Dies irae

Dies irae is een gregoriaans gezang over het Laatste Oordeel. Deze was van in de 14e eeuw tot 1970 een bestanddeel van de dodenmis in de roomse ritus. De tekst werd door het Concilie van Trente bevestigd als vast bestanddeel van het Requiem. Ook nu nog kan de hymne gezongen worden bij een begrafenis, bijvoorbeeld wanneer deze plaatsvindt volgens de Usus extraordinarius Ritus Romani (Tridentijnse mis), of ’ad libitim’ bij het getijdengebed van de roomse ritus bij Allerzielen (2 novemmber) en in de laatste week van het kerkelijke jaar. Thomas van Celano, een vriend en de biograaf van Franciscus van Assisi werd traditioneel meestal als de auteur ervan gezien, maar musicologen denken tegenwoordig dat het ook geschreven zou kunnen zijn door Latino Malabranca Orsini (gestorven 1294), lector aan het Dominicaanse studium in Santa Sabina, de voorloper van het ’Angelicum’ (d.w.z. de Pontificale Universiteit van Sint Thomas van Aquino) in Rome.

De melodie stamt uit de 13e eeuw of vroeger; enkele bronnen schrijven deze toe aan paus Gregorius de Grote (overleden in 604), Bernardus van Clairvaux (1090–1153), of Bonaventura (1221–1274).

Latijnse tekst	Vertaling van Guido Gezelle	Versie opgenomen in het Getijdenboek (1990)
Dies irae, dies illa solvet saeclum in favilla: teste David cum Sibylla. Quantus tremor est futurus, quando judex est venturus, cuncta stricte discussurus! Tuba mirum spargens sonum per sepulcra regionum, coget omnes ante thronum. Mors stupebit et natura, cum resurget creatura, judicanti responsura. Liber scriptus proferetur, in quo totum continetur, unde mundus judicetur. Judex ergo cum sedebit, quidquid latet apparebit: nil inultum remanebit. Quid sum miser tunc dicturus? Quem patronum rogaturus, cum vix justus sit securus? Rex tremendae majestatis, qui salvandos salvas gratis, salva me fons pietatis. Recordare, Jesu pie, quod sum causa tuae viae: ne me perdas illa die. Quaerens me, sedisti lassus: redemisti Crucem passus: tantus labor non sit cassus. Juste judex ultionis, donum fac remissionis ante diem rationis. Ingemisco, tamquam reus: culpa rubet vultus meus: supplicanti parce, Deus. Qui Mariam absolvisti, et latronem exaudisti, mihi quoque spem dedisti. Preces meae non sunt dignae: sed tu bonus fac benigne, ne perenni cremer igne. Inter oves locum praesta, et ab haedis me sequestra, statuens in parte dextra. Confutatis maledictis, flammis acribus addictis: voca me cum benedictis. Oro supplex et acclinis, cor contritum quasi cinis: gere curam mei finis. Lacrimosa dies illa, qua resurget ex favilla judicandus homo reus. Huic ergo parce, Deus: pie Jesu Domine, dona eis requiem. Amen.	Kwade dag, die al de dagen eens lijk asschen weg zult vagen, zoo 't Sibille en David zagen! Welk een gruwel 'n zal 't niet wezen, als de Rechter, opgerezen, 't goê zal uit het kwade lezen! Wondere trompetrumoeren zullen al de graven roeren, al die dood zijn throonwaards voeren. Stom zal staan de Dood en 't Leven, als de dooden antwoord geven, staan, en voor den Rechter beven. 't Zal een boek te voorschijn komen waarin 't al staat opgenomen dat het oordeel Gods moet schromen, als de Rechter, neêrgezeten, al 't verdoken kwaad zal weten, straffen ende niets vergeten. Wie zal dan toch mijn verweer zijn, wat mijn voorsprake of begeer zijn, als de goeden zelf verveerd zijn? Koning, schrikbaar en grootmachtig, bron van goedheid, nederslachtig bid ik U, weest mij indachtig! Jesu, wilt toch wel gedenken: als gij mij kwaamt 't leven schenken, was 't om me op dien dag te krenken? Jesu, moê van zoeken naar mij hebt Ge 't Kruis geleên, en daar mij eens zoo dier gekocht: ach spaart mij! Schoon 't Uw recht zij van te wreken, wilt mij vrij van zonden spreken eer die dag komt aan te breken! 'k Zuchte als een ter dood verwezen, maar mijn schaamrood schuldig wezen hoopt op Uw bermhertig wezen; Wierd Maria 't eeuwig leven, wierd den moordnaar hoop gegeven, hopen durve ik ook, en beven. Heere, onweerdig is mijn bede; doch, laat me, uit goedjonstigheden, vrij van 't vier der eeuwigheden! Laat mij bij Uw schaapkes weiden, wilt mij van de bokken scheiden en ter rechter hand geleiden. Moet Gij dan vermalediden en het eeuwig vier doen lijden roept tot mij: ‘Gebenediden!’ Want ik kome al jammerklagen, 't herte als asschen rouw geslagen, hulpe in mijnen doodstrijd vragen. Dag van weedom en van boeten, als gij zult verrijzen moeten en gerecht zijn om uw' zonden, mensch, God spare u in die stonden! Zoete Heere Jesu mijn, laat ze in ruste en vrede zijn, in alle eeuwen! Amen.	Dag des oordeels, dag des Heren Alles zal tot as verteren, naar Sibyll'en David leren. Dag van schrik, die aan zal breken als de Rechter recht zal spreken en het kwaad op aarde wreken. De bazuinen zullen schallen door het dodenrijk en allen voor de troon terneer doen vallen. Dood en schepping zullen beven, als de mens verrijst te leven, als hij rekenschap moet geven. En dan wordt het boek gelezen en de wereld wacht vol vrezen hoe het vonnis wordt gewezen. Is de Rechter dan gezeten, al 't verborg'ne zal Hij weten, alle straf wordt toegemeten. Waar moet ik nu van gewagen? Welke helper moet ik vragen? Niemand kan uw oordeel dragen. Koning ontzagwekkend tronend, en toch mild de schuld verschonend, red mij, mij uw trouw betonend. Jezus, heb toch medelijden, denk, hoe Gij voor mij moest lijden. Sta mij op die dag terzijde. Die, mij zoekend, zijt gebonden, mij verlost hebt van mijn zonden, zijn dan tevergeefs uw wonden? Grote Rechter van de wrake, laat mij uw vergeving smaken voor Gij 't vonnis op zult maken. Schuldig ben ik aan het kwade, rood van schaamte om mijn daden. God, ik smeek U, schenk genade. Die Maria hebt vergeven en de moord'naar schonkt het leven, mij ook hebt Gij hoop gegeven. Houd mij mijn gebed ten goede. Wil, getrouwe, voor het woeden van de helse vuur mij hoeden. Wil mij met uw schapen weiden en mij van de bokken scheiden, mij ter rechter zijde leiden. Gaan de zondaars eens verloren, is hun 't helse vuur beschoren, roep mij uit als uitverkoren. Hoor, ik roep in angstig klagen, 't hart verbrijzeld en verslagen, red mij op die dag der dagen. O, dat is een dag van tranen, o, hoe moet de mens zich schamen, naakt en schuldig voor Gods ogen, Here, wees om hem bewogen. Liefdevolle Heer Jezus, geef hun rust. Amen.

Tekstuele basis

De inhoud is grotendeels gericht op Zefanja 1:15–16 in de Latijnse Vulgaat, met de beginwoorden letterlijk overgenomen.

Dies iræ, dies illa, dies tribulationis et angustiæ, dies calamitatis et miseriæ, dies tenebrarum et caliginis, dies nebulæ et turbinis, dies tubæ et clangoris super civitates munitas et super angulos excelsos.

Een dag van verbolgenheid is die dag, een dag van benauwdheid en angst, een dag van verwoesting en vernietiging, een dag van wolken en donkerheid, een dag van donkere wolken, een dag van bazuingeschal en krijgsgeschreeuw tegen de versterkte steden en tegen de hoge hoektorens. (Herziene Statenvertaling)

Het bevat ook verwijzingen naar Openbaring 20:11–15 (het boek van waaruit de wereld geoordeeld zal worden), Mattheüs 25:31–46 (schapen en bokken die gescheiden worden), 1Thessalonicenzen 4:16 (de tompet), 2Petrus 3:7 (hemel en aarde voor het vuur), Lukas 21:26 (mensen vol vrees wanneer de de Mensenzoon zien komen), enz.

Het lijkt ook verband te houden met het gebed Unetanneh Tokef uit de joodse liturgie: „Wij zullen heiligheid toeschrijven aan deze dag, want deze is vrees inboezemend en verschrikkelijk”; „de grote trompet klinkt”, enz.

Muziekaal citaat

Velecomponisten gebruikten een stukje van de melodie van het Dies irae in hun eigen compositie als „muzikaal citaat”.

In filmen

De melodie of de aanvangsnoten van het Dies irae worden regelmatig gebruikt in filmen om een sombere sfeer te creëren. Het komt onder andere voor in:

• Groundhog Day
• It’s a Wonderful Life
• Jurassic Park
• Star Wars
• The Hobbit. (duikt regelmatig op in de drie filmen)
• The Lion King
• The Lord of the Rings
• The Shining van Stanley Kubrick

 

artikelkiem