Hofdame

Bestand:Las Meninas, by Diego Velázquez, from Prado in Google Earth.jpg

Las meninas met de hofdames doña Isabel de Velasco en doña María Agustina Sarmiento de Sotomayor

Bestand:Princess Tatiana Alexandrovna Yusupova, 1858.jpg

Prinses Tatiana Alexandrovna Jusupova, hofdame van keizerin Alexandra Fjodorovna met diamanten insigne in de vorm van een A. Zij draagt ook de Beierse Theresia-orde met diamanten.

Bestand:Gavriil Yakovlev 01.jpg

Alexandra Paulovna (1836-1884), een Russische hofdame met diamanten insigne op de schouder

Keizerin Eugénie van Frankrijk en haar Hofdames, door Franz Xaver Winterhalter.

Bestand:Wakefield queen4.jpg

koningin Elizabeth samen met haar hofdame

Een hofdame is een, meestal adellijke, dame die een koningin of prinses begeleidt en ook kleine opdrachten uitvoert zoals het beantwoorden van correspondentie of het doen van kleine inkopen. De functie mag niet worden verward met de, in de hiërarchie van het hof hoger geplaatste, Dame du Palais of grootmeesteres, die enkel nog in Nederland bestaat. Gezelschapsdames en lectrices (voorleesdames) zijn in de ingewikkelde rangorde van een hofhouding moeilijk te plaatsen. Zij zijn geen hofdames.

Een hofdame draagt als teken van haar waardigheid een insigne, een zogenaamd chiffre, op de schouder.

Geschiedenis

In het verleden was het ondenkbaar dat een koningin of een prinses alleen uitging. Waar zij ook ging werd zij, door een hofdame vergezeld. Aan de Europese koningshoven wordt deze traditie nog steeds gerespecteerd: de regerende vorsten hebben nog steeds een hofhouding, ook al is die nu veel bescheidener dan vroeger. De taak van een hofdame bestaat erin de koningin op de achtergrond te begeleiden. Dit kan zowel privé als publiek zijn; de relatie is gebaseerd op wederzijds vertrouwen, is volledig vrijwillig en onbezoldigd en is dus geen beroep. Vele dames beschouwen het als een hoge eer om als hofdame gevraagd te worden. Het is gebruikelijk dat men enige weken „dienst” doet en in die periode steeds beschikbaar is. De hofdames wisselen elkaar daarbij af.

Habsburgse hof

Vroeger hadden keizerinnen een groot aantal hofdames. Aan het Habsburgse hof golden strenge regels wie in de entourage van de keizerlijke familie mocht komen. De stamboom was een toegangsticket naar de keizerlijke appartementen. Eeuwenlang waren deze vertrekken voorbehouden aan een twintig hoogadellijke families. Iedereen met een lagere stand dan een gravin werd automatisch de deur gewezen. Voor deze families was hun voorrecht een erezaak. Benoemingen werden gekeurd door de schoonmoeder van de keizer. De eerste hofdame was de opperhofmeesteres. Zij had altijd toegang tot de privévertrekken van de keizerin en haar kinderen. Ten tijde van keizerin Elisabeth was dat gravin Esterházy, gekeurd door aartshertogin Sofie. De jonge keizerin voelde de aanwezigheid van de hofdames aan als spionnen van haar schoonmoeder. Met andere hofdames bouwde ze een vertrouwensrelatie op.

Toch veranderde de zaak. Als koningin had Elisabeth het voorrecht zelf haar dames uit te kiezen uit de hoge Duitse en Hongaarse adel. Dit resulteerde erin dat zij als keizerin een twintigtal hofdames had. Ze had Duitse hofdames die ze meebracht uit Beieren en Duitsland, zoals Helene von Thurn und Taxis (hiermee wordt niet Elisabeths zus, Helene von Thurn und Taxis bedoeld). Meestal waren deze dames door haar moeder aangewezen om haar te vergezellen op haar huwelijksreis in Wenen. Daarnaast had Elisabeth in haar eerste huwelijksjaren nog Oostenrijkse hofdames die waren aangewezen door haar schoonmoeder. Ten slotte had Elisabeth ook nog Hongaarse hofdames die ze in latere jaren zelf uitkoos.

Hofdames in Nederland

De prinsessen van Oranje en de echtgenotes van de Friese stadhouders hadden hun hofdames en dat gold natuurlijk ook voor koningin Hortense van Holland en de Nederlandse koninginnen. Tot lang na de Tweede Wereldoorlog waren alle hofdames van adel. Koningin Juliana en koningin Beatrix brachten daar verandering in, al zijn de hofdames nog wel „uit het blauwe boekje” of (klein)dochters van edellieden. Hofdames ontvangen een bescheiden kleedgeld.

Hofdames in België

De meeste echtgenotes van de hofdignitarissen werden door de koningin uitgenodigd om haar gezelschap te houden, vandaar ook wel de naam gezelschapsdame. Zo is Anne van Ypersele de Strihou, werkzaam aan het hof, samen met haar echtgenoot. Koningin Paola en koningin Fabiola hebben elk een hofdame, die deel uitmaken van het departement van de Grootmaarschalk van het hof. De traditie wil dat deze dames uit de adel stammen en in België zijn geboren.

Bekende hofdames

Aan het Franse hof werden hofdames altijd met hun titre de Courtoisie aangesproken, dus „Madame” en naam van de echtgenoot.

Ancien Regime

• Elizabeth Throckmorton (1565–1647), hofdame van Elisabeth I, koningin van Engeland
• Sarah Churchill, Hertogin van Marlborough (1660–1744), hofdame van prinses Anne, de latere Queen Anne
• Madame de Lamballe (eerste hofdame van koningin Marie-Antoinette van Oostenrijk)
• Madame de Polignac
• Marie-Angélique de Scoraille de Rousseville; hertogin de Fontanges
• Marie-Elisabeth de Ludres
• Cathérine de Monaco
• Madame de Sévigné
• Barbara Blomberg
• Madame de La Vallière
• Diane de Poitiers
• Marie-Louise O’Murphy (1737–1815)
• Françoise de Châlus (1734–1821), hertogin van Narbonne-Lara
• Marguerite Catherine Haynault (1736–1823), markiezin van Montmélas
• Lucie Madeleine d'Estaing (1743–1826)
• Anne Couffier de Romans (1737–1808), barones van Meilly-Coulonge
• Louise Jeanne Tiercelin de La Colleterie (1746–1779), genoemd Madame de Bonneval
• Irène du Buisson de Longpré (? –1767)
• Catherine Éléonore Bénard (1740–1769)
• Marie Thérèse Françoise Boisselet (1731 - 1800)
• Charlotte von Stein (1742–1827), hofdame van hertogin Amalia
• Louise von Sturmfeder (1789–1866), hofdame van de keizerweduwe Karoline Auguste, opvoedster van keizer Franz Joseph van Oostenrijk en zijn broer; keizer Maximiliaan van Mexico.
• Eleonore von Schlieben-Sanditten, freifrau von Keyserlingk
• Doña Isabel de Velasco, hofdame van Maria Anna van Oostenrijk
• Doña María Agustina Sarmiento de Sotomayor, gravin van Aguilar, hofdame van Margaretha Theresia van Spanje
• Doña Isabel de la Cueva y Castilla, markiezin van Peñafiel, hofdame van Anna van Oostenrijk
• Doña Marcela de Ulloa, markiezin de Almenara, „camarera mayor” van Margaretha Theresia van Spanje

19de eeuw

• Jonkvrouw Sophie Alexandrine van der Staal (1849-1891), hofdame van prins Hendrik
• Marie von Redwitz (1856–1933), hofdame van hertogin Amalie in Bayern, en schrijfster
• Prinses Tatiana Alexandrovna Jusupova, hofdame van de laatste Russische tsarin, keizerin Alexandra Fjodorovna
• Anna Vyrubova (1884–1964), hofdame van keizerin Alexandra Fjodorovna
• Barones Louise Lehzen, hofdame van koningin Victoria
• Gravin Julia van Hauke, Prinses von Hessen-Darmstadt; hofdame van keizerin Marie Alexandrovna
• Prinses d’Essling, grootmeesteres van het Huis van keizerin Eugenie
• Burggravin de Lezay-Marnésia, hofdame van keizerin Eugenie
• Hertogin de Bassano, hofdame van keizerin Eugenie
• Baronnes de Pierres, hofdame van keizerin Eugenie
• Comtesse de Montebello, hofdame van keizerin Eugenie
• Barones de Malaret, hofdame van keizerin Eugenie
• Markiezin de Las Marismas, hofdame van keizerin Eugenie
• Markiezin de la Tour-Maubourg, hofdame van keizerin Eugenie
• Barones Sophie-Louise-Zoé de Feltz, burggravin Villain XIIII, hofdame van Marie Louise van Oostenrijk
• Dénise, Gravin d’Hulst; kinderjuffrouw van Leopold II, keizerin Charlotte en Filips van Vlaanderen
• Gravin Marie d’Yves; Eredame van Keizerin Charlotte
• Frederique, Fuerstin von Auersperg eredame van Aartshertogin Sofie
• Marie von Sayn - Wittgenstein - Berleburg, prinses von Hohenlohe-Schillingsfurst
• Gravin Irma Sztáray, hofdame van keizerin Elisabeth, zij vergezelde keizerin Elisabeth in haar laatste dagen in Genève.
• Ida von Ferenczy, voorleesdame van keizerin Elisabeth
• Marie, Gravin Festetics de Tolna (1839–1923), Hongaarse hofdame van keizerin Elisabeth
• Pauline Marie de Bellegarde, Gräfin von Konigsegg; Oostenrijkse hofdame van keizerin Elisabeth
• Maria Sophie Josepha Prinses von Liechtenstein, gravin Esterházy von Galántha; eerste hofdame van Keizerin Elisabeth
• Frau Andrássy, Hongaarse gezelschapsdame van de keizerin Elisabeth
• Helene von Thurn und Taxis, Duitse hofdame van keizerin Elisabeth.
• Sophie Chotek (1868–1914), hofdame van aartshertogin Isabella von Croy-Dülmen

20ste eeuw

• Maria von Lepel, Gräfin Dönhoff, eredame van keizerin Augusta Victoria van Sleeswijk-Holstein-Sonderburg-Augustenburg
• Burggravin de Spoelberch, eredame van koningin Elisabeth in Beieren
• Gravin de Caraman-Chimay, eredame van koningin Elisabeth in Beieren
• The Hon. Lady Margaret Rhodes, eredame van de koningin-moeder Elizabeth
• Gravin Solange de Liedekerke, hofdame van koningin Fabiola van België
• Prinses Nathalie de Merode, hofdame sinds 1997 van koningin Paola der Belgen
• Gravin Colette de Broqueville, hofdame 1993-1997 van koningin Paola der Belgen
• The Hon. Lady Mary Morrison, schotse hofdame van koningin Elizabeth II van het Verenigd Koninkrijk
• Pamela Mountbatten, hofdame van koningin Elizabeth II van het Verenigd Koninkrijk
• Lady Susan Hussey, hofdame van koningin Elizabeth II van het Verenigd Koninkrijk
• Lady Elizabeth Baxendale, hofdame van koningin Elizabeth II van het Verenigd Koninkrijk
• Lady Sarah Clutton, hofdame van koningin Elizabeth II van het Verenigd Koninkrijk
• Lady Richenda Elton, Barones Elton, hofdame van koningin Elizabeth II van het Verenigd Koninkrijk
• Lady Mary Mumford, hofdame van Prinses Alexandra van Kent
• Gravin Wava Kitty Armfeldt, hofdame van koningin Margaretha II van Denemarken
• Gravin Victoria Bernstorff-Gyldensteen, hofdame van Prinses Mary van Denemarken
• Lady Caroline Heering, hofdame van Prinses Mary van Denemarken
• Tanja Elise Kjærsgaard Doky, hofdame van Prinses Mary van Denemarken
• Eliane de Gunzburg Beckman, hofdame aan het Zweedse hof
• Kirstine von Blixen-Finecke, hofdame aan het Zweedse hof
• Barones Christina von Schwerin, hofdame van Koningin Silvia

21ste eeuw

• Maria Paulina (Ietje) van Karnebeek-van Lede, hofdame van koningin Beatrix der Nederlanden en koning Willem-Alexander der Nederlanden sinds 1979
• Maria Julie (Miente) Boellaard-Stheeman, hofdame van koningin Beatrix en koning Willem-Alexander sinds 1982
• Julie Jeekel-Thate, hofdame van koningin Beatrix en koning Willem-Alexander sinds 1987
• Ottoline Antoinette (Lieke) Gaarlandt-van Voorst van Beest, hofdame van koningin Beatrix en koning Willem-Alexander sinds 1993, vanaf 2001 speciaal belast met de begeleiding van prinses Máxima der Nederlanden
• Reina Dorette (Reina) de Blocq van Scheltinga, hofdame van koningin Beatrix en koning Willem-Alexander sinds 2000
• Elisabeth Joseph Maria (Elisabeth) barones van Wassenaer-Mersmans, hofdame van koningin Beatrix en koning Willem-Alexander sinds 2004
• M. L. A. (Bibi) barones van Zuylen van Nijevelt-den Beer Poortugael, hofdame van koningin Beatrix en koning Willem-Alexander sinds 1 januari 2011
• J.M. (Pien) van Karnebeek-Thijssen, hofdame van koningin Beatrix en koning Willem-Alexander sinds 15 april 2013
• A.M. (Annemijn) Crince le Roy-van Munster van Heuven, hofdame van koning Willem-Alexander sinds 15 oktober 2013

Hofdames in de film

In veel films fungeren hofdames als dankbare opvulling van het decor. Zij zijn figuranten die vaak gebaseerd zijn op echte personages.

Sisi-trilogie

In de sterk geromantiseerde films over Keizerin Elisabeth van Oostenrijk („Sisi”) komen verschillende hofdames voor;

• Fürstin Auersperg, hofdame van aartshertogin Sofie
• Gravin Esterhazy-Liechtenstein, hofdame van keizerin Elisabeth
• Gravin Bellegarde, hofdame van keizerin Elisabeth

Weblinks

•   Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Ladies in waiting op Wikimedia Commons.

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen, noten en/of referenties