Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Platenspeler
Een platenspeler (ook draaitafel, grammofoon of pick-up) is een apparaat om grammofoonplaten af te spelen. De eerste grammofoons bevatten een opwindmechanisme om de plaat te kunnen laten draaien en een hoorn om de trilling van de naald mechanisch te versterken. Latere grammofoons namen de trilling van naald op met een element en versterkten het kleine elektrische signaal elektronisch, waarna het door een luidspreker ten gehore werd gebracht.
Ontstaan van de platenspeler
Edisons Fonograaf
In 1877 is de jonge Thomas Alva Edison juist bezig met het uitvinden van een dictafoon. Hij tekent een apparaat, bestaande uit een cilinder met een stuk stannioolfolie eromheen, daarop een trechter met daaraan een naaldweergever. Nadat hij het toestel heeft laten bouwen komt hij er achter dat door de trillingen putjes in het bladtin gegraveerd worden. Edison roept het kinderrijmpje "Mary had a little lamb" in de trechter, waarbij de naald in het ritme van zijn stemtrillingen putjes in de folie maakt. Bij het verplaatsen van de naald klinkt zachtjes uit de trechter "Mary had a little lamb". Hij vraagt op 19 februari 1878 patent aan op zijn nieuwe uitvinding.
De fonograaf is de voorloper van de grammofoon en voorzag in de eerste mogelijkheid om geluid op te nemen en weer af te spelen. Als geluidsdrager werd er gebruikgemaakt van een wasrol. In 1890 heeft Charles Tainter patent verkregen op het toepassen van carnaubawas op de rollen als vervanger van het mengsel van paraffine en bijenwas. Tijdens het opnemen werden in de was groeven gemaakt, net als bij de latere grammofoonplaat. De muziek kan worden afgespeeld met behulp van een stalen naald en werd versterkt door een grote hoorn. Edison verbetert zijn fonograaf, want zo heeft hij het apparaat inmiddels genoemd, door een veermotor aan te brengen voor een constante snelheid en door de afspeelduur te verlengen tot 4 minuten.
Emile Berliner
Emile Berliner vond de grammofoonplaat uit. De fonograafrol verving hij door een platte plaat met groeven in spiraalvorm, zodat de geluidsgolven niet meer verticaal maar horizontaal in het zogenoemde Berlinerschrift werden geregistreerd. Hij gebruikte bij de opname een glasplaat voorzien van een laagje roet. Hiervan wordt een metalen kopie gemaakt, waarover de naald van de weergever loopt. Deze naaldweergever zit aan een arm met daaraan als versterker een grote hoorn voor de geluidsweergave. Tevens vond hij later geschikter materiaal voor de platen, namelijk een met was bedekte zinkplaat. Zo ontstond de grammofoonplaat zoals wij hem nu nog kennen.
Techniek
Naald
De naald bevindt zich aan het einde van de naalddrager (ook wel cantilever genoemd). De oorspronkelijke platenspelers hebben een metalen naald. Deze grammofoons spelen platen af met brede groeven op een snelheid van 78 toeren. De uitslagen van de naald worden mechanisch versterkt en hoorbaar gemaakt. De naald slijt snel en moet na elke plaat worden vervangen.
Later werden de bewegingen van de naald elektronisch versterkt. De naalddruk kon nu veel minder worden en de naald werd van saffier of diamant gemaakt. Doordat diamant harder is dan saffier, gaat die eerste veel langer mee (circa 2000 speeluur), en is daardoor beter voor de plaat, omdat de plaat minder vaak met een (bijna) versleten naald wordt afgespeeld. Het hele element werd vervangbaar.
De vorm van de naaldtip is mede bepalend voor de aftastkwaliteit. We onderscheiden een aantal basistypen naaldtipvormen: de ronde of sferische naaldtip, de elliptische naaldtip en de vier facetten naaldtip, de Pramanik shape.
Merken
Bekende Europese merken van platenspelers waren onder andere Rega, Dual, Lenco, Thorens, Garrard, Saba, Philips, Bang & Olufsen en Linn. Later kwamen ook Japanse merken als Sony, Technics/Panasonic, Micro Seiki, Pioneer, Yamaha, JVC, Akai op de markt.
Elementen
In de jaren 70/80 was de keuze van het merk platenspeler een belangrijk facet, maar de keuze van het te gebruiken pick-up element was zeker niet minder belangrijk. In hoofdzaak werden magneto-dynamische elementen gebruikt (tegenwoordig MM-element genoemd = Moving Magnet). Daarnaast waren moving coil-elementen (MC) de absolute top-weergevers maar zeer kostbaar. Deze elementen zijn in 2007 nog steeds de top op weergavegebied bij draaitafels maar blijven erg duur. Bekende merken voor beide types pick-up elementen uit de jaren 70/80 zijn Bang&Olufsen, Shure, Stanton, Goldring, Rega, Audio Technica (AT), Ortofon, Dual, Philips, Pickering, Technics, Sony. De meeste fabrikanten leveren nog steeds pick-up elementen.
Populariteit
De grammofoonplaat is sinds de invoering van de compact disc verdrongen als voornaamste medium voor muziek. Lange tijd werden muziekalbums nog dubbel uitgebracht, op cd en lp, maar naarmate meer en meer huishoudens een cd-speler aanschaften en hun platenspeler weg deden werd de lp steeds slechter verkrijgbaar. Veel liefhebbers hebben echter hun platenspeler nooit weggedaan en sinds de tweede helft van de jaren 90 komen er zeer goede platenspelers op de markt. Deze weten bij bepaalde groepen muziekliefhebbers juist een zeer gevoelige snaar te raken. Deze kleine groep consumenten prijst het volgens hen superieur natuurlijke geluid van de grammofoon.
De muziekindustrie speelt hier sinds een paar jaar op in door ook van nieuwe artiesten de muziek, in beperkte oplage, uit te brengen op vinyl. Vaak worden ook oude opnames opnieuw van de originele mastertapes opgenomen en op hoge kwaliteit vinyl geperst.
Ook heeft de markt voor tweedehandsplaten een vlucht genomen, waarbij goede lp's nog best duur kunnen zijn.
Professionele apparatuur
Met de term draaitafel wordt tegenwoordig vooral de uitvoering van een platenspeler aangeduid, die door dj's worden gebruikt. Een dj-draaitafel heeft geen verende ophanging van het afspeelgedeelte (waar de plaat op ligt). De draaitafel is hierdoor minder beschermd is tegen schokken van buitenaf maar het gebruiksgemak voor de dj wordt vergroot. Scherpstellen van de naald op de juiste beat lukt gewoonweg niet met vering. Trillingen en schokken van buitenaf worden opgevangen door een stevige tafel, de massa van de draaitafel en soms door middel van een met zand gevulde bak.
In deze dj-draaitafels gebruikt men speciale naalden die de mogelijkheid bieden om een plaat niet alleen te vooruit te spelen, maar ook achteruit. Het zogenaamde scratchen. Er zijn heel veel verschillende naaldsoorten op de markt, elk met zijn eigen kenmerken. Zo zijn er naalden waarmee gescratcht kan worden of naalden die de geluidskwaliteit behoorlijk ten goede komen.
De bekendste platenspeler is waarschijnlijk de Technics SL1200. Sinds de introductie van dit model begin jaren 80 zijn er slechts kleine wijzigingen aangebracht, zoals bv de SL1200 m5g, SL1200 mk 5, SL1200 mk II en de SL1210. (Het enige verschil tussen de 1200 en 1210 versie is de kleur, SL1200 is zilverkleurig, SL1210 is zwart). Deze Technics-platenspeler wordt voornamelijk door dj's gebruikt.
Aan de andere kant van het spectrum, bij de audiofielen, doen merken als VPI, Clearaudio, Linn, Michell, Pro-Ject en REGA het erg goed. Deze zogenaamde High-End platenspelers zijn te koop vanaf 400 euro tot 10.000 euro of meer. Bij deze draaitafels gaat het voor alles om een zo natuurgetrouw mogelijke weergave van de opname. Met name het gebruiksgemak mag daar volgens een audiofiel best onder lijden. Zo zijn er spelers zonder knop voor het wisselen van het toerental (men moet dan de draaischijf optillen en de aandrijfsnaar met de hand over een andere as leggen), omdat het mechanisme van deze knop invloed zou hebben op de gelijkmatigheid van het draaien van de plaat.
Een speciale categorie vormen professionele draaitafels. Dat zijn de draaitafels die in radiostudio's bij de omroep worden gebruikt (bekend merk: EMT). Voor de gemiddelde gebruiker zijn ze onbetaalbaar; zelfs afgedankte modellen brengen na jarenlange trouwe dienst nog hoge prijzen op, zoals blijkt bij internetveilingen.
Platenwisselaar
Na de Tweede Wereldoorlog verscheen de platenwisselaar voor het afspelen van kleine 45-toerenplaten met een middellijn van 18 cm. De platenspeler heeft een dikke as en de platen moeten dan ook een groot gat in het midden hebben. De platen worden opgestapeld en blijven ongeveer 10 cm boven de draaitafel hangen. De platenwisselaar zorgt ervoor dat de plaatjes een voor een naar beneden vallen en worden afgespeeld. Later verschenen er ook platenwisselaars met een dunne as, die ook geschikt was voor andere platen.
Automatisch
Tot in de jaren 60 was het heel gewoon om met de hand de opnemer op de plaat te zetten en hem er ook weer met de hand af te zetten. Alleen de reeds genoemde platenwisselaar was een uitzondering, want die kon natuurlijk ook een enkele plaat automatisch starten en stoppen. Het bleek dat hierdoor minder schade aan de plaat ontstond. Een onhandige beweging bij het optillen en laten zakken van de arm kan immers makkelijk tot krassen op de plaat leiden. Bijna elke moderne platenspeler kan dan ook automatisch de naald op de plaat zetten en aan het einde automatisch uitschakelen en alle andere spelers hebben op zijn minst een armlift - een constructie waarmee de arm rechtstandig op en neer wordt bewogen en die steeds gebruikt moet worden bij het starten en stoppen van de plaat en als men de naald op een bepaalde passage wil zetten.
Jukebox
Naast de platenspeler voor studio- en thuisgebruik bestaan er ook zogenaamde jukeboxen waarin meerdere singles tegelijkertijd kunnen worden geplaatst. Deze zijn speciaal bedoeld om te worden geplaatst in cafés en andere uitgaansgelegenheden. Een bezoeker kan na muntinworp een plaat kiezen die dan automatisch wordt afgespeeld. Tegenwoordig vormen deze apparaten gewilde verzamelobjecten. Een bekende fabrikant hiervan is onder andere Wurlitzer.
Vorm van de arm
Vrijwel elke platenspeler heeft een kromme arm, of een arm die een hoek maakt. Hierdoor wordt bereikt dat de toonopnemer steeds vrijwel evenwijdig aan de richting van de groeven loopt. Een kleine afwijking is echter onvermijdelijk. Doordat de arm met een enkel draaipunt op het frame van de grammofoon bevestigd is, beschrijft de toonopnemer een gebogen baan over de plaat, terwijl een rechte baan beter zou zijn.
Er bestaan platenspelers die deze onnauwkeurigheden minimaliseren door een rechte arm te gebruiken die zich evenwijdig aan zichzelf verplaatst. De arm is met een draaipunt bevestigd aan een slede. Zodra de arm ten opzichte van de slede draait, zorgt een motortje ervoor dat de slede verplaatst wordt. Dit heet een tangentiale arm.
USB platenspelers
Een aantal leveranciers brengt platenspelers op de markt die (naast een aansluiting op een muziekinstallatie) zijn uitgerust met een USB aansluiting. Hiermee kan de platenspeler rechtstreeks op een personal computer of notebook worden aangesloten, en met opnamesoftware kan het signaal worden gedigitaliseerd. Het aldus ontstane muziekbestand (vaak MP3) kan vervolgens via computer of MP3-speler worden afgespeeld.
Versterking
Bij de oudste grammofoons werd het geluid mechanisch versterkt. Het geluid klonk uit een hoorn die soms in de kast was ingebouwd (met deurtjes ervoor om de geluidssterkte te regelen). Een klassieke uitvoering is de grammofoon waarvan de hoorn boven het opneemelement is gebouwd.
Sinds de Tweede Wereldoorlog wordt het geluid steeds elektronisch versterkt. Daarvoor wordt de grammofoon op een versterker of radio aangesloten. Aanvankelijk hadden de grammofoons een keramisch element of een kristalelement. Dit geeft een krachtig signaal af (lijnniveau genoemd) dat geschikt is voor de ingang van een versterker.
Latere grammofoons hebben steeds een elektrodynamisch element, dat kwalitatief beter is, maar een zwakker signaal afgeeft, zodat de versterker een aparte ingang voor de platenspeler nodig heeft met een extra voorversterker. Omdat veel nieuwe versterkers tegenwoordig geen aparte phono ingang meer hebben, hebben veel platenspelers tegenwoordig een ingebouwde voorversterker, die het signaal versterkt naar lijnniveau.
Externe link
Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Phonographs op Wikimedia Commons.