Jodenster

De Jodenster was een kenteken dat Joden in Duitsland en bezet gebied moesten dragen tijdens de Tweede Wereldoorlog. De verplichting gold voor Joden boven de leeftijd van zes jaar in bijna het gehele door de nazi's bezette Europa, met uitzondering van Finland, Noorwegen, Denemarken en Vichy-Frankrijk. Het kenteken bestond uit een zwart getekende zespuntige ster uit gele stof ter grootte van een handpalm met de tekst (in de landstaal) in zwarte letters 'Jood'. De ster diende om Joden te identificeren, evenals het stempel met de letter J in hun Persoonsbewijs. De Jodenster moest zichtbaar en vast opgenaaid op de linkerkant ter borsthoogte van het kledingstuk gedragen worden.

De nazi's maakten het dragen verplicht in Polen vanaf 23 november 1939. Vanaf 19 september 1941 moesten alle Joden vanaf 6 jaar oud in het gehele Duitse Rijk de ster dragen, op grond van de Polizeiverordnung über die Kennzeichnung der Juden. De verordening van 1 september 1941 werd van kracht op 19 september 1941.

Nederland

In Nederland werd het dragen van de Jodenster op 3 mei 1942 verplicht gesteld aan personen die volgens de nazi-wetgeving als "Jood" werden aangemerkt (deze dwingende verplichting trof ook personen die dat trouwens volgens de Joodse regelgeving niet waren). Een paar dagen eerder, op 29 april 1942, werden de voorzitters van de Joodsche Raad, Asscher en Cohen, over de maatregel geïnformeerd. Zij informeerden diezelfde dag per circulaire de Joden: met ingang van zondag 3 mei 1942 moesten alle Joden in Nederland de zespuntige 'Jodenster' dragen (per persoon voorlopig maximaal 4 sterren, per 4 sterren (of minder) één textielpunt, prijs per ster 4 cent, door de dragers zelf te betalen. De Nederlandse sterren werden in Enschede in textielfabriek De Nijverheid gemaakt. Dit joodse familiebedrijf werkte onder een door de Duitse bezetter aangewezen niet-joodse zaakwaarnemer – ’arische’ Verwalter – in dit geval een Duitser. In totaal werden 569.355 sterren geproduceerd.

Bulgarije

In Bulgarije mislukte dit initiatief faliekant, doordat burgers uit protest zelf sterren gingen maken en deze droegen. Sommigen plakten daar zelfs een beeltenis van koning Boris op. Joden die de sterren droegen werden door hun medeburgers toegejuicht en op de schouder geklopt. Na verloop van tijd gaven de antisemieten en Duitsers het op. Ook latere pogingen om de Joden te deporteren werden tegengehouden.

Denemarken

Ook in Denemarken werd door de Duitse bezetters het dragen van de Jodenster verplicht gesteld aan personen die op grond van de (ruime) criteria van de nazi-wetgeving als ’Jood’ moesten worden aangemerkt. Tegen deze maatregel werd openlijk geprotesteerd door de Deense koning Christiaan X van Denemarken, die ofschoon onverplicht opperde ostentatief dan ook eveneens de ster te gaan dragen. Dit terwijl hij noch volgens de ruimere Duitse criteria noch volgens de meer strikte traditionele Joodse regels als Jood kon worden aangemerkt. Of hij hier daadwerkelijk uitvoering aan heeft gegeven, is niet bekend.

Geschiedenis

Onder het islamitische systeem werd met behulp van kledingvoorschriften al vroeg onderscheid gemaakt tussen gelovigen (al-oemma) en religieuze minderheden (ahl al-dhimma).

In middeleeuws Europa werd tijdens het Vierde Lateraans Concilie onder Innocentius III van 1215 bepaald dat Joden en Saracenen onderscheidende kleding moesten dragen. De invulling daarvan werd aan de lokale autoriteiten overgelaten. Niet overal werd dit direct nageleefd, maar in de veertig jaar daarna werd het standpunt 29 maal herhaald door pausen en concilies. Dit had een duidelijk effect en al in 1218 werd door Hendrik III van Engeland bepaald dat Joden een teken moesten dragen, terwijl zij van Frederik II op Sicilië vanaf 1221 een blauw teken moesten dragen. Ook in de rest van Europa werden dergelijke maatregelen afgekondigd, al zou het tot 1270 duren voordat in het Heilige Roomse Rijk de Jodenhoed verplicht werd gesteld. Na verloop van tijd werd het niet alleen een teken van onderscheiding, maar ook van minderwaardigheid. Het geel, dat al door de moslims werd gebruikt voor de joden – christenen moesten in het islamitische systeem blauw dragen en Samaritanen rood – werd daarbij de dominante kleur. Een uitzondering was de Republiek, waar in 1619 werd bepaald dat Joden geen onderscheidende tekenen hoefden te dragen, wat overigens niet betekende dat er geen beperkende maatregelen waren. De Verlichting bracht langzaam een verandering teweeg. Zo kondigde keizer Jozef II met het Patent van Tolerantie godsdienstvrijheid af in het Heilige Roomse Rijk en schaften veel andere Europese staten rond die tijd de tekens af, waarbij vooral de verspreiding van de Franse revolutie bij het verlenen van gelijke burgerrechten.

Zie ook

• Davidster
• Merktekens in Duitse concentratiekampen
• Hexagram (symbool)

Literatuur

• Bein, A. (1990): The Jewish question: biography of a world problem, Fairleigh Dickinson Univ Press.

Bronnen, noten en referenties

Weblinks

• Jodenster at Yad Vashem website (en)

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Jodenster op Wikimedia Commons.