Nisse

Een nisse is een soort kabouter of elf uit de Deense, Scanische (=uit Skåne) en Noorse folklore. De naam is ontleend aan de oude naam Nis of Niels. Vroeger heette de nisse lille Niels, Niels Gårdbo of gewoon Gårdbo, Gårdbukken of Puge. In Zuid-Jutland staat het personage bekend als Nis Puk (ook Nis Pug en Nis Puge). In de voormalige Oost-Deense regio’s Skåne, Halland en Blekinge is de nisse ook bekend als Goanisse, Goenisse of Godnisse, d.w.z. de goede kabouter, op Gotland Nissn (gutamål).

In Zweden wordt deze figuur vaker tomte genoemd. Deze benaming is afgeleid van het woord tomt: een tuin of stuk land. In het Fins is dit woord overgenomen als tonttu. De nisse of tomte is bekend uit Scandinavische volksverhalen en sprookjes en draagt tegenwoordig een rode puntmuts. De rode muts was vroeger traditionele winterkleding bij Scandinavische boeren.

Vroeger was er sprake van boselfen, kerkelfen en boerenelfen, maar sinds de jaren ’40 van de 19e eeuw is de elf (de nisse) vooral een symbool van Kerstmis geworden (Jultomten of Julenissen). Er ontwikkelde zich toen de gewoonte dat de ’nisse’ met kerst cadeautjes bracht. De oudste afbeelding van een elf en elfenvrouw (Deens: „nissemand og nissekone”) die samen kerstcadeautjes brengen dateert uit 1858.

Een nisse werd er gezien als een soort huisgod of huisgeest, vergelijkbaar met de Romeinse lares en penates. In zijn Latijns-Deense woordenboek uit 1622 vertaalde Poul Jensen Kolding het woord lares (enkelvoud: lar) als „husguder, nisser”, dus: „huisgoden, nisser”. In de Russische / Slavische folklore zijn de domovoj hiermee vergelijkbaar.

Traditioneel

Volgens een overlevering zijn de tomte of nisser beschermers van de boerderij en van alle gebouwen op het boerenerf. Vaak woonden deze in de keuken, de bijkeuken of in een stal en zorgden er voor dat de mensen en de dieren (specifiek de ook paarden) op de boerderij veilig waren. Het werd wel gedacht dat deze de ’ziel’ waren van de eerste bewoner van de boerderij.

De nisse verwachtte als tegenprestatie voor zijn bescherming niet veel: af en toe, zoals met kerst (Jul) een bord pap.

In legenden waren deze niet altijd zo vriendelijk gezind. Zo zijn er zijn verhalen over boze tomte die de koeien doodden omdat ze geen respect kregen van hun mensen. En werd verteld dat sommige tomte voedsel of spullen van de buren stalen om ervoor te zorgen dat het op hun ’eigen’ boerderij goed ging.

Kerstman

Hoe de moderne kerstman eruitziet, is voor een deel gebaseerd op de Scandinavische Julenisse / Jultomte. Vooral door de ontwerper Haddon Sundblom, zoon van Scandinavische immigranten, die reclameposters maakte voor Coca-Cola, verspreidde zich deze voorstelling van ’Santa Claus’ in de Verenigde Staten en later over de hele wereld.

Zetduivel

De sætternisse komt overeen met wat in het Nederlands de ’zetduivel’ heet. Hij verstopt zet- en drukfouten in drukwerk. En wel zó goed, dat ze tijdens het proeflezen niet worden ontdekt.

 

artikelkiem