Sint-Paulusvrienden Antwerpen

Wapenschild van de Antwerpse vereniging "Sint-Paulusvrienden"

Interieur van de Sint-Pauluskerk

De Sint-Paulusvrienden Antwerpen zijn een vereniging van vrijwilligers die, voornamelijk in de periode van 1982 tot 2008, een substantiële bijdrage geleverd hebben, tot herstel, behoud en promotie van de Antwerpse Sint-Pauluskerk, nadat die in april 1968 door een brand zwaar beschadigd werd en herstel en restauratie slechts langzaam verliepen. In 1999 kreeg Raymond Sirjacobs, afgevaardigd bestuurder en drijvende kracht achter de vereniging van 1982 tot 2008, de Stadsmedaille van de stad Antwerpen, uit erkentelijkheid voor zijn bijdrage, samen met de Sint-Paulusvrienden, aan de restauratie van de Sint-Pauluskerk.

Doel van de Sint-Paulusvrienden

1. Behoud en herstel van het patrimonium van de Antwerpse Sint-Pauluskerk.
2. De kerk beter bekend maken door het organiseren van toeristisch bezoek, het verzorgen van rondleidingen, voordrachten en publicaties.

Geschiedenis van de Sint-Paulusvrienden

1982

Op woensdag 20 januari 1982 werd ten huize van Eugeen Janssens (†) de stichtingsvergadering van de Sint-Paulusvrienden gehouden. Dit gebeurde in de rijk gemeubelde voorkamer van het huis Sint-Paulusstraat nummer 26. Het was een historisch moment waarop naast Louis Vankoetsem (†), de toenmalige voorzitter van de kerkfabriek, ook Raymond Sirjacobs (stadsgids) en Frans de Keersmaeker (†) aanwezig waren. Het gebeurde onder de administratie en met de zegen van de legendarische pastoor Karel Dockx (†), die de Sint-Paulusvrienden steunde tot aan zijn overlijden in 1992. De Sint-Paulusvrienden werden opgericht als overkoepeling van de toen 45 andere parochieverenigingen. Deze poging tot coördinatie gebeurde via een maandbladje en zo werd het tijdschrift Sint-Paulus-Info geboren. Het allereerste nummer verscheen op 7 augustus.

1983

Via pater Bogaerts bouwden de Sint-Paulusvrienden een goede relatie op met de dominicanen of predikheren. Ambroos Louis Bogaerts O.P. was archivaris van de Vlaamse dominicanen. Als man met een grote innerlijke beschaving was hij een onschatbare bron van informatie voor het neerschrijven van de geschiedenis van kerk en klooster. Hij zou tot aan zijn overlijden belangrijke bijdragen leveren voor het tijdschrift Sint-Paulus-Info en publiceerde op verzoek van de Sint-Paulusvrienden een biografisch repertorium van de 790 kloosterlingen die van 1525 tot aan de Franse Revolutie actief waren in de kloosterkerk. Dankzij Bogaerts kon Sint-Paulus-Info uitgroeien tot een naslagwerk. Vermits iedereen het erover eens was dat de Sint-Pauluskerk niet alleen de meest Antwerpse kerk was, maar na de brand van 1968 ook de meest verkommerde, werden de accenten verlegd; er werd meer en meer aandacht besteed aan conservatie en restauratie, behoud en onderhoud.

1984

Op verzoek van de Sint-Paulusvrienden gingen de provinciale en stedelijke straatnamencommissies akkoord om het pleintje tussen de Zwartzustersstraat en de kerk de naam "Prior Peltiersplaats" te geven. Er werd gestart met een rubriek "Conservatie en Restauratie" in het tijdschrift Sint-Paulus-Info. Professor dr. Cynthia Lawrence van de Rutgers University in de USA werd correspondente en publiceerde gedurende 16 jaar verschillende primeurs over Peter Paul Rubens en Michael Ophovius. Ook Jozef de Coo, ereconservator van het Mayer Van Den Bergh museum werd een trouwe medewerker. De Sint-Paulusvrienden publiceerden zelfs een primeur door Roger Avermaete, lid van het Institut de France.

1985

Op 17 mei 1985 stonden de Sint-Paulusvrienden samen met pastoor Karel Dockx op de eerste rij toen paus Johannes Paulus II met zijn helikopter landde op grondgebied Sint-Paulusparochie. Het groot poortgebouw Sint-Paulusstraat 20/22 werd gerestaureerd dankzij sponsor Monsanto. De eerste alarmsystemen werden op punt gesteld door Rob Buelens.

1986

De Sint-Paulusvrienden telden 878 leden. George Dodson vervoegde de redactie. Als directielid van fotogravure De Schutter schonk hij een schat aan foto's. Dodson ligt aan de basis van de beeldredactie van Sint-Paulus-Info, dat steeds voortreffelijke illustraties bracht. Axel Vervoordt vervoegde de rij van de sponsors. Godelieve van Hemeldonck publiceerde een eerste artikel in een lange reeks van wetenschappelijke bijdragen over zilverwerk en beeldhouwkunst.

1987

Sirjacobs werd raadslid van de kerkfabriek en organiseerde talrijke wandelvoordrachten, diavoorstellingen en didactische thema-rondleidingen. Het merendeel van de leden van de Sint-Paulusvrienden kwam hieruit voort. Tijdens het eerste toeristische seizoen van 1 mei tot 30 september werden er 14.800 kunstbezoekers geteld. Verschillende families boden zich aan als medewerkers. De Sint-Pauluskerk werd een bezoekersvriendelijke kerk. De aandacht van de pers werd systematisch gevestigd op de nog steeds dakloze kerk. Dankzij Sint-Paulusvriend Peter Segers deed ook de computer zijn intrede in de eeuwenoude kerk; hij schreef de software om het ledenbestand en de verzendingen van het ledentijdschrift Sint-Paulus-Info te beheren.
DE TECHNISCHE PLOEG werd gesticht door Ernest Krieger (†), Emiel Cosaert(†) en Raymond Sirjacobs. Geen behoud zonder onderhoud. Conservatie is belangrijker dan restauratie. De Technische Ploeg trachtte een onderhoudsbeleid te voeren dat er op gericht was het monument te beschermen tegen verloedering en verval. Een dergelijk beleid laat toe dure en ingrijpende restauraties te vermijden. Elke week kwam de ploeg samen om klussen uit te voeren. De crypte onder het hoogkoor werd gesaneerd en de stadsarcheoloog kon er een interessante archeologische site blootleggen.

1988

De Sint-Paulusvrienden telden 1390 steunende leden en Sint-Paulus-Info verscheen op evenveel exemplaren. Met Pasen, op zondag 3 april, dag op dag 20 jaar na de grote historische brand, verscheen Sint-Paulus-Info met een bijdrage van dr. Frans Baudouin. Er werd een herinneringsalbum uitgegeven en de Sint-Paulusvrienden organiseerden opendeurdagen met een tentoonstelling over de brand met de medewerking van Baudouin en gouverneur Andries Kinsbergen. De nieuwe daken op de kerk waren af en de definitieve aftakeling van de kerk was voorbij. Marc WELLENS, toen schepen van Openbare Werken, werd erevoorzitter van de Sint-Paulusvrienden en zo werd als het ware de Stad Antwerpen - de eigenaar van de kerk - binnengebracht. De Sint-Paulusvrienden mogen de voltooiing van het dak op hun palmares schrijven dankzij hun lobbywerk en dankzij Marc Wellens.

1989

De Sint-Pauluskerk kwam onder de administratie van pastoor Lode Carlier. Voor het restauratiefonds werd er een concert georganiseerd in de Koningin Elisabethzaal, door het Koninklijk Filharmonisch Orkest van Vlaanderen, met op het programma de Symfonie "De Nieuwe Wereld". De Sint-Paulusvrienden wonnen de "FORD-prijs voor het cultuurpatrimonium" én de "nationale prijs FORD voor natuur en cultuur" ter waarde van 350.000 BF. Sint-Paulus-Info groeide uit tot een marktfris tijdschrift; naast de kwantiteit verhoogde de kwaliteit. De firma Degussa werd als grote nieuwe sponsor ingehaald.

1990

De restauratiewerken aan de monumentale poort op de hoek Veemarkt/Zwartzustersstraat werden beëindigd. Deze werken kwamen stand dankzij de heer Walter Corluy, directeur van de Generale Bank en beschermend lid van de Sint-Paulusvrienden, die 3 miljoen BF sponsorde. De Sint-Paulusvrienden stonden aan de wieg van de Werkgroep van de Vijf Monumentale Kerken van Antwerpen (de voorloper van de MKA), tezamen met Z.E.H. Omer Hamels, deken van de kathedraal en E.H. Rudi Mannaerts. Deze werkgroep werd in het leven geroepen om het cultuurjaar 1993 voor te bereiden.

1991

Professor dr. Alfons Thys hield de voordracht "Van Geuzenstad tot Katholiek Bolwerk" in het auditorium van de KBC-toren, voor 300 toegetreden leden.

1992

De grote restauratiewerken aan het interieur werden aangevat door de Stad Antwerpen, eigenaar van de Sint-Pauluskerk. Een project archief- en papierrestauratie werd opgestart.

1993 : Antwerpen culturele hoofdstad van Europa

Een crisis in het bestuur kon niet verhinderen dat het cultuurjaar een succes werd, een absolute topper voor Antwerpen en de Sint-Pauluskerk. Er werden 111.000 bezoekers onthaald en tijdens EUROSAIL werden er meer dan 1000 bezoekers per dag geteld. Jurist Peter De Vos stelde de statuten van de vzw Sint-Paulusvrienden op. Deze werden gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. De Vos werd voorzitter van de Algemene Vergadering.

1994

Sint-Paulus-Info was het enige Nederlandstalig tijdschrift in Antwerpen dat over kunstgeschiedenis handelde en dat in kleuren verscheen. Sint-Paulus-Info bracht wetenschappelijke artikels, ook in het Frans en het Engels. Prominenten met een gedegen opleiding stuurden waardevolle, nooit eerder gepubliceerde artikels met intellectuele diepgang. Er verschenen 72 nummers. Het was een weelde om over Sint-Paulus te schrijven, vermits de pracht van de kerk nauwelijks kan overschat worden. De restauratie van het interieur werd gestart onder leiding van architect Rutger Steenmeijer  : 41 ramen, orgel, kerkmeubelen, schilderijen, vloeren en altaren kwamen aan de beurt; een tweede orgel werd geïnstalleerd.

1995

De pilaartroon van Willem Kerricx is een van de grote projecten door de Sint-Paulusvrienden betaald.

1996

Na grootscheepse archeologische opgravingen werd een vloerverwarming aangebracht. Nieuwe marmeren vloeren werden afgewerkt in kerk en bijgebouwen. De grootste ellende was voorbij. Een rijk archeologisch patrimonium werd blootgelegd en geïnventariseerd.

1997

Een speciaal nummer van Sint-Paulus-Info werd gewijd aan het orgel en verscheen op 2150 exemplaren in vierkleurendruk. De Sint-Paulusvrienden participeerden met 5.400.000 BF in de restauratie van het orgel.

1998

Het historisch archief werd in orde gebracht door dr. Jos Van Den Nieuwenhuizen, ere-stadsarchivaris, in samenwerking met de Sint-Paulusvrienden. Zuiderpand De Sint-Paulusvrienden zorgden voor de herschikking en opstelling van de schilderijen en altaar. Alle 21 schilderijen en het voormalig altaar uit de Lepantokapel werden gerestaureerd.

1999 : Antoon Van Dyckjaar

Stadsmedaille Raymond Sirjacobs (voorkant)

Stadsmedaille Raymond Sirjacobs (achterkant)

De kerk kwam onder de administratie van pastoor Paul Scheelen. De Sint-Pauluskerk is de enige Antwerpse kerk die een schilderij van Sir Antoon van Dyck bezit. Het leverde 58.900 bezoekers op. Na het seizoen werd het schilderij van Van Dyck tentoongesteld in de Royal Academy of Arts te Londen. Koning Albert II van België en koningin Paola bezochten de kerk. Het nieuwe vieringaltaar kwam tot stand dankzij BASF. De grote toeloop van toeristen in de Sint-Pauluskerk tijdens het Cultuurjaar 1993, het Antoon Van Dyckjaar 1999 en het Rubensjaar 2004 was te danken aan de Sint-Paulusvrienden. In 1999 kregen ze de Stadsmedaille. De Sint-Paulusvrienden telden 30 werkende leden waaronder verschillende universitairen en 850 toegetreden leden. Een gouden bladzijde in de geschiedenis van de Antwerpse Sint-Pauluskerk.

2000

Twee werken van Rubens : de Aanbidding der herders en "Het Dispuut", werden gerestaureerd dankzij het mecenaat van dr. en mevrouw Herman Geuens, beschermende leden van de Sint-Paulusvrienden.

2001

Op Maria Lichtmis werd een nieuwe schatkamer geopend door minister Johan Sauwens, in aanwezigheid van de 5 Vlaamse provinciegouverneurs. Het was een geschenk van de Vlaamse Gemeenschap aan de kerk. De kluisdeur werd geschonken door de heer Walter Corluy, directeur van de Generale Bankmaatschappij en beschermend lid van de Sint-Paulusvrienden. De schatten, waaronder eveneens kunstvoorwerpen uit de verdwenen oude Sint-Walburgiskerk (Antwerpen), werden eindelijk tentoongesteld. Een catalogus werd gepubliceerd. De schatkamer werd door meer dan 6.000 bezoekers bezocht, die vol lof waren over de schatten, het zilverwerk, de diamanten en de boeiende infrastructuur. Verder werden er 6 altaarzijstukken, 2 credenstafels, 1 offerblok, 1 tabernakel en 2 kandelaars gerestaureerd.

2002

De mooiste oude boeken van het archief, polychromie en glasramen van de weekkapel en enkele antependia werden gerestaureerd.

2003

De 200ste verjaardag van de parochie werd gevierd. Een prachtig nieuw glas in loodraam “De Nederdaling van de Heilige Geest” werd geïnstalleerd in de weekkapel dankzij het mecenaat van dr. Herman Geuens en mevrouw Christine Roedig, beschermende leden van de Sint-Paulusvrienden. Vier andere glas in loodramen van de weekkapel werden gerestaureerd. Verschillende oude boeken en archiefstukken werden geconserveerd. Duivenwering werd aangebracht in het poortgebouw.

2004 : Rubensjaar

Het nieuw boek “Rubens en de Mysteries van de Rozenkrans” werd in vier talen gepubliceerd. 67.400 bezoekers werden onthaald. Alle dakkapellen, dakdeuren en kroonlijsten werden geolied.

2005

• Duivenwering werd aangebracht aan sacristie, portaal, achtersacristie en westergevel.
• 2 putti van de Dominicuspoort werden gerestaureerd.
• Het poortje van de altaartuin van het rozenkransaltaar werd hersteld.
• De westergevel van de kerk en het poortgebouw werden behandeld tegen graffiti.
• De klokkestoelen werden geschilderd.
• Tientallen cieven van het zuiderpand en de kruiswegkapel werden gerestaureerd.

2006

De voormalige crypte onder het hoogkoor werd omgebouwd tot een ontmoetingsruimte en historische site; de gewelven werden geschilderd, de vloeren werden gerestaureerd en er werd een nieuwe elektriciteitskast geïnstalleerd. De Sint-Paulusvrienden betaalden hiervan de integrale kosten, die 30.000 euro bedroegen. Er werd gestart met de volledige inventaris van het patrimonium van de kerk en Sint-Paulus-Info werd na 4 jaar gereanimeerd; een eerste jubileumnummer verscheen in december met het eerste deel van deze inventaris. De Technische Ploeg werd versterkt met vijf nieuwe professionele werkkrachten/vrijwilligers en kende een uitzonderlijke bloei.

2007

De Sint-Paulusvrienden bestonden 25 jaar en de Technische Ploeg 20 jaar ! Het tweede jubileumnummer van Sint-Paulus-Info verscheen en bracht het tweede deel van de inventaris van het patrimonium van de kerk. In de crypte werd door de Technische Ploeg een keuken en toiletten geïnstalleerd. De kerk werd sinds 1987 elk jaar van mei tot september opengehouden en 734.000 toeristen werden tot dan toe onthaald. Er werden tijdens die periode 1.838 groepen rondgeleid door zes eigen gidsen in vier talen en 51.200 mensen werden toegesproken. Dankzij de belangeloze inzet van 40 werkende leden, de steun van 660 toegetreden trouwe leden en enkele grote sponsors, werd er een mooi resultaat bereikt. Een groot volk laat geen ruïnes na. De Sint-Pauluskerk is een schakel tussen het verleden en de toekomst, een erfgoed voor het nageslacht, een monument dat getuigt van een rijke geschiedenis en cultuur. De tijd van nieuwe aanwinsten is voorbij. Deze tijd is die van conservatie, restauratie, behoud en onderhoud.

2008

De integrale inventaris van het roerend patrimonium van de kerk werd afgewerkt. Dit derde deel was het allerlaatste nummer van het tijdschrift Sint-Paulus-Info. Het nummer werd gecensureerd door Walter Vrinssen, voorzitter van het kerkbestuur. Op 26 april gaf Raymond Sirjacobs zijn ontslag. Hij werd opgevolgd door Ir. Oscar Provoost.

2012

De dertigste verjaardag van de Sint-Paulusvrienden werd niet gevierd. Op 9 oktober 2012 werden de Sint-Paulusvrienden op non-actief gezet door Walter Vrinssen, voorzitter van het kerkbestuur en pastoor Paul Scheelen.

Restauraties met mecenaat van de Sint-Paulusvrienden

1. Portret markgraaf de Varick (anoniem), ondertussen gestolen
2. Schilderij "De Vismarkt" (Dirck de Vries, circa 1600)
3. Schilderij "Aanbidding der Herders" (Abraham Bloemaert ? 1623 ?)
4. Gravure hoogaltaar (Peeter Verbruggen de Jonge, 1670)
5. Tekening poort (Bartholomeus De Proost, 1855)
6. Pilaartroon van marmer (Willem Kerricx, 1688)
7. Schilderij "Christus bij Martha en Maria" (Abraham Janssens, 1627)
8. Beelden van biechtstoel H (Peeter Verbruggen, 1658)
9. Pilootproject biechtstoel (Kerricx, vóór 1720)
10. Schilderij "Emmaüsgangers" (Jan Erasmus Quellinus, 1703)
11. Schilderij "Opvoeding Maria" (kopie naar Rubens, 17de eeuw)
12. Koorlessenaar en kandelaars in verzilverd messing
13. Een gedeelte van het archief
14. Leopold Kahn-harmonium (19de eeuw)
15. Hoogreliëf in koper : epitaaf van Melyn (Matthias Melyn, 17de eeuw)
16. Beeld van Hyacinthus (Sebastiaen De Neve, 1649)
17. Schilderij Slag bij Lepanto: "De afvaart" Jan Peeters1671)
18. Schilderij Slag bij Lepanto : "De zeeslag" (Jan Peeters 1671)
19. Schilderij Slag bij Lepanto : "De overwinning" (Jan Peeters 1665)
20. Schilderij Slag bij Lepanto : "Paus Pius V" in dankgebed (Jan Peeters 1672)
21. Schilderij binnenzicht Sint-Walburgis (Günther Gheringh, 1661)
22. Promotiepaneel Cornelius Jos Peltiers (anoniem, 1773)
23. Portret Dominicus 1 (Pieter Casteels III, 18de eeuw)
24. Portret Dominicus 2 (Pieter Casteels III, 18de eeuw)
25. Schilderij "Christus in de hof van Olijven" (J.B.Bosschaert, 18de eeuw)
26. Schilderij "De opdracht in de Tempel" (J.B.Bosschaert, 18de eeuw)
27. Schilderij "Christus met de Spotmantel" (Otto van Veen, 1620 ?)
28. Schilderij paus Pius V (anoniem, 19de eeuw)
29. Schilderij "Dominicus ontvangt Rozenkrans" (anoniem, 19de eeuw)
30. Schilderij "O.-L.-Vrouw ten hemel opgenomen" (anoniem, 19de eeuw)
31. Tüchlein "Madonna met dominicaan" (anoniem, 19de eeuw)
32. Portret van bisschop Reginald Cools (anoniem, 17de eeuw)
33. Paneeltje "Madonna met kind" (anoniem, 17de eeuw)
34. Paneeltje Ark van het Verbond (anoniem, 19de eeuw)
35. Schilderij "Christus aan het Kruis" (anoniem, kopie naar Van Dyck, 19de eeuw)
36. Paneel "Het maagschap van Maria" (Frans Francken, 17de eeuw)
37. Schilderij "De geboorte van Christus" (Thys, 18de eeuw)
38. ORGEL (1654) : een bijdrage van 5,4 miljoen BEF (!)
39. Schilderij Zeven werken van barmhartigheid (Frans Francken I; circa 1590)
40. Monumentale poort hoek Zwartzustersstraat/Veemarkt
41. Schilderij "Het Dispuut over het Heilig Sacrament" (Rubens circa 1609)
42. Schilderij "De Geboorte van Christus" (Rubens circa 1609)
43. Altaar in het Zuiderpand.
44. Schilderij Dominicus in Soriano (Cavalliero Lanfranchi, 17de eeuw).
45. Polychromie van Credens, altaarzijstukken, offerblokken en een tabernakel.
46. Wapenschild Michael Ophovius (plafond boven hoogaltaar)
47. Crypte met archeologische historische site (30.000 euro +).

TOTAAL > 300.000 euro

Publicaties door de Sint-Paulusvrienden

• Boek Calvarieberg, door pater Bogaerts O.P. (1984).
• Herdenkingsalbum Brand 1968, door Frans Baudouin (1988).
• Historische Gids en herdruk (Sirjacobs 1989, 1991).
• De Triomf der Beelden (Sirjacobs 1993).
• De 15 Mysteries van de Rozenkrans (Sirjacobs 1993), 4 talen.
• Antwerpen, Sint-Pauluskerk. Historische Gids en herdruk (Sirjacobs 1999, 2001).
• Antwerpen, Sint-Pauluskerk. De Schatkamer (Sirjacobs 2001).
• Rubens en de Mysteries van de Rozenkrans (Sirjacobs 2004), 4 talen.
• Antwerpen, Sint-Pauluskerk en Schatkamer, 50 hoogtepunten (Sirjacobs 2008).
• SINT-PAULUS-INFO : wetenschappelijk tijdschrift met bouwstoffen voor de geschiedenis van de Sint-Pauluskerk. 1982-2008. 72 nummers. 2.016 bladzijden. 4.616 illustraties, 3 talen. Hoofdredactie, eindredactie en vormgeving : Raymond Sirjacobs. 300 wetenschappelijke artikels, meestal primeurs. 40 prominente internationale medewerkers.
• INTEGRALE INVENTARIS VAN HET PATRIMONIUM : aan dit Magnum opus van de Sint-Paulusvrienden werd 4 jaar gewerkt door textielspecialiste Annemie Van Dyck en Raymond Sirjacobs. De twee auteurs genoten van de logistieke steun van de voltallige Technische Ploeg en van verschillende wetenschappelijke raadgevers. Voor de eerste keer werden meer dan 500 signaturen, datums, opschriften, zilvermerken, meestertekens, waarborgmerken, gehaltemerken, huismerken, initialen, wapens, heraldische tekens, stadskeuren, jaarcijfers, keurkameraanduidingen en steenkappersmerken gedigitaliseerd, met als gevolg dat er geen twijfel meer bestaat over auteurs en tijdperken. Er werden 466 edelstenen, 86 parels en 3209 diamanten digitaal geïnventariseerd. 266 relieken met hun certificaten werden eveneens geïnventariseerd.

Reeks	Sint-Paulus-Info nummer	Onderwerpen	Aantal artikels	Aantal stukken	Aantal bladzijden	Aantal foto’s
A	70	Meubilair	199	419	23	279
B	70	Gedenktekens	114	162	15	154
C	70	Beelden+sculptuur	153	224	21	277
D	70	Glas	12	13	2	20
E	70	Schilderijen	80	96	12	104
F	71	Cultusobjecten	133	282	17	272
G	71	Textiel	523	2051	58	577
H	71	Processiegerief	82	215	14	205
I	70	Verlichting	76	227	8	89
J	70	Klokken + bellen	21	24	3	43
K	70	Reliekhouders	40	266	11	225
L	70	Boeken + prenten	63	125	11	191
M	71	Diversen	101	152	13	168
N	72	Stukken niet meer aanwezig	5	5	4	15
Supplement	72	Supplement	79	219	14	183
Zilvermerken	72	Zilvermerken			10	115
	70 + 71 + 72	TOTALEN	1681	4480	236	2917

Literatuur

• Sint-Paulus-Info. Bouwstoffen voor de geschiedenis van de Antwerpse Sint-Pauluskerk. Wetenschappelijk tijdschrift. 72 nummers. 1982 - 2009.
• Sint-Pauluskerk Antwerpen. Historische Gids. Raymond Sirjacobs tweede volledig herwerkte druk (2001).

Zie ook

• Sint-Pauluskerk (Antwerpen)
• Predikherenklooster (Antwerpen)

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Sint-Pauluskerk (Antwerpen) op Wikimedia Commons.

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

51°13′26″N, 4°24′5″E