Zonnewiel

Het zonnewiel in combinatie met de zespuntige en achtpuntige ster, ook zonnerad genoemd, stond in de volkscultuur, de heraldiek en in de Christelijke traditie, symbool voor Christus, het onvergankelijke licht der wereld. Dit gebeurde in navolging van de Romeinse Sol Invictus en de Divius Iulius keizersiconografie en ook de Hellenistisch-Ptolemäische en Germaanse beeldcultuur van de ster.

Het gaat om symbolen die in het verleden bij een groot deel van de bevolking bekend waren. Vooral in een grotendeels analfabetische samenleving hebben deze tekens vroeger veel mensen aangesproken. De kennis van mythische tekens en het al dan niet daaraan verbonden bijgeloof, werd generatie op generatie overgedragen. Dat kon leiden tot interpretatie-schommelingen en wijzigingen in betekenis. De vorm van de symbolen en de gebruiken bleven veelal dezelfde. Maar de inhoudelijke betekenis is vergeten of veranderde in de loop van de tijd, afhankelijk van plaats en culturele context.

• achtspakig zonnerad, combinatie van zonnewiel met achtbenig kruis

  achtspakig zonnerad, combinatie van zonnewiel met achtbenig kruis

• zesspakig zonnerad, combinatie van zonnewiel met zesbenig kruis

  zesspakig zonnerad, combinatie van zonnewiel met zesbenig kruis

• vierspakig zonnerad, combinatie van zonnewiel met schuinkruis

  vierspakig zonnerad, combinatie van zonnewiel met schuinkruis

• zespuntige ster

  zespuntige ster

• oud Noors runeteken Hagalaz, zesbenig kruis

  oud Noors runeteken Hagalaz, zesbenig kruis

• Basis zonnewiel, als cirkel (met of zonder punt)

  Basis zonnewiel, als cirkel (met of zonder punt)

Keizerlijke zonnecultus bij de Romeinen

Het oude Rome was bekend met de Hellenistisch-Ptolemeïsche beeldcultuur van de ster, waarbij in de propaganda heersers werden afgebeeld met een zespuntige ster om hun absolute koninklijke heerschappij aan te duiden. In de Romeinse iconografie werden deze sterren gebruikt om kometen te verbeelden die een goddelijke status en een nieuwe betere tijd aankondigen van hoop (zoals de Pax Romana). Na de moord op Imperator Gaius Iulius Caesar divus (44 v. Chr.) werden er munten - het massamedium van de oudheid - verspreid met de heerser vergezeld met een zes- of achtpuntige ster, met het opschrift DIVVS IVLIVS. In de heerserpropaganda werd een komeet, die werd geduid als Caesars ziel in de hemel, de ster van Julius, sidus Iulium genoemd. Op het Forum Romanum was er ook een tempel van Caesar toegewijd aan de divus Julius, met in de timpaan weer de achtpuntige ster.

• Apollo met een achtpuntige stralende nimbus in een Romeinse vloermozaïek (late 2e eeuw, El Djem, Tunesië).

  Apollo met een achtpuntige stralende nimbus in een Romeinse vloermozaïek (late 2e eeuw, El Djem, Tunesië).

• Een munt van keizer Constantijn de Grote (ca. 337) met een voorstelling van een door een labarum met zespuntige ster gespietste slang.

  Een munt van keizer Constantijn de Grote (ca. 337) met een voorstelling van een door een labarum met zespuntige ster gespietste slang.

• Denarius van Keizer Augustus met de Tempel Iulius Caesar, met in de timpaan de zespuntige ster.

  Denarius van Keizer Augustus met de Tempel Iulius Caesar, met in de timpaan de zespuntige ster.

• denarius CAESAR AVGVSTVS met opschrift DIVVS IVLIVS, met achtpuntige ster met kometenstaart (de sidus Iulium).

  denarius CAESAR AVGVSTVS met opschrift DIVVS IVLIVS, met achtpuntige ster met kometenstaart (de sidus Iulium).

• Fayum mummie portret, mogelijk van een priester, ca. 140–60 v. Chr., met zespuntige ster.

  Fayum mummie portret, mogelijk van een priester, ca. 140–60 v. Chr., met zespuntige ster.

• Naar Romeins voorbeeld: gouden munt met zonnekroon (achtpuntige ster) van Karel V, hertog van Gelre, 1544

  Naar Romeins voorbeeld: gouden munt met zonnekroon (achtpuntige ster) van Karel V, hertog van Gelre, 1544

Germaanse symboliek

In de Germaanse symboliek verzinnebeelde het zonnewiel en de zespuntige ster, of Hagal-rune, god, de onvergankelijke hoogste macht. Deze tekens werden door mensen veelal gebruikt om bescherming tegen het kwade, boze geesten, demonen en onheil, dan wel om voorspoed over zich zelf af te roepen.

Het zonnewiel was een symbool van Wodan (Odin), de Noord Germaanse oppergod (1500 v Chr.). De oud Noorse of Scandinavische Hagalaz-rune vinden we bijvoorbeeld als de zogenaamde donderbezem op een gevelteken terug, als bescherming tegen de woede van de god Donar, de West Germaanse god van de donder, ook genaamd Thor. Verwantschap bestaat met de Keltische god Taranis (Jupiter), de god van de donder, die vaak een achtspakig zonnerad in zijn hand houdt. Bekend zijn de vele votiefwieltjes van Taranis.

Bij voorwerpen had het teken de functie van een amulet. Dit soort gebruik loopt door tot ca. de 17e eeuw. Metselaarstekens met deze symbolen werden aangebracht op kerken, abdijen, kastelen en hoeves van de 13de tot de 17de eeuw.

• Taranis ook genoemd Jupiter, met zonnerad en lichtflits

  Taranis ook genoemd Jupiter, met zonnerad en lichtflits

• Plaat C van de ketel van Gundestrup waarbij de god Taranis het zonnewiel en een lichtflits vasthoudt

  Plaat C van de ketel van Gundestrup waarbij de god Taranis het zonnewiel en een lichtflits vasthoudt

• Votiefwieltjes die behoren bij Taranis-cultus. Duizenden van deze achtspakige wieltjes zijn gevonden in Gallia Belgica uit de periode 50 v. Chr. tot 50 n.Chr..

  Votiefwieltjes die behoren bij Taranis-cultus. Duizenden van deze achtspakige wieltjes zijn gevonden in Gallia Belgica uit de periode 50 v. Chr. tot 50 n.Chr..

Christelijke traditie

Romeinse, Germaanse en nog oudere symbolen werden gekerstend en krijgen door het gebruik voor de Christelijke doelgroep een andere betekenis. Zo wordt Christus in de iconografie uitgebeeld als de opvolger van Apollo, de zon Helios de hoofdgod van het Romeinse rijk, met de zelfde achtpuntige stralenkrans en zonnewiel als Apollo. En in navolging van de Romeinse Sol Invictus en de Divius Iulius keizersiconografie, afgebeeld met dezelfde zes- of achtpuntige stersymbolen. Zo staat het zesspakig zonnerad voor het Christusmonogram (Chi-Rho teken). Het stelt het zonnewiel voor, gecombineerd met de eerste twee letters (X (Chi) en P (Rho) van Christus in het Grieks ΧΡΙΣΤΟΣ (Christos). Daarnaast wordt de zespuntige ster, gecombineerd met het zonnewiel, ook als monogram gebruikt voor het Griekse woord ICHTHUS (ΙΧΘΥΣ). Dat is een afkorting van de zin: Jezus Christus, Gods zoon, Redder.

De zespuntige en achtpuntige ster en het zonnerad kan in Christelijke context worden gezien als teken van het eeuwige leven, het goddelijke en de hoogste macht. Het had ook de functie van onheil afweren en geluk te brengen. Duidelijk herkenbaar in deze context zijn dan de ster van de Driekoningen (ster van Bethlehem), het zonnerad in imposante roosvensters in Gotische, Romaanse en hedendaagse kerken en het gebroken rad waarmee de H. Catharina van Alexandrië wordt afgebeeld.

Later, vanaf de zeventiende eeuw, kunnen bepaalde symbolen op geveltekens of stiepeltekens, m.n. in de Achterhoek en Twente worden beschouwd als uiting van Christelijk zelfbewustzijn en culturele identiteit. Dan gebruikt men het teken om bepaalde gedachten op te roepen waarin men gelooft of waarop men trots is.

• Christus afgebeeld als Sol Invictus, met een achtpuntige stralende nimbus.

  Christus afgebeeld als Sol Invictus, met een achtpuntige stralende nimbus.

• Het zonnerad als Christelijk symbool. Graffiti op een muur te Efeze met monogram voor het Griekse woord ICHTHUS (ΙΧΘΥΣ)

  Het zonnerad als Christelijk symbool. Graffiti op een muur te Efeze met monogram voor het Griekse woord ICHTHUS (ΙΧΘΥΣ)

• Constantinopel, Christelijke sarcofaag met XI monogram, circa 400 n.Chr.

  Constantinopel, Christelijke sarcofaag met XI monogram, circa 400 n.Chr.

• Chi-Rho symbool

  Chi-Rho symbool

• opstanding van Christus. Kruis, waarnaast de soldaten bij het graf zitten, bekroond met Christusmonogram in een zonnewiel(ca. 350 n.Chr.

  opstanding van Christus. Kruis, waarnaast de soldaten bij het graf zitten, bekroond met Christusmonogram in een zonnewiel(ca. 350 n.Chr.

• het Kerch Missorium van Theodosius I, met de zoon van Keizer Constantijn, Constantius II, vergezeld door man met schild met het Christusmonogram.

  het Kerch Missorium van Theodosius I, met de zoon van Keizer Constantijn, Constantius II, vergezeld door man met schild met het Christusmonogram.

• Oudste nog bestaande afbeelding van de Maagd Maria, vergezeld door twee engelen die een stok vasthouden met een vierspakig zonnerad in het Book of Kells, ca. 800

  Oudste nog bestaande afbeelding van de Maagd Maria, vergezeld door twee engelen die een stok vasthouden met een vierspakig zonnerad in het Book of Kells, ca. 800

• Achtspakig zonnerad (achtpas) in roosvenster van het middenprotaal van de kathedraal van Reims, 13e eeuw.

  Achtspakig zonnerad (achtpas) in roosvenster van het middenprotaal van de kathedraal van Reims, 13e eeuw.

• achtspakig Romaans roosvenster San Silvestro kerk in Triëst, Italie)12e eeuw.

  achtspakig Romaans roosvenster San Silvestro kerk in Triëst, Italie)12e eeuw.

• achtpuntige sterren op de centrale koepel van de Basilius kathedraal in Moskou, 16e eeuw.

  achtpuntige sterren op de centrale koepel van de Basilius kathedraal in Moskou, 16e eeuw.

• Gevelteken uit Twente met donderbezem, zonnerad, kelk en kruis

  Gevelteken uit Twente met donderbezem, zonnerad, kelk en kruis

• 16e-eeuws metselwerk met achtspakig zonnerad hoog in muur Academiegebouw Leiden aan het Rapenburg (daaronder het oog van Wodan...)

  16e-eeuws metselwerk met achtspakig zonnerad hoog in muur Academiegebouw Leiden aan het Rapenburg (daaronder het oog van Wodan...)

Sinds de 18e eeuw

Sinds ongeveer de 18e eeuw zijn de zonnewielen en meervormige sterren tekens geworden met een decoratieve functie of uiting van folklore. Soms blijft een notie van een kernwaarde van een symbool bewust of onbewust een rol spelen.

Ook toen de inhoudelijke (Christelijke of voor-Christelijke) betekenis vanaf ongeveer de 17e eeuw op de achtergrond raakte of werd vergeten, bleven deze symbolen veelvuldig terugkomen, soms nog met een notie van oorspronkelijke kernwaarde: bescherming tegen onheil. In bepaalde streken wordt het gebruikt als uiting van culturele identiteit. Opvallend is hoe vaak de vier-, zes-, acht- of meer puntige sterren en zonneraderen terugkomen, juist in de bovenste ramen van gebouwen en boven deuren. Vaak creatief uitgewerkt. Het is dan een traditionele vorm geworden.

• Drie symbolen op een smeedijzeren muuranker aan muur Latijnse school in Nijmegen uit 1545: schuinkruis, donderbezem en zespuntige ster

  Drie symbolen op een smeedijzeren muuranker aan muur Latijnse school in Nijmegen uit 1545: schuinkruis, donderbezem en zespuntige ster

• Grachtenpand in Amsterdam met vierspakig zonnerad als bovenlicht

  Grachtenpand in Amsterdam met vierspakig zonnerad als bovenlicht

• detail huis Doornburgh, zonnerad boven de deur

  detail huis Doornburgh, zonnerad boven de deur

Variaties op de vormen van de symbolen

Het symbool van het zonnerad bestaat uit twee onderdelen: de cirkel en de zespuntige of achtpuntige ster of kruis (hier is uitdrukkelijk niet bedoeld het Christelijk of Latijns kruis of de vijfpuntige ster). Het teken van de ster resp. het kruis lijkt het belangrijkste, omdat deze zowel zelfstandig als in verbinding met het zonnewiel voorkomt en een belangrijke betekenis meegeeft. Variaties op het zonnewiel of zonnerad zijn: Christusmonogram, Ichthus teken, schuinkruis, wagenwiel of wagenrad, zonnekruis en zonnerad. Als ook het runenteken Hagalaz (donderbezem), etc..

Ze komen voor in de basisvorm van een wiel, rad, of ster. In de iconografie lopen de tekeningen van een rad of ster in een cirkel door elkaar heen. Het zijn variaties voor het kunstenaarsoog. In de bovenlichten van voordeuren en in de imposante roosvensters van kerken kun je nog steeds zien dat kunstenaars met hun fantasie hierop oneindig hebben gevarieerd.

Voorwerpen en gebouwen, dragers van symbolen

De symbolen met cirkel en ster komen voor op voorwerpen , zoals: adventskrans, amulet, apostelkruis of apostelsymbool, nimbus van Christus met de 8 stralen, Catherinawiel, doopkruis, Driekoningen ster, hagelkruis, hangers, hoepel die wordt voortgedreven met een stok, insignes, kerstkrans, militaire standaard (labarum) met een omkranste Christusmonogram (Chi-Rho teken), palmpasenstok (dat verdacht veel lijkt op een labarum), meiboom, rad van fortuin, raddraaiers, runenkalenders, schilden, sieraden, spelden, talisman, wapens, en vuurrad).

Veel voorkomende locaties voor de symbolen op gebouwen waren: bovenlichten van ramen en deuren in huizen, gevelteken op daken, muren met metseltekens, figuren op pannendaken, ramen van kerken (later – niet meer als symbool begrepen - ook genoemd een rozet met zes, acht of nog meer bladeren, ook bloemmotief of flowers of life, levensbloemen), zespas, smidstekens op muurankers, stalramen, stiepeltekens, en wolfseinden op daken.

• Muuranker op Latijnse school in Nijmegen uit 1545, met combinatie van meerdere symbolen: schuinkruis, donderbezem en zespuntige ster

  Muuranker op Latijnse school in Nijmegen uit 1545, met combinatie van meerdere symbolen: schuinkruis, donderbezem en zespuntige ster

• Koetshuis in Nieuw-Leeuwenhorst met deur in zandlopermodel en zonnerad als bovenraam

  Koetshuis in Nieuw-Leeuwenhorst met deur in zandlopermodel en zonnerad als bovenraam

• 18e-eeuws bovenlicht, geïnspireerd op het achtspakig zonnerad

  18e-eeuws bovenlicht, geïnspireerd op het achtspakig zonnerad

• 18e-eeuws bovenlicht, geïnspireerd op het achtspakig zonnerad

  18e-eeuws bovenlicht, geïnspireerd op het achtspakig zonnerad

• Een roosvenster met variant op het traditionele zonnerad

  Een roosvenster met variant op het traditionele zonnerad

• Kalender (met runen) van de Sami

  Kalender (met runen) van de Sami

• Kerstkrans op buitendeur met als bovenlicht een dubbel schuinkruis

  Kerstkrans op buitendeur met als bovenlicht een dubbel schuinkruis

• stalraam in boerderij Bernheze uit 1617, met half, achtspakig, zonnerad

  stalraam in boerderij Bernheze uit 1617, met half, achtspakig, zonnerad

• rad van fortuin in Boccaccio's "De Casibus Virorum Illustrium" (Paris, 1467), een attribuut van vrouwe Fortuna

  rad van fortuin in Boccaccio's "De Casibus Virorum Illustrium" (Paris, 1467), een attribuut van vrouwe Fortuna

• Blauw witte Grolse want met achtpuntige ster volgens traditioneel ontwerp uit Groenlo.

  Blauw witte Grolse want met achtpuntige ster volgens traditioneel ontwerp uit Groenlo.

Gebruiken, rites en folklore

Volksgebruiken en rites met het zonnewiel en kruis zijn activiteiten met bovengenoemde objecten of symbolen. Bekend zijn: brood met mes zegenen, dansen om de meiboom (met achtspakig rad), Joelfeest, Palmpasen optocht met zonnewiel aan de palmpasenstok; spelen met hoepel (als 8 spakig rad) en het rollen van het vuurrad.

• Brandend zonnerad t.g.v. het joelfeest bij de winterzonnewende.

  Brandend zonnerad t.g.v. het joelfeest bij de winterzonnewende.

• Het klaarmaken van een vuurrad met Pasen in Lügde.

  Het klaarmaken van een vuurrad met Pasen in Lügde.

• start van het rollen van het vuurrad met Pasen in Lügde.

  start van het rollen van het vuurrad met Pasen in Lügde.

• en het vuurrad rolt van de heuvel af, een spectaculair gezicht.

  en het vuurrad rolt van de heuvel af, een spectaculair gezicht.

• lopen met de palmpasenstok.

  lopen met de palmpasenstok.

• dansen rondom de meiboom in Bengel.

  dansen rondom de meiboom in Bengel.

Literatuur

• De Cultus van Sol Invictus. Een vergelijkende studie tussen keizer Elagabal (218-222) en keizer Aurelianus (270-275), P. Devlaminck, diss. Universiteit Gent, 2003-2004.
• De extra dimensie van het platteland: sporen van magie, volksgeloof en volksgeneeskunst in het oosten van Nederland / Bornebroek, Jan. - De Heurne: Geunhuis Producties, 2012.
• De vergeten beeldentaal van Jheronimus Bosch, ’s-Hertogenbosch, Eric de Bruyn (2001)
• Folklore in het dagelijks leven, 1977, Ton de Joode.
• Gebrandschilderd glas. Van middeleeuwse vensters tot moderne kunst. Virginia Chieffo Raguin, Mary Clerkin Higgins, Ger Boer, Jaap Verschoor, Atrium, 2004
• Gevel- en stiepeltekens in Twente en de Achterhoek, Dr. Everhard Jans, Aprilis | november 2008.
• Heilig en Profaan. 1000 laatmiddeleeuwse insignes uit de collectie H.J.E. van Beuningen; H..E. van Beuningen, A.M. Koldeweij,
• Keltische Daseinsdeutung und die Latènekunst. Untersuchungen über die bildliche Umsetzung der inselkeltischen Mythologie und der keltischen Daseinsdeutung in der Latènekunst anhand von österreichischen Funden, 1998, Susanna Berndt.
• ‘Laatmiddeleeuwse insignes. Verzamelgeschiedenis en stand van onderzoek, cultuurhistorische aspecten’, A.M. Koldeweij, in: A.M. Koldeweij, A.M. Willemsen (eds), Heilig en Profaan. Laatmiddeleeuwse insignes in cultuurhistorisch perspectief, Amsterdam 1995, p. 14-16.
• Oud-Achterhoeksch Boerenleven (1927), Hendrik Willem Heuvel
• Palmpasen in Achterhoek en Liemers, Vincent Dame, in: Volkscultuur , tijdschrift over tradities en tijdsverschijnselen jaargang 4, nummer 3-4, 1987, Stichting Informatiecentrum Volkscultuur, Utrecht.
• Sonnenrad und Lebensbaum. Banater Giebelhäuser und ihre Ornamentik. 47 Beiträge, in “Neuer Weg”, Konschitzky, Walther, Bukarest, vom 7.07.1981 bis 12.03.1982.
• Ornamenten van huis en hof, deel I en II, J. H. Kruizinga, 1963, C.A.J.van Dishoeck
• Volksgeloof en Volksleven, 1909, Hendrik Willem Heuvel
• Pelgrimstekens op perkament. Originele en nageschilderde bedevaartssouvenirs in religieuze boeken (ca. 1450-ca. 1530). dr. Hanneke van Asperen, 2009.
• Tuugkisten in Oost-Nederland, Jans Everhard, Eiynck Andreas, Piepenpott Helmut,1994, Verhaag Oldenzaal
• Van Anima tot Zeus: encyclopedie van begrippen uit mythologie, religie, alchemie, cultuurgeschiedenis en analytische psychologie. Lemniscaat Publishers, 2010 websites.
• Wat steet doar op 't huus? Geveltekens in Oost-Nederland / Jan Bornebroek. De Heurne Geunhuis Producties, 2012.

Externe link

• Zonnewiel en schuinkruis in de Achterhoek.

  Intertaalkoppelingen via Wikidata (via reasonator)