ieders tevredenheid. Gahmuret bezit een onwankelbare moed, beweert men in Baldac. Hij heeft van het verre westen (Marroch) tot ver in het oosten (Persia) gevochten en geen gevecht verloren. Op een dag reist hij van Baldac naar het koninkrijk Zazamanc. Hij is hier dus niet per ongeluk terecht gekomen. Iemand heeft hem zelfs de weg gewezen. Dit blijkt als Gahmuret aan het eind van zijn Belacane-avontuur (hierover verderop meer) van Zazamanc weg wil varen. Hij vraagt ‘de man uit Sibilje’, die hem een tijd terug de weg ook gewezen heeft, hem van daar weg te varen:

‘Na een tijdje vroeg hij aan de man uit Sibilje of die hem daar vandaan wilde brengen. Vroeger had hij al vele mijlen met hem gevaren; hij had hem daar [in Zazamanc] gebracht.’

‘Men heeft mij verteld dat de zee hem een haven binnendroeg. [sic]: In Sevilla stapte hij van boord. Met goud beloonde de dappere man de schipper ruimschoots voor al zijn werk.’

Hoe komt het dat deze man de weg naar Zazamanc kent? Wisten de oorspronkelijke lezers of toehoorders van het verhaal waar Zazamanc lag? Duidelijk is dat er Moren wonen, die heel zwart zijn. Veel onderzoekers plaatsen Zazamanc in Indië. Hiervoor zou kunnen pleiten dat de stad waar Belacane woont, Patelamunt, met de stad Porta Munda in Indië geïdentificeerd wordt, die op middeleeuwse wereldkaarten voorkomt; daarnaast wordt op veel Middeleeuwse kaarten het oosten van Afrika ook Indië genoemd. Dan zou oostelijk Afrika dus een goede mogelijkheid zijn. Gahmuret is over zee gekomen; tijdens een storm voer hij de haven van Patelamunt binnen, vanuit het oosten, lijkt het. Maar als Gahmuret met Belacane aan het spreken is, wordt er op Isenharts troepen gewezen, die zich ‘langs de zee in het westen’ ophouden. Bevindt hij zich op een landtong, een schiereiland, of wellicht een echt eiland? Aan de oostkant van Afrika zou dan nog Zanzibar een reële optie kunnen zijn. Sinds de tiende eeuw bevinden zich hier Arabische nederzettingen, die handel dreven met India. Wellicht een connectie? Maar de Schotten en de Normandiërs dan?

De strijd om Zazamanc

In het koninkrijk Zazamanc heeft Isenhart, een Moor en koning van het nabijgelegen Azagouc, uit liefde voor Belacane, de Moorse koningin van Zazamanc, in een onbezonnen minnedaad (hij ging zonder harnas op de vijand af!) het leven gelaten. Hierop heeft Vridebrant, koning der Schotten en zoon van wijlen Isenharts oom, van over zee Zazamanc overvallen (want Belacane krijgt de schuld van Isenharts dood) en werd de burcht Patelamunt door hem en zijn vazallen belegerd. Ondertussen is Vridebrant terug naar het westen gevaren, want thuis wordt Herlinde lastig gevallen door de verwanten van de door Vridebrant gedode koning Hernant. Vridebrant heeft het land van Zazamanc platgebrand en de belegering verder aan zijn vazallen Huteger, ook een Schot, Gaschier uit Normandië en Kaylet van Hoskurast uit Spane overgelaten. Verder strijden de nazaten van Isenhart aan de zijde van Vridebrant. Dit leger ligt zoals gezegd in het westen, langs de zee. Als Gahmuret belooft Belacane te helpen door haar belegeraars te verslaan, en deze belofte ook in enkele dagen inlost, volgt er een tijd van opbouw en vrede voor het koninkrijk Zazamanc. Gahmuret en Belacane trouwen, ondanks dat hij christen en zij een heidin is. Als Belacane dan zwanger is, besluit Gahmuret dat het tijd is voor nieuwe avonturen. Als een dief in de nacht gaat hij ervandoor, maar laat wel een briefje achter met zijn stamboom voor zijn ongeboren zoon, die Belacane wat later Feirefiz (van Anjou) noemt. Als Gahmuret van Zazamanc wegvaart, zet hij zijn gids in Sibilje (Sevilla), waar de gids vandaan komt, van boord. Vervolgens vaart hij naar Spane, naar zijn neef Kaylet. Wat is vanuit Wolframs optiek Spane? Dit kan haast niet anders dan het christelijke noordwesten van het huidige Spanje zijn. Vanaf ongeveer 850 tot 1200 is de hele Iberische kust, behalve het noordwesten en noorden, onderdeel van het emiraat Cordoba; dit zal voor Wolfram geen Spaanse kust zijn. Gahmuret rondt het hele Iberische schiereiland en gaat dus ergens aan de noordwest- of noordkant in het christelijke Spane van boord. Hier wil hij zijn neef Kaylet opzoeken, maar deze is vertrokken naar een toernooi. Kortom: Gahmuret vaart van Zazamanc via Sibilje naar Spane.

Moren en Saracenen, of: hoe zwart is een moor?

In de Parzival komen Moren en Saracenen voor. Als Gahmuret in Zazamanc landt, waar Moren en Morinnen wonen, zijn er enkele Saracenen in zijn gevolg. Waarschijnlijk komen ze uit Baldac, want daar hebben de Saracenen later veel verdriet bij Gahmurets dood. Galoes echter, de broer van Gahmuret, laat zijn leven in de strijd tegen de Saracenen. Als in het veertiende avontuur Gawan tegen Gramoflanz moet vechten, zitten er Saracenen samen met christenen in het publiek. De Saracenen zijn hier duidelijk geen vijanden. En als vrijwel aan het eind Parzival op het punt staat Feirefiz te ontmoeten, worden Moren en Saracenen in één adem genoemd: Feirefiz heeft 25 legers ‘van Moren en Saracenen met heel verschillend uiterlijk’, die elkaar niet kunnen verstaan omdat ze uit evenzoveel verschillende landen komen. Het is duidelijk dat Wolfram Moren en Saracenen niet over één kam scheert. De term Moor wordt in de middeleeuwen in eerste instantie gebruikt voor de Iberische en Noord-Afrikaanse islamitische bewoners. De bewoners van het oostelijke deel van het islamitische gebied, de Levant en oostelijk Noord-Afrika worden Saracenen genoemd. Wolfram gebruikt herhaaldelijk het woord Saracenen in combinatie met de Levant. Waar volgens hem de Moren wonen, wordt niet expliciet duidelijk, maar het westen van het Middellandse Zeegebied lijkt geen onmogelijke optie. Eind twaalfde eeuw wordt het dankzij de Von Hohenstaufens bon ton om de zwarte medemens niet langer als slecht te zien, maar als intelligent en muzikaal. Siciliaanse zwarte Moren krijgen toegang tot de hoven en komen hier soms tot aanzien. Is Wolfgang gewoon modebewust als hij een deel van zijn Parzival aan de edele Moren besteedt? En gebruikt hij het beeld van de Siciliaanse Moor voor zijn Zazamanc?

Feirefiz en Zazamanc

In het zesde avontuur, als Parzival vol eer door Arthur en zijn gezelschap ontvangen wordt, verschijnt plots de tot dan toe onbekende Cundrie la sorcière. Ze rijdt de kring van de ronde tafel binnen en scheldt Parzival de huid vol, omdat hij niets waard is. Zij vermeldt terloops dat Parzival een broer heeft, de heiden Feirefiz, die veel meer waard is dan hij. Feirefiz, de zoon van de koningin van Zazamanc, is zwart en blank gekleurd als een vuursalamander en heeft de stad Trabonite in het land Tribalibot, aan de voet van de Kaukasus, veroverd, en met deze stad de liefde van de heersende koningin (Secundille, maar haar naam blijft ongenoemd). Hierop verlaat Cundrie het hof en laat een verbijsterd gezelschap achter. In de kring zit ook Ginover, de vrouw van Arthur, samen met de rijke heidin Eckuba, de koningin van Janfuse. Eckuba kent Feirefiz ook, zij is de dochter van zijn moeders tante. Zij vertelt dat Feirefiz net zo rijk is als de baruc, en naast Zazamanc ook heerst over Azagouc. Hij is bovendien zeer moedig en wordt als een god vereerd. In het voorlaatste (vijftiende) avontuur ontmoeten dan eindelijk Parzival en Feirefiz elkaar, hoewel voor beiden nog niet direct duidelijk is wie de ander is. Er volgt een heftig gevecht. Feirefiz vecht voor zijn vrouwe Secundille en het land Tribalibot dat zij hem geschonken heeft, Parzival vecht voor zijn vrouwe Conduir Amours. Als Parzivals zwaard breekt kan hij het gevecht niet meer winnen. Hierop vraagt Feirefiz hem zich bekend te maken. Als Parzival dit weigert, vertelt Feirefiz eerst zijn naam en dat hij een Anschevin is, wat Parzival verwondert. Dan komt uit dat zij broers zijn. Feirefiz deelt mee dat hij heer is over 25 legers, die vlakbij in zee liggen. Hierna schenkt Feirefiz Azagouc en Zazamanc aan Parzival, waarop hij Feirefiz vertelt dat hun vader Gahmuret al lang geleden door verraad gesneuveld is. Dan gaan ze samen naar het kamp van Arthur. Als Feirefiz naast Artur zit, vertelt hij dat hij dankzij zijn godin Juno in ‘deze rijken van het westen’ is terechtgekomen. Ook spreekt hij over zijn roemrijke daden: “Vanuit mijn twee landen voer ik met een machtig leger over zee. Ik bezat de lust tot ridderlijke daden en alle goede en weerbare landen onderwierp ik aan mijn hand tot ver in den vreemde.” Ook Parzival vertelt over zijn moedige gevechten. De volgende dag verschijnt Cundrie opnieuw aan het hof van koning Arthur en spreekt Feirefiz en Parzival in het Frans uitgebreid toe. Parzival wordt vrijgepleit van al zijn zonden en opgeroepen Anfortas als graalkoning op te volgen. Tot slot nodigt Parzival Feirefiz uit hem naar de graalburcht te vergezellen. Nergens in het hele boek wordt vermeld dat Zazamanc ergens in het oosten ligt.

Zazamanc ligt op Corsica

Waarschijnlijk ligt Zazamanc op een eiland, met in het oosten de hoofdstad Patelamunt, waar Gahmuret in eerste instantie tijdens een storm de haven binnenvaart, en in het westen langs de zee Azagouc. De locatie van Zazamanc moeten we in ieder geval in het westelijke deel van de Middellandse Zee (ten westen van Sicilië) zoeken, want er wonen Moren, zowel in Zazamanc, als in Azagouc. Schotten en Normandiërs weten Zazamanc te vinden. Tijdens de strijd om Patelamunt laat het leger van Isenhart vaandels zien, met daarop een ridder, doorstoken met een speer. Dit symboliseert de gesneuvelde Isenhart. Hierop hebben Belacanes aanhangers ook een vaandel vervaardigd: de afbeelding van Belacane, zwart, op wit fluweel. De huidige vlag van Corsica is een zogenaamde Morenkop: een zwart hoofd, dat naar links kijkt, op een wit veld. Het beeld van deze vlag is wellicht al uit de elfde eeuw. In het westen van Corsica ligt Ajaccio. De Corsicaanse uitspraak hiervan, fonetisch weergegeven, luidt: Azzadjoeh. Azagouc zou dus heel goed het huidige Ajaccio kunnen zijn. Er staan in de Parzival geografische namen met een modern equivalent die minder op elkaar lijken, zoals Baldac voor Bagdad en Hanouwe voor Henegouwen. Waarom kent de schipper uit Sibilje de weg naar Zazamanc? Wordt met Zazamanc misschien abusievelijk Salamanca bedoeld? De gids is in dienst van Gahmuret en komt met hem uit Bagdad gevaren. Zazamanc ligt blijkbaar op de route, want na Zazamanc leidt hij Gahmuret naar Sibilje, om zelf aan land te gaan. Corsica is vanuit Sevilla het eerste grote niet-Iberische eiland en lijkt een logische bestemming tussen Bagdad en Sibilje. Zazamanc ligt waarschijnlijk op een eiland, er wonen Moren (rond het jaar 800 werd Corsica door de Moren ingenomen), de schipper uit Sebilje kent de weg, Azagouc kan Ajaccio zijn, de vlag van Belacane is gelijk aan de Corsicaanse vlag, kortom: Wolframs Zazamanc ligt op Corsica.

Literatuur

Primaire literatuur

Wolfram von Eschenbach, Parzival. Middelhoogduitse versie. Textgrundlage: Wolfram von Eschenbach, Werke, hrsg. von Karl Lachmann, 5. Aufl. (Berlin 1891), '

Wolfram von Eschenbach, Parzival. Uit het Middelhoogduits vertaald door Leonard Beuger. Tweede verbeterde druk (Zeist 1994)., '

Karl Simrock, Parzival und Titurel, Rittergedichte von Wolfram von Eschenbach, übersetzt und erläutert von Karl Simrock. Sechste durchgesehene Auflage, (Stuttgart 1883)., '

Chrétien de Troyes, Perceval of het verhaal van de graal. Vertaling R.E.V. Stuip (Utrecht - Antwerpen 1979)., '

Overige literatuur

Michael Baigent, Richard Leigh, Henry Lincoln, Het heilige bloed en de heilige graal. Achtste druk (Baarn 2006)., '

István Bejczy, Pape Jansland en Utopia. De verbeelding van de beschaving van Middeleeuwen en Renaissance. Proefschrift (Nijmegen 1994)., '

Ingrid Biesheuvel (Inleiding en vertaling), Maerlants werk. Juweeltjes van zijn hand (Amsterdam MXMVIII)., '

Adolf Birch-Hirschfeld, Die Sage vom Gral, ihre Entwicklung und dichterische Ausbildung in Frankreich und Deutschland im 12. und 13. Jahrhundert (Wiesbaden 1877 (Facsimile-editie 1969)), '

Philip Coppens, Servants of the Grail. The real-life characters of the Grail legend identified. (Winchester, UK/Washington, USA 2009)., '

Werner Greub, Willem van Oranje, Parzival en de Graal – Wolfram von Eschenbach als historicus. Willehalm Instituut (Amsterdam 2009)., '

Birgit Hahn-Woernle, Die ebstorfer Welkarte, 3. Auflage (2008)., '

Paul H.D. Kaplan, “Black Africans in Hohenstaufen Iconography“. In: Gesta, The university of Chicago Press, Vol. 26, No. 1, p. 29-36 (1987)., '

Paul Kunitsch, “Erneut: Der Orient in Wolframs 'Parzival'.“ In: Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur 113, Nr. 2: S. 79-111 (Juni 1984)., '

Bernd Lampe, Parzival. Gralsuche und Schicksalserkenntnis. Band I. (Dürnau 1987)., '

Judy Mendels, Linus Spuler, “Landgraf Hermann von Thüringen und seine Dichterschule“. In: Deutsche Vierteljahrsschrift für Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte. Volume 33, Issue 3, p. 361–388 (September 1959)., '

Holger Nottze, Gahmurets Orientfahrt: Kommentar zum ersten Buch von Wolfram 'Parzival' (4,27-58,26) (Würzburg 1995)., ' Frits van Oostrom, Maerlants wereld (Amsterdam 1996)., '

Frits van Oostrom, Stemmen op schrift. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur vanaf het begin tot 1300 (Amsterdam 2006)., '

Jérôme Poteentini, Quelques idee sur l’origine du drapeau Corse. Accademia Corsa di Nizza, (Février 1995)., '

Vera Schauber, Hanns Michael Schindler, Heilige und Namenspatrone im Jahreslauf. Neuauflage (München 2001)., '

Rudolf Simek, Artus-Lexikon. Mythos und Geschichte, Werke und Personen der europäischen Artusdichtung (Stuttgart 2012)., '

Willem Snelleman, Das Haus Anjou und der Orient in Wolframs „Parzival“. Academisch proefschrift (Nijkerk 1941)., '

Walter Johannes Stein, Weltgeschichte im Lichte des heiligen Graal. Das neunte Jahrhundert (Stuttgart-Den Haag-London 2010 (Facsimile-uitgave van 1928))., '

Klaas van Urk, Zoektocht naar de heilige graal & de ark van het verbond. Het mysterie van Rennes-le-Chateau ontrafeld. Derde druk (Rijswijk 2005)., '

 

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen, noten en/of referenties