Woordenboek

Een woordenboek is een naslagwerk waarin de betekenis van de woorden uit een zekere taal of zeker aspect van een taal gegeven worden. Men onderscheidt hierin verscheidene soorten:

• De dictionaire, het vertalende woordenboek. Dit is het oudste type woordenboek. Zulke woordenboeken zijn bedoeld om de betekenis van woorden in een vreemde taal te geven in een taal die de raadpleger geacht wordt te beheersen. Reeds in de Middeleeuwen bestonden er dergelijke woordenboeken, vaak niet meer dan woordenlijsten, steeds bedoeld om Latijn te leren. Vanaf het eind van de Middeleeuwen verschijnen er ook woordenboeken voor moderne vreemde talen als Frans en Hoogduits. Men brengt gewoonlijk twee delen uit, een voor het vertalen uit de vreemde taal en een voor het vertalen naar de vreemde taal.
• Het verklarend woordenboek. Hierin wordt van een groot aantal woorden, in principe van alle, uit de moedertaal van de samensteller de betekenis in dezelfde taal omschreven. In hun meest ambitieuze vorm hebben deze werken een omvang die niet onderdoet voor een papieren encyclopedie; zulke woordenboeken (het Woordenboek der Nederlandsche Taal, de Grand Robert, de uitgebreide versies van de woordenboeken van Oxford en Webster) zijn voornamelijk of uitsluitend voor academisch gebruik.
• Het systematisch woordenboek. Zo'n boek deelt de hele woordenschat, de thesaurus, van een taal in categorieën en (deel)categorieën in, nogmaals onderverdeeld in woordsoorten en zinstypes (m.n. spreekwoorden). Omdat een taaluiting vaak in verschillende (deel)categorieën kan worden ondergebracht is het tweede deel van zo'n woordenboek een alfabetisch register van alle stamwoorden met verwijzingen naar de gekozen categorie(ën). Als voorbeeld voor het Nederlands geldt Het Juiste Woord van dr. L.Brouwers, een titel die precies uitdrukt wanneer je zo'n woordenboek gebruikt - wanneer een spreker of schrijver op zoek is naar een precieze verwoording van zijn gedachten, naar vaktermen, of naar stijlvarianten.
• Het specialistisch woordenboek (zie onder). Dit geeft niet de woordenschat van een taal weer, maar slechts het jargon van een bepaalde groep mensen, gewoonlijk mensen die hetzelfde vak beoefenen. Er bestaan zowel verklarende woordenboeken als dictionaires in deze categorie (een voorbeeld van het laatste is het Polytechnisch Woordenboek).
• Het idioticon of dialectwoordenboek, dat de typische woordenschat van een bepaalde stad of streek weergeeft. Thans overheerst voor grote dialecten de neiging ze zo serieus te nemen dat men er een complete dictionaire voor samenstelt. Voor veel kleinere volstaat de typische woordenlijst, aangezien de dialecten van twee belendende dorpen meestal niet veel verschillen.

Nederlandse woordenboeken

Het eerste woordenboek in het Nederlands werd eind zestiende eeuw door Cornelius Kiliaan samengesteld. Dit is een redelijk unieke bron voor veel in onbruik geraakte woorden en woordbetekenissen. Het bekendste grote verklarende woordenboek van het Nederlands is de Grote of Dikke van Dale. Het uitgebreidste is het Woordenboek der Nederlandsche Taal dat na anderhalve eeuw in 1998 is gereedgekomen, hoewel een woordenboek nooit af kan zijn, want taal is een voortdurend veranderend verschijnsel. Behalve de Grote van Dale zijn ook de woordenboeken van Wolters-Noordhoff, Kramers en Verschueren populair. Deze woordenboekmakers brengen een serie uit van een verklarend Nederlands woordenboek met een aantal dictionnaires. Ook bestaan er pocketversies van diverse woordenboeken, zoals de Van Dale pocket editie, met beknoptere omschrijvingen, alsmede elektronische woordenboeken die online geraadpleegd kunnen worden.

Elektronische woordenboeken

Veel traditionele woordenboeken zijn de laatste jaren overgegaan hun naslagwerken elektronisch beschikbaar te maken. Gewoonlijk moet men dan een cd-rom kopen waar al deze informatie op staat. Sommige woordenboeken stellen hun inhoud, meestal gedeeltelijk, online beschikbaar. Een geheel vrij woordenboek is Wiktionary, dat niet alleen gratis geraadpleegd kan worden maar door zijn WikiWiki-structuur tevens gratis te bewerken is. Ook is er het Woordenboek Project, dat op soortgelijke manier voor vertalingen geschikt is gemaakt. Sinds kort is er ook OmegaWiki.

Vakspecialistische woordenboeken

In de wetenschap hanteert elke vakdiscipline eigen begrippen om de specifieke onderwerpen en verschijnselen nauwkeurig te kunnen aanduiden. Een dergelijk begrippenkader wordt vastgelegd in een vakspecialistisch woordenboek, ook wel lexicon genoemd. Tegenwoordig heeft ieder vakdiscipline wel meerdere eigen woordenboeken, bijvoorbeeld in de muziek kent men speciale muzieklexicons.

Externe links

WikiWoordenboek

• Een overzicht van Nederlandse vertaalwoordenboeken
• OmegaWiki: Wikiwoordenboek nieuwe stijl
• Wikiwoordenboeken in tientallen talen
• Woordenboek Project

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Dictionaries op Wikimedia Commons.