Wikisage, de vrije encyclopedie van de tweede generatie, is digitaal erfgoed
Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
De '''Gerbrandytoren''', ook wel bekend als ''Zendmast Lopik'', is een toren met [[zendmast]] in het Nederlandse [[IJsselstein]] voor [[frequentiemodulatie|FM]]-radio- en [[televisie]]-uitzendingen. De toren werd op 17 januari 1961 in gebruik genomen en op 9 mei 1961 geopend door [[Juliana der Nederlanden|koningin Juliana]]. Met 372 meter is de Gerbrandytoren de hoogste constructie in Nederland.
== Naamgeving ==
==De zendmast==
De toren werd in 1965 genoemd naar oud-minister-president mr. [[Pieter Sjoerds Gerbrandy|P.S. Gerbrandy]], door toedoen van het dispuut N.A.T. van de studentenvereniging [[Societas Studiosorum Reformatorum#S.S.R. Utrecht|S.S.R. Utrecht]].<ref>[http://www.hetutrechtsarchief.nl/collectie/kranten/un/1965/0429 Televisiemast in IJsselstein heet nu Gerbrandy-toren: groot omroepman geëerd], [[Utrechts Nieuwsblad]], 29 april 1965, pag. 3</ref>
De zendmast is vernoemd naar Pieter Sjoerds Gerbrandy, oud minister-president van Nederland, is op 17 januari 1961 in gebruik genomen en is op 9 mei 1961 officieel in ingehuldigd door koningin Juliana. De zendmast was ter vervanging van de televisiemast nabij het Paardenveld in Utrecht, die uit 1951 stamde uit het begin van het televisietijdperk, en is gebouwd door het voormalige staalconcern De Vries Robbé & Co N.V.
<br>Het onderste gedeelte bestaat uit beton en de mast uit metaal. De hoogte is 366,8 meter en daarmee is de zendmast de hoogste constructie van Nederland.
De zendermast was oorspronkelijk bedoelt voor analoge radio- en televisie uitzendingen, maar heeft in de loop der tijd een andere, digitale bestemming gekregen, en is een [[rijksmonument]].<ref>[https://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/monuments/532229?MonumentId=532229 Monumentnummer: 532229 Gerbrandytoren Hogebiezendijk 21 3401RS te IJsselstein], Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.</ref>
Abusievelijk wordt de mast nog weleens 'mast van Lopik' genoemd. In de jaren zestig was radio ([[middengolf]]) nog een belangrijker medium dan televisie en werd de [[middengolfzender Lopik|radiomast bij Lopik]], veelvuldiger in uitzendingen genoemd dan de televisietoren in IJsselstein, waardoor de 'mast van Lopik' een grotere naamsbekendheid kreeg.
== Voorgeschiedenis ==
Al in de jaren 1920-1930 was bekend dat het gebied even ten zuiden van de stad Utrecht de centrale plek qua radiodekking in Nederland was en daarmee een goede kandidaat voor de plaatsing van een zendmast. Onder meer in [[Middengolfzender Jaarsveld|Jaarsveld]] werd een radiozendmast gebouwd (1937). In 1941 werd deze vervangen door de middengolfzender Lopik bij [[Lopikerkapel]] (gesloopt in 2015).
Rond 1951 werd, met de komst van televisie in Nederland, in IJsselstein een stalen [[Zendmast bij het Paardenveld|televisiemast bij het Paardenveld]] gebouwd met een totale hoogte van zo'n 223 meter. Ter vervanging van deze mast startte in 1958 de bouw van de Gerbrandytoren, die na de gereedkoming in 1961 zowel radio als televisie zou gaan uitzenden.
== Constructie ==
Het bouwwerk bestaat uit een circa 100 meter hoge betonnen toren met daarop een stalen buismast van 260 meter. De buismast wordt door tuidraden gesteund. Boven op de buismast staat nog een antenne waardoor de totale hoogte van de Gerbrandytoren 372 meter is. De toren is tot 1969, toen de ongetuide [[Fernsehturm]] in Berlijn klaar was (hoogte 368 meter) het hoogste bouwwerk van Europa geweest. In 1986 werd de bouw van de [[Radio- en televisietoren van Riga]] voltooid, met een hoogte van 368,5 meter. De totale hoogte van de Gerbrandytoren was oorspronkelijk 350 meter.<ref>[https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ABCDDD:010875483:mpeg21:p005 TOP-PRESTATIE VOOR RADIO EN TV], [[De Volkskrant]], 14 juli 1960</ref> In september 1962 werden er boven op de mast antennes gemonteerd ten behoeve van het [[NPO 2|tweede net]] en het [[semafoon]]netwerk, waarmee de totale hoogte 382 meter werd. In 1987 werd deze teruggebracht tot 375 meter.<ref>[http://leiden.courant.nu/issue/LLC/1987-06-05/edition/0/page/17 Nederland 3 in juli klaar voor gebruik], [[Leidsche Courant]], 5 juni 1987</ref>
De analoge [[antenne-array|televisiezendantenne]] met horizontale polarisatie van KPN Broadcast Services op het topje van de zendmast was sinds december 2006 buiten gebruik en is vervangen door een nieuwe antenne voor digitale [[DVB-T]] uitzendingen met verticale [[Polarisatie (elektromagnetisme)#Polarisatie van radiogolven|polarisatie]]. Naar aanleiding van het succesvol inkorten van de [[televisietoren Goes]] heeft een gespecialiseerd helikopterbedrijf op 2 augustus 2007 met een [[Eurocopter Cougar|Super Puma]] helikopter de oude antennes naar beneden gebracht en de nieuwe geplaatst. De oude antenne woog ruim 8000 kilo.<ref>[http://www.deondernemer.nl/binnenland/88300/Nieuwe-antenne-op-zendmast-Lopik.html Heli plaatst nieuwe antenne op zendmast Lopik], [[De Pers]], 2 augustus 2007</ref> Sinds het plaatsen van de nieuwe antenne is de Gerbrandytoren 3 meter korter: 372 meter. Hiermee is de toren nog altijd 48 meter hoger dan de [[Eiffeltoren]].
[[Bestand:VerwijderenAnalogeTVAntenneGerbrandytoren.jpg|{{largethumb}}|none|Op 2 augustus 2007 werd de oude analoge televisieantenne verwijderd]]
De toren staat op een fundering van 132 heipalen van 12 meter lengte. Het betonnen deel van de Gerbrandytoren weegt 8000 ton. De binnendiameter van de betonnen toren bedraagt 10,3 meter. De wanddikte van deze betonnen toren is 30 centimeter. Grootste diameter bordessen en omlopen 17,6 meter. Naast trappen is het betonnen deel van de toren voorzien van een lift, waarmee de top van de betonnen toren is te bereiken.
De stalen buismast heeft een diameter van 2 meter en weegt 235 ton. De wanddikte van deze stalen mast varieert tussen de 10 en 14 millimeter. De buismast is voorzien van een (kleine) lift, waarvan het hoogste stoppunt op 335 meter hoogte ligt. De top van de mast is bereikbaar via een steile trap. De toren is op 155, 226, 297 en 350 meter hoogte voorzien van tuidraden. De tuidraden zijn op de grond aan tuiblokken bevestigd. Deze tuiblokken hebben elk een gewicht van circa 1000 ton en zijn voorzien van een dubbele omheining tegen sabotage.
== Eigendomsverhoudingen ==
Er is sprake van een ingewikkelde eigendomsconstructie: de betonnen toren is eigendom van [[Alticom]], de metalen (getuide) mast daarop is eigendom van [[NOVEC]] terwijl de grond waarop het geheel staat, exclusief de eerste 3 meter direct rond de betonnen toren, van [[Koninklijke KPN N.V.|KPN]] is.<ref>Rapport [http://zendmast.kbavdesign.nl/rapport_zendmasten.pdf Veilig werken op Hoog niveau], pagina 5-7, augustus 2007, opgevraagd: 27 juli 2011</ref>
== Kerstboom ==
[[Bestand:Lopik zendmast in kersttijd.jpg|thumb|right|De Gerbrandytoren als kerstboom]]
De toren is goed zichtbaar vanaf de [[Rijksweg 2|A2]], de [[Rijksweg 12|A12]] en de [[Rijksweg 27|A27]]. Ook in dorpen en steden rondom IJsselstein is de verlichte mast goed te zien, bij gunstige weersomstandigheden tot op ruim 30 kilometer afstand. Sinds 1992 worden in de [[kerstmis|kersttijd]] extra [[tuidraad|tuien]] bevestigd en voorzien van lampen. De toren is dan na de [[kerstboom]] die wordt gemaakt door de inwoners van het Umbrische plaatsje [[Gubbio]] de grootste ter wereld.
De kerstboom van IJsselstein bleef achterwege in 1995 (defect aan tuidraden), 1999 en 2001 (te hoge kosten), 2002 (werkzaamheden aan de toren), 2006 (probleem met organisatie) en 2017 (blikseminslag).
In 2011 bleef de kerstboom in de traditionele vormgeving achterwege wegens herstelwerkzaamheden aan de eerder door brand getroffen antenne-installatie. Wel werd boven op de toren de "piek" geplaatst (net als in andere jaren in de vorm van een felle witte lamp) en er zijn aan de voeten van de tuidraden zoeklichten geplaatst die naar de top gericht zijn. Hiermee is getracht toch een soort kerstboom te creëren, maar het effect was minder spectaculair dan in de voorgaande jaren. De jaren erna was de toren weer verlicht op de inmiddels traditionele wijze.
In 2015 werd de verlichting vervangen door 120 [[ledlamp]]en. Ook is een nieuw ophangsysteem aangelegd, waarmee de transport-, montage- en demontagekosten met {{nowrap|40 procent}} teruggebracht zijn.<ref>[https://web.archive.org/web/20151222092719/http://zuid.zenderstreeknieuws.nl/nieuws/grootste-kerstboom-ter-wereld-nu-ook-duurzaam-1.5287594 Grootste kerstboom ter wereld nu ook duurzaam], Zenderstreeknieuws, 29 september 2015</ref> In 2016 werden ook nog lichtshows gegeven, waarbij de lichtjes van de boom "dansten" op kersthits die op [[Sky Radio]] te horen waren.
In 2017 werd de toren anderhalve dag voor de geplande ontsteking getroffen door blikseminslag. Als gevolg daarvan kon driekwart van de lampjes niet branden en dat kon niet meer bijtijds hersteld worden. Daarom werden, net als in 2011, zoeklichten geplaatst aan de voeten van de tuidraden.<ref>[https://www.nu.nl/binnenland/5041250/grootste-kerstboom-van-nederland-in-ijsselstein-gaat-jaar-niet.html 'Grootste kerstboom van Nederland' in IJsselstein gaat dit jaar niet aan], NU.nl, 8 december 2017</ref>
== Zenders ==
Anno 2016 worden de volgende zenders door de Gerbrandytoren doorgegeven:
* [[NPO Radio 1]]
* [[NPO Radio 2]]
* [[NPO 3FM]]
* [[NPO Radio 4]]
* [[Radio 538]]
* [[Radio Veronica (Sky Radio)|Radio Veronica]]
* [[BNR Nieuwsradio]]
* [[Qmusic (Nederland)|Qmusic]]
* [[Sky Radio]]
* [[Sublime FM]]
* [[Radio M Utrecht|Radio M]]
* [[RTV9]]
* [[Digitenne|De televisiekanalen van Digitenne]]
== Brand ==
Op 15 juli 2011 was er een kleine brand in de toren. De brandweer hoefde niet te blussen. Later die dag ontstond er een grotere brand in [[Zendstation Smilde]], waarbij de stalen mast aldaar instortte. Uit voorzorg werden daarna de radiozenders van Broadcast Partners in de Gerbrandytoren tijdelijk uitgeschakeld, waardoor de ontvangst van FM-radio in grote delen van Nederland wegviel. De FM-zenders van KPN, zoals Sky Radio en Radio Veronica, maar ook Digitenne bleven wel operationeel. De FM-zender van Radio M is slechts korte tijd uit de lucht geweest.<ref>[http://www.rtvutrecht.nl/nieuws/377615 Na zendmast IJsselstein ook brand in Smilde], [[RTV Utrecht]], 15 juli 2011</ref> De brand in IJsselstein is mogelijk veroorzaakt door [[kortsluiting]] als gevolg van water in de antennekabels.<ref>[http://nos.nl/artikel/275493-water-mogelijke-oorzaak-brand-lopik.html Water mogelijke oorzaak brand Lopik], [[Nederlandse Omroep Stichting|NOS.nl]], 24 september 2011</ref> Op 11 april 2012 was de zendmast weer volledig operationeel.<ref>[http://www.refdag.nl/nieuws/binnenland/zendmast_lopik_weer_volledig_in_gebruik_1_636023 Zendmast Lopik weer volledig in gebruik], [[Reformatorisch Dagblad]], 11 april 2012</ref>
== Monumentale waardering ==
De Gerbrandytoren is een [[rijksmonument]].<ref>[https://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/monuments/532229?MonumentId=532229 Monumentnummer: 532229 Gerbrandytoren Hogebiezendijk 21 3401RS te IJsselstein], Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.<small>Geraadpleegd op 9 augustus 2017</small></ref> In 2013 had de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap bekendgemaakt dat de toren samen met 89 andere werken uit de [[wederopbouwarchitectuur|late wederopbouwperiode]] zou worden voorgedragen voor deze status.
== Zie ook ==
* [[Lijst van hoogste constructies van Nederland]]
* [[Beschermingsprogramma Wederopbouw 1959-1965]]
==Kerstperiode==
[[Bestand:Lopik.jpg|250px|right|thumb|De zendmast in IJsselstein als kerstboom.]]
Tijdens de kerstperiode is bij IJsselstein jaarlijks de vorm van een kerstboom te zien doordat men lichtjes aan de tuidraden van de zendmast bevestigd. De zo gevormde kerstboom heeft het predicaat "grootste kerstboom ter wereld", en is zodanig vermeld in het Guinness Book of Records.
<br>In 2015 is de oorspronkelijke verlichting vervangen door ledverlichting, en is er een nieuw systeem om de verlichting langs de spandraden te leiden aangebracht.
In 2017 sloeg voor de lichtjes ontstoken konden worden de bliksem in de toren, waardoor de verlichting onklaar raakte, en hierdoor was er in dat jaar geen kerstboom te zien.
{{Appendix}}
{{Appendix}}
{{Commonscat|Gerbrandytoren}}
{{Navigatie televisietorens Nederland}}
{{Coor title dms|52|0|35|N|5|3|13|E|type:landmark_scale:1000_region:NL}}
[[Categorie:Radio- en televisietoren in Nederland]]
[[Categorie:Bouwwerk in IJsselstein]]
[[Categorie:Toren in Lopik]]
Versie van 12 nov 2018 13:07
De zendmast in IJsselstein.
Zendmast Lopik, de Gerbrandytoren, is een zendmast bij IJsselstein die gebruikt wordt voor o.a. radio- en televisie-uitzendingen.
De zendmast
De zendmast is vernoemd naar Pieter Sjoerds Gerbrandy, oud minister-president van Nederland, is op 17 januari 1961 in gebruik genomen en is op 9 mei 1961 officieel in ingehuldigd door koningin Juliana. De zendmast was ter vervanging van de televisiemast nabij het Paardenveld in Utrecht, die uit 1951 stamde uit het begin van het televisietijdperk, en is gebouwd door het voormalige staalconcern De Vries Robbé & Co N.V.
Het onderste gedeelte bestaat uit beton en de mast uit metaal. De hoogte is 366,8 meter en daarmee is de zendmast de hoogste constructie van Nederland.
De zendermast was oorspronkelijk bedoelt voor analoge radio- en televisie uitzendingen, maar heeft in de loop der tijd een andere, digitale bestemming gekregen, en is een rijksmonument.[1]
Kerstperiode
De zendmast in IJsselstein als kerstboom.
Tijdens de kerstperiode is bij IJsselstein jaarlijks de vorm van een kerstboom te zien doordat men lichtjes aan de tuidraden van de zendmast bevestigd. De zo gevormde kerstboom heeft het predicaat "grootste kerstboom ter wereld", en is zodanig vermeld in het Guinness Book of Records.
In 2015 is de oorspronkelijke verlichting vervangen door ledverlichting, en is er een nieuw systeem om de verlichting langs de spandraden te leiden aangebracht.
In 2017 sloeg voor de lichtjes ontstoken konden worden de bliksem in de toren, waardoor de verlichting onklaar raakte, en hierdoor was er in dat jaar geen kerstboom te zien.
