Dubbelblinde studie

Een (statistisch) onderzoek met proefpersonen heet dubbelblind als noch de proefpersoon, noch de onderzoeker gedurende het experiment kennis heeft over het gebruikte middel. Het eerste dubbelblinde onderzoek vond al in 1835 plaats.

Geneesmiddelenonderzoek

Deze methode wordt vooral gebruikt in proeven met geneesmiddelen, om het placebo-effect uit te sluiten. Als de effectiviteit van een geneesmiddel moet worden onderzocht, wordt een deel van de patiënten het middel gegeven, een ander deel een gelijk uitziend, doch volledig onwerkzaam middel. Dit gebeurt echter dubbelblind - noch de patiënt, noch de dokter weet wat de patiënt krijgt. Op deze manier is het verschil tussen middel en placebo inderdaad de werkzaamheid van het medicijn, en wordt het niet veroorzaakt door het vertrouwen van patiënt of arts in het middel, of door vertekende waarneming.

Het blijkt namelijk dat zowel de verwachting van de onderzoeker als die van de patiënt een sterk effect op de perceptie van de werkzaamheid van een middel hebben. De patiënt die zonder dit te weten een tabletje geperste poedersuiker mee naar huis krijgt rapporteert zeer vaak (10-20%) bijwerkingen als misselijkheid, duizeligheid en hoofdpijn, die hij totaal niet zou ondervinden van een klontje suiker in zijn koffie; de onderzoeker wordt eveneens bij het beoordelen van het effect sterk gekleurd door zijn wens een werkzaam middel te geven en zal daarom gauw geneigd zijn (zelfs volstrekt onopzettelijk) een verbetering vast te stellen die in werkelijkheid niet aanwezig is. Ieder onderzoek met geneesmiddelen waarbij geen vergelijkingsgroep wordt gebruikt en niet dubbelblind wordt gewerkt moet daarom wetenschappelijk gezien als vrijwel waardeloos worden beschouwd.

Het dubbelblind testen is lang niet altijd eenvoudig: veel middelen hebben een typische smaak, en de patiënt kan door gewoon eens op een tablet te kauwen in plaats van het door te slikken proberen er achter te komen of hij de smaak herkent. In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, worden placebotabletten meestal van maïs- of aardappelzetmeel gemaakt en niet van suiker. Daardoor zijn de tabletten van zichzelf smaakloos. Eventueel kan er door de onderzoekers een bittere smaakstof toegevoegd worden om de placebotabletten "echt" te laten smaken.

Randomisatie

Voor het onderzoek wordt een groep patiënten willekeurig (at random) opgesplitst in twee groepen. Eén groep krijgt het te testen middel, de andere een placebo. Soms wordt zelfs gebruik gemaakt van drie groepen, waarbij de derde groep ter vergelijking geheel geen behandeling krijgt. De medicijnen zijn gecodeerd, evenals de patiënten. De betekenis van de codes is slechts bekend bij een persoon die niet (direct) betrokken is bij het onderzoek. Na afloop van de onderzoeksperiode worden de resultaten statistisch verwerkt. De testpersonen worden dan meestal opgedeeld in diverse groepen, bijvoorbeeld een groep waarbij verslechtering optrad, een groep die gelijk bleef en een groep waarbij verbetering optrad. Pas nadat de resultaten allemaal geregistreerd zijn wordt de codering verbroken en wordt duidelijk welke patiënt het echte middel heeft gekregen en welke het placebo. Dan wordt ook duidelijk of een verbetering aan het medicijn is te danken of juist niet. Het komt ook voor dat een getest middel zelfs een verslechtering veroorzaakt, hetgeen dan ook zal blijken. Het is van belang de blindering tot na het verwerken van de testresultaten vol te houden omdat ook bij deze verwerking (onbewuste) vertekening van de resultaten kan plaats vinden als bekend is wie bij welke groep hoort.

De consequente toepassing van het dubbelblind onderzoek is één van voornaamste redenen dat de medische wetenschap de laatste ca. 100 jaar zeer grote vooruitgang heeft geboekt. Het dubbelblind onderzoek stelt de wetenschap als geen andere methode in staat om dingen die niet werken te scheiden van dingen die wel werken. De basis voor het dubbelblind onderzoek is grotendeels gelegd door inzichten in de psychologische mechanismen die kunnen leiden tot foute beoordelingen en zelfbedrog.

Vergelijkend dubbelblind onderzoek

Overigens hoeft er niet altijd met een onwerkzaam middel te worden vergeleken; bij ziekten waarvoor al bewezen werkzame middelen bestaan wordt vaak vergeleken tussen een bestaand en een nieuw middel. Wederom geldt wel, dat dit absoluut dubbelblind moet gebeuren.

Evidence based medicine

Voor geneesmiddelonderzoek is eigenlijk dubbelblind onderzoek de enige nog acceptabele standaard voor het bepalen van de werkzaamheid van een bepaald middel. Vaak is dubbelblind onderzoek niet mogelijk, bijv. bij het verrichten van operaties is het ethisch lastig om wel een snee te maken en dicht te hechten maar vervolgens niets te doen. Toch is dit wel eens gedaan, soms met verrassende resultaten; vele gangbare operaties hebben nooit hun nut in een goed onderzoek bewezen. De stroming in de geneeskunde die ernaar streeft om alle toegepaste behandelingen te laten berusten op proefondervindelijk bewijs, en te streven naar onderzoek van behandelingen waarvan het nut niet onomstotelijk is aangetoond, heet evidence-based medicine.

Onjuiste beeldvorming

Patiënten die meedoen aan een dergelijk onderzoek hopen vaak dat zij wel in de groep zitten die de werkzame of althans de 'nieuwe' stof krijgt. Daar is rationeel gezien geen reden toe: de kans bestaat immers zeker ook dat de geteste stof ze zieker maakt dan het middel van de vergelijkingsgroep. Als al zeker was welke behandeling beter is, was het immers niet meer ethisch om het onderzoek nog uit te voeren.
Ook in de media treft men een soortgelijke denkfout vaak aan: in januari 2008 werd bekend dat bij een onderzoek in Utrecht naar een veelbelovende behandeling, het toedienen van probiotica aan mensen met een acute alvleesklierontsteking, juist in de behandelde groep aanzienlijk meer sterfte was opgetreden dan in de controlegroep. Dit was niet voorzien: bij proefdieronderzoek was het andersom, en ook bij eerdere kleinere onderzoeken bij mensen had men gemeend een gunstig effect te zien. Er werden kamervragen gesteld, de minister van volksgezondheid legde verklaringen af, de inspectie voor de volksgezondheid stelde een onderzoek in naar de zaak. Toch werd hier op wetenschappelijke wijze een belangrijke vraag definitief beantwoord. Nu is duidelijk dat het geven van probiotica in deze situatie aan deze groep patiënten meer na- dan voordelen heeft. Daar was niet op een andere manier achter te komen en het had net zo goed andersom kunnen uitpakken.

Andere toepassingen

Een dubbelblinde test kan ook bij de Turingtest, bij luistertesten voor muziekapparatuur of bij wijnproeven worden gebruikt.

Ook onderzoek naar paranormale gaven dient dubbelblind te worden uitgevoerd. 'Gaven' als het wichelroedelopen, pendelen, het kunnen zien van aura's, het kunnen voelen van 'energievelden' rondom mensen etc. blijken tot nu toe nooit te werken bij een dubbelblinde test.

Ook in de didactiek gebruikt men de techniek om het effect van een instructiewijze te testen.
Iets gelijkwaardigs gebeurt bij de communicatiewetenschap om de criteria van efficiënte boodschappen te onderzoeken.