Plautdietsch

Plautdietsch ook bekend als Mennonieten-platduits of Mennonietenduits, is een taal uit de Germaanse taalgroep. Plautdietsch wordt, voornamelijk in Zuid-Amerika en Rusland, nog steeds gesproken door mennonieten.

Betekenis

’Plautdietsch’ betekent ’Platduits’. Het woord ’plat’ verwees naar de vlakke streek waar dit dialect werd gesproken. ’Dietsch’ komt overeen met het Duitse woord ’Deutsch’ en de Nederlandse woorden ’Duits’ en ’Diets’. Dit verwees oorspronkelijk naar de taal van het volk, duidelijke taal. In het Nederlands bedoelt men met ’Platdiets’ meestal de streektaal die wordt gesproken ten oosten van de Voerstreek, in de Belgische provincie Luik.

Aantal sprekers en geografische verspreiding

Over de hele wereld zijn er ongeveer 500.000 Plautdietsch-taligen: mennonieten of hun afstammelingen. Deze wonen voornamelijk in de Latijns-Amerikaanse landen Brazilië, Mexico, Bolivië, Paraguay, Peru, Uruguay, Honduras, Belize, en Argentina. De taal heeft ook groepen sprekers in de Verenigde Staten en Canada (voornamelijk in Manitoba en Saskatchewan).

De traditionele mennonieten wonen als kolonisten op het platteland. Wegens de sterke invloed van de hen omringende cultuur, hebben ze dikwijls Spaanse of Portugese woorden toegevoegd aan hun woordenschat. Hoewel het voor velen van hen vanzelfsprekend is om Engels, Hoogduits, Russisch of Spaans als tweede taal te spreken, zijn er in Latijns-Amerika ongeveer 100.000 ééntalige Plautdietsch-sprekers.

In Duitsland hebben naar schatting ongeveer 200.000 personen een Plautdietsche afkomst. De meesten van hen immigreerden in de jaren 1990 uit de landen van de Sovjet-Unie: zowat tien procent van de uit Rusland afkomstige Duitsers (Rusland-Duitsers) zijn Russische mennonieten.

Geschiedenis

De Plautdietsch-sprekers stammen af van een vreedzame groep wederdopers rond Menno Simonsz, een Fries predikant te Witmarsum. Wegens de voortdurende vervolging, vluchtten ze in de 16e eeuw uit de Lage Landen, vooral uit Noord-Holland en Friesland, naar de streek van de monding van de rivier de Wisła (ook bekend als de Weichsel, Wijsel, of Vistula). Door hun ervaring met waterbeheer, waren ze hartelijk welkom om de rivierdelta droog te leggen en in te polderen. Hun omgangstaal werd gaandeweg steeds meer beïnvloed door de Nederpruisische variant van het Nederduits, maar behield eigen kenmerken. Hun dialect stond bekend als het Weichselplatt en wordt beschouwd als een vorm van het Nederpruisisch.

In de late 18e eeuw nodigde het zich uitbreidende Russische Rijk Duitsers uit om nieuwe gebieden te koloniseren. Toen de Pruisische regering na 1803 niet langer vrijstelling van militaire dienstplicht toestond, trokken velen naar het gebied ten noorden van de Zwarte Zee, dat Rusland in de Russisch-Turkse oorlog (1768-1774) had veroverd. De streek bevindt zich nu in de Oekraïne en andere landen. Aanvankelijk vertrokken zij uit de streek ten noorden van de Zwarte Zee om andere gebieden te koloniseren, bijvoorbeeld in West-Siberië. Na 1870 werd ook in Rusland de vrijstelling van militaire dienstplicht ingetrokken, waardoor een stroom van emigratie naar naar Amerika op gang kwam. Vanaf 1920 ontvluchtten zij de Sovjet-Unie omdat zij in het kader van de Sovjetisering toenemend met vervolging te maken hadden en onteigend werden. Na de Tweede Wereldoorlog vertrokken sommigen met Amerikaanse hulp uit de Sovjet-Unie. In de jaren 1990 maakten velen gebruik van een Duitse wet die het mogelijk maakte dat personen met een Duitse afstamming als Duitse burgers werden erkend, om naar de Bondsrepubliek te verhuizen.

Vergelijking met verwante talen

Plautdietsch is geschoeid op een Nederduitse (Nedersaksische) leest. De Hoogduitse klankverschuivingen die de Hoogduitse dialecten scheidden van de Nederduitse dialecten en andere verwante talen, hebben daarom minder invloed op het Plautdietsch. Plautdietsch bevat wel leenwoorden uit het Hoogduits waarin de klankverschuiving wel voorkomt. Dit zijn algemeen aanvaarde woorden het Plautdietsch volgens het woordenboek van Herman Rempel (Kjenn Jie Noch Plautdietsch). Voorbeeld: Spruch met ch, i.p.v. spreuk met k.

Uitwerkingen van de Hoogduitse klankverschuivingen

	Duits	Nederduits	Plautdietsch	Nederlands	Engels
Hoogduits pf, f = Nederduits p	Pfeife	Piep	Piep	pijp	pipe
	Apfel	Appel	Aupel	appel	apple
Hoogduits z, s, ss, ß = Nederduits t	Zunge	Tung	Tung	tong	tongue
	was	wat	waut	wat	what
	essen	eten, äten	äte(n)	eten	to eat
	Fuß	Foot	Foot	voet	foot
Hoogduitse ch = Nederduits k	machen	maken, moaken	moake(n)	maken	to make
Hoogduits t = Nederduits d	tun	doon	doone(n)	doen	to do
	Teil	Deel	Deel	deel	part (vergelijk „dole”, „deal”)
Hoogduits b = Nederduitse w (v-klank), f	Leben	Lewen, Läwen	Läwe(n)	leven	life
	Korb	Korf	Korf	korf	basket
Engelse th = in andere Germaanse talen een d	danken	danken	danke(n)	danken	to thank

Zoals het Nederlands, Fries en Nederduits, veranderde de th in het Plautdietsch in een d.

Weblinks

• Plautdietsch woordenboek en grammatica op mennolink.org
• plautdietsch-freunde.de