|
|
| (5 tussenliggende versies door 2 gebruikers niet weergegeven) |
| Regel 1: |
Regel 1: |
| Een '''letter''' of '''karakter''' is een [[Teken (symbool)|teken]] om in de [[geschreven taal]] één of soms meer [[klank]]en uit de [[spreektaal|gesproken taal]] weer te geven. De letters die in een taal gebruikt worden vormen samen het [[alfabet]] van die taal. Een kleine hoeveelheid letters is hierbij genoeg voor alle woorden. Onder de tien tekens is al mogelijk, maar hoe beter de letters de [[spraak]] en dus alle klanken ofwel [[klankinventaris]] van een taal moeten kunnen vertegenwoordigen, hoe meer tekens er nodig zijn. Toch blijft dit aantal vrijwel altijd onder de vijftig, wat het [[alfabet]] op de keper beschouwd tot een handiger middel om gesproken taal weer te geven maakt dan de [[hiëroglief]]en.
| | {{dpintro}} |
| | * [[Letter (taal)]], letterteken, de afdruk van een letter. |
| | :* [[Drukletter]], lettertype in [[spiegelschrift]] aan de kop van een letterstaafje (druktechniek). |
| | :* Voorwerp in de vorm van een letter, bijvoorbeeld : [[banketletter]], [[boterletter]], [[chocoladeletter]]. |
| | :* Meervoud : ''letteren'' : |
| | ::* [[taalkunde|Taal]]- en [[letterkunde]] (bijvoorbeeld : ''een student in de letteren'', ook : ''letterkundig(e), letterwijs''.) |
| | ::* Een [[brief]] (bijvoorbeeld : ''in antwoord op uw letteren''). |
|
| |
|
| == Het begin als [[pictogram]] ==
| | Uitdrukkingen : |
| De allereerste schriften bestonden uit gestyleerde symbolen voor concrete [[begrip]]pen. Als men het woord voor ''waterkan'' wilde opschrijven, maakte men een tekening van een kan. Dit noemt men ''[[pictogram]]men''. Later volgde het gebruik van ''[[ideogram]]men'': het teken voor "zon" werd ook gebruikt voor begrippen als "dag" en "licht". Nog later verbond men pictogrammen met de klank van het woord (''[[fonogram]]men''). Het teken van de waterkan kon bijvoorbeeld ook gebruikt worden in de zin "dat kan ik" of in het woord "kant". Pictogrammen, ideogrammen en fonogrammen werden door elkaar gebruikt en leverden een soort [[rebus]]schrift op. Voorbeelden hiervan zijn het [[spijkerschrift]] ([[3000 v.Chr.]], [[Soemerië]]) en de vroege [[hiëroglief]]en ([[2500 v.Chr.]], [[Oude Egypte|Egypte]]). De Egyptenaren gingen het verst met de ontwikkeling tot klankschrift.
| | * "''Hij heeft veel letters gegeten''" : Is geleerd (ook : ''letterwijs''). |
| | * "''Hij wist er geen letter van''" : Niets. {{wikt klein|letter}} |
| | * "''Het staat met gulden letters in de annalen''" : Het geldt als een hoogtepunt in de historie. |
| | * "''Op een letter doodblijven''" : Niet de minste verandering in de tekst dulden. |
| | * "''Iets naar de letter opvatten''" : Letterlijk. |
| | * "''Naar de letter van de wet''" : Stipt, eng. |
| | * "''Hij houdt zich aan de letter''" : Hij dringt niet door tot waar het om gaat / Hij vat alles letterlijk op (ook : ''[[letterknecht]](erij).) |
| | * "''Op (of : naar) de letter spreken''" : De woorden uitspreken zoals ze gespeld worden. Vlamingen zeggen dit over iemand die overdreven beschaafd Nederlands spreekt. |
|
| |
|
| == Van pictogram tot [[fonetisch alfabet]] == | | ==Zie ook== |
| De [[Feniciërs]] (een zeevarend en handeldrijvend volk dat onder meer woonde waar tegenwoordig [[Libanon]] en [[Syrië]] liggen) zijn er uiteindelijk in geslaagd een succesvol ''fonetisch (=klank) schrift'' te ontwikkelen dat bestond uit 22 [[medeklinker]]s. Het is niet bekend wanneer dit eerste [[alfabet]] werd ontwikkeld, maar wel is zeker dat vele volkeren rondom de [[Middellandse Zee]] dit overnamen, en dat het rond [[1000 v.Chr.|1000]]-[[500 v.Chr.]] algemeen in gebruik was in die gebieden. Zo zijn het huidige [[Grieks alfabet|Grieks]], [[Hebreeuws alfabet|Hebreeuws]] en [[Arabisch alfabet]] afstammelingen van het [[Fenicisch alfabet|Foenicisch schrift]].
| | * [[Letterbak]], platte, liggende (of hangende) open kast(je), bestaande uit vakken van verschillende afmetingen, gevuld met [[prullaria]] (wandversiering). |
| | * [[plagiaat|Letterdief]] (letterdieverij), plagiaris, plagiator, plagiaat. |
| | * [[Lettergieterij]], bedrijf / werkplaats waar (druk)letters worden gegoten (ook : ''lettergieten, lettergieter''). |
| | :* [[Letterspecie]] (letterspijs), metaal waaruit drukletters gegoten worden ([[lood (element)|lood]] (70%), [[antimonium]] en een weinig [[tin (lement)|tin]] of [[koper (element)|koper]]). |
| | * Inzake een [[drukkerij]] : |
| | :* [[Letterhaak]], zethaak. |
| | :* [[Lettersoort]] (lettertype, lettervorm), soort van drukletters (bijvoorbeeld : ''parel, nonparel, kolonel, galjard''). |
| | :* [[Letterzetten]] (ook : ''letterzetter''), het zetten van drukletters, zetter. |
| | * [[Letterzetter (insect)]] ''(Ips typographus)'', insect, dat in de schors van bomen, vooral van [[fijnspar]]ren, gangenstelsels maakt en eieren legt. |
| | * [[Lettergreep]] (taalkunde), kleinste verbinding van letters binnen een woord. |
| | * [[Letterplank]] (leesplank), plank(je) met letterhoutjes (vierkante houtjes met letters erop), om een [[kind]] te leren lezen. |
| | * [[Letterraadsel]] (logogrief), een raadsel, in letters vervat. |
| | * [[Lettersnijder]], iemand die letters in koper of staal snijdt. |
| | * [[Lettertang]] (letterrevolver), toestelletje om letters aan te brengen op tapes, voor naamstrookjes, opschriften e.d. |
| | * [[Letterverspringing]], metathesis. |
| | * [[geleerde|Letterwijs]], geleerd. |
| | * [[literatuur|Lettervrucht]], literair werk. |
| | * [[Letterwoord]], acroniem, initiaalwoord. |
| | * [[Letterzifter]], vitterig criticus ([[Zoïlus]]), bedilziek, bekrompen beoordelen, vitten. |
| | * ''Letterzifterij'', haarkloverij. |
|
| |
|
| Van de [[Griekenland|Griekse]] beschaving werd het alfabet door de [[Romeinse Rijk|Romeinen]] overgenomen (circa [[300 v.Chr.]]). Omdat het [[Latijn]] wat andere klanken kende, veranderde er in de loop der eeuwen enkele kleinigheden in het Griekse alfabet. Wij noemen dit alfabet het [[Latijns alfabet|Latijns schrift]].
| | {{dp}} |
| | |
| Het [[Cyrillisch alfabet]], dat gebruikt wordt in veel [[slavische talen]], is ook afkomstig van het Grieks alfabet. Het werd in de [[9de eeuw]] speciaal voor de Slavische vertaling van de [[Bijbel (christendom)|Bijbel]] ontworpen door de [[Byzantijnse Keizerrijk|Byzantijnse]] geleerde broers [[Cyrillus van Saloniki|Cyrillus]] en [[Methodius]].
| |
| | |
| De alfabetten in [[Zuid-Azië]] en [[Zuidoost-Azië]] hebben hun oorsprong in [[India]].
| |
| | |
| == Geschiedenis van de lettervorm in het Westen ==
| |
| Grote invloed op de uiterlijke vorm van de lettertekens hadden de gebruikte schrijfmaterialen, het doel waarvoor men schreef en de productiesnelheid en de heersende opvattingen over stijl en schoonheid. In de loop der tijden is de lettervorm daarom steeds blijven veranderen en tegenwoordig zijn er vele verschillende soorten in gebruik.
| |
| | |
| === Romeinse tijd ===
| |
| De Romeinen schreven met een rietpen op [[papyrus]]rollen. Het papyrus was ruw, waardoor men geen fijn schrift kon gebruiken en ook de rietpen leende zich daar niet voor. De Romeinse samenleving hechtte veel waarde aan ordening en [[geometrie|geometrische vormen]]. Zo ontstonden de grote Romeinse kapitalen, die samenstellingen van [[Vierkant (meetkunde)|vierkanten]] en [[cirkel]]s zijn. Later ontwikkelde zich een makkelijker te schrijven variant van deze hoofdletters, de [[rustica]] of ook wel [[rotunda]] genoemd. Deze letters zijn wat smaller (en nemen minder van het dure papyrus in beslag) en hebben minder hoekige vormen.
| |
| | |
| Rond [[300]] raakte het gebruik van perkament en vellum (gemaakt van dierenhuiden) meer en meer in zwang. Het oppervlak hiervan was veel gladder en leende zich voor fijner schrift. In die tijd raakte ook het gebruik van de ganzenveer in zwang, die ook een fijner schrift kon produceren. Papyrusgeschriften moesten opgerold bewaard worden, maar het gebruik van perkament maakte het mogelijk de "[[boek (document)|codex]]" te ontwikkelen: afzonderlijke bladzijden ingenaaid en ingebonden in een kaft.
| |
| | |
| === Vroege Middeleeuwen ===
| |
| Na het uiteenvallen van het [[Romeinse rijk]] rond [[400]] verviel de eenheid in gebruikte lettervormen en in verschillende centra in [[Europa (continent)|Europa]] ontwikkelden zich uiteenlopende schriftvormen, die slechts een ding gemeen hadden: het gebruik van stokken en staarten.
| |
| Het zich steeds uitbreidende [[christendom]] ontwikkelde een verfijnder vorm van de rustica: de [[unciaal]]. Kenmerken van deze letter zijn: de sierlijke ronde vorm, die geen stokken of staarten kent boven of onder de schrijflijnen. Bij de half-unciaal zijn er enkele kleine stokken of staarten te herkennen. Het schrijfwerk speelde zich voornamelijk in de [[klooster (gebouw)|klooster]]s af. Met name in [[Ierland (eiland)|Ierse kloosters]] werd dit schrift verfijnd, en ontstond de gewoonte het schrift te versieren (verluchten of illumineren heet dit). Doel van het produceren van schrift was bij te dragen tot de glorie van God en efficiëntie speelde geen rol. Uiteindelijk leidde dit tot de vervaardiging van het schitterende [[Boek van Kells]] waarvan soms beweerd wordt dat aan de vervaardiging van een enkele pagina een monnik zijn hele leven besteedde. Kenmerkend voor dit boek en andere in Ierland en de Britse eilanden gemaakte handschriften zijn de sierlijke, van oorsprong [[kelten|keltische]] [[geometrie|geometrische versieringen]].
| |
| | |
| Toen rond [[800]] door [[Karel de Grote]] weer een eenheid gesmeed was binnen Europa, verstrekte Karel aan enkele schrijfmeesters de opdracht een lettertype te ontwikkelen dat algemeen gebruikt zou worden in kloosters en wetenschappelijke instituten. De schrijfmeesters grepen terug op de unciaalvorm, maar werkten deze letter uit met stokken en staarten. Deze letter werd de [[Karolingische minuskel]] genoemd. De schrijfmeesters stelden ook regels op voor het indelen van schrijfwerk: de hoofdtitel werd uitgevoerd in Romeinse kapitalen, subtitels in rustica of unciaal en de tekstblokken in de minuskel.
| |
| | |
| === Late Middeleeuwen ===
| |
| Schrijven en lezen was voornamelijk voorbehouden aan de [[geestelijkheid|geestelijke stand]]. Op enkele uitzonderingen na konden [[koning (titel)|koningen]] en [[aristocratie|edellieden]] meestal wel (moeizaam) lezen maar niet schrijven en zeker het gewone volk konden niet lezen of schrijven. Nog steeds was het zo, dat het schrijven door ambachtslieden werd uitgevoerd, in de kloosters en ook in de opkomende [[gilde (beroepsgroep)|gilden]] voor schrijvers en verluchters. Wel is er een nieuwe groep die het lezen machtig wordt: de [[wetenschapper]]s. Ook voor kooplieden werd het steeds noodzakelijker dat ze zelf konden lezen en schrijven.
| |
| | |
| Omdat het schrijven door ambachtslieden geschiedde, die voor opdrachtgevers werkten, ontwikkelden zich geen persoonlijke handschriften en daardoor is de vorm van de Karolingische minuskel eeuwenlang in gebruik gebleven. Toch is er wel invloed op de lettervorm te ontdekken: zo ontstond er door kennismaking met oosterse beschavingen een ietwat amandelvormige variant en zeker de gotische stijl was van invloed op het lettertype: er ontstonden hoekige vormen. In [[Duitsland]] ging men het verst met deze hoekige vormen. Daar schreef men de letters extreem smal en hoekig, waardoor een star en lastig leesbaar schriftbeeld ontstond, het [[Fraktur]].
| |
| | |
| === Renaissance ===
| |
| Tijdens de [[Renaissance]] ontstond in [[Florence (stad)|Florence]] en [[Venetië (stad)|Venetië]] bij wetenschappers de behoefte om zelf de schrijfkunst te beoefenen, en men zocht naar een schriftsoort dat sierlijker was dan de plompe gotische vormen en ook makkelijker schrijfbaar. Uitgaande van de oorspronkelijk Karolingische minuskel ontwikkelde men het [[humanistische schrift]], dat ietwat schuin geschreven werd (dat is makkelijker en sneller te produceren). Uiteindelijk ontwikkelde dit humanistisch schrift zich tot de ''cursief'', ook wel ''italiek'' genoemd. Dit elegante schrift, dat zeer ritmisch geschreven kan worden, leende zich uitstekend voor het uitbundig versieren van stokken en staarten met artistieke krullen.
| |
| | |
| === Nieuwe tijd ===
| |
| [[Bestand:Schoonschrift.jpg|thumb|Schrijfletters zoals ze tot in de jaren zeventig werden onderwezen]]Nadat rond [[1500]] de [[boekdrukkunst]] werd toegepast, ontwikkelde men de drukletter. Bij de eerste gedrukte boeken sneed men een hand-gekalligrafeerde pagina in spiegelschrift uit op een houten blok, maar de toenemende vraag naar boeken maakte deze methode te omslachtig. Daarom ontstond de methode waarbij men in verschillende grootte en typen losse letters vervaardigde, die samen een pagina vormden. De letters kon men later weer opnieuw voor een ander werk gebruiken. De vorm van de drukletter baseerde men op de Karolingische minuskel, hoewel in Duitsland tot [[1940]] gewerkt werd met gotische drukletters. Het ontwikkelen van drukletters en het opmaken van [[Drukwerk (techniek)|drukwerk]] leidde tot het ontstaan van nieuwe beroepen: de grafische ontwerpers. Dit vak wordt ook aan kunstacademies onderwezen. De [[computer]] verschafte de grafische ontwerpers vele nieuwe mogelijkheden.
| |
| De beroepen van schrijver en verluchter werden overbodig.
| |
| | |
| Het gebruik van de boekdrukkunst leidde nog wel tot het ontstaan van een nieuw, handgeschreven lettertype. Op de koperplaat bleek men zeer fijne letters te kunnen graveren, en door toepassing van verschillende hulpmiddelen kon men buitengewoon fijne krulpatronen maken, veel verfijnder dan ooit met handschrift mogelijk zou zijn. De vorm van de ganzenveer kon deze fijne letter- en krulpatronen niet maken, maar na [[1850]] werd op grote schaal de metalen pen in productie genomen, waardoor men met de pen het copperplate-schrift kon namaken: dit schrift kenmerkt zich door de schuine stand, de dunne ophalen en de dikke neerhalen, het aaneenschrijven van de letters met sierlijke ophalen en de lussen aan kop- en staartletters (ook wel het lopend schrift genoemd). Deze schrijfwijze is het schrift dat in [[Nederland]] op vele scholen tot in de jaren [[1960]] aan de kinderen op Nederlandse lagere scholen werd geleerd.
| |
| | |
| De belangstelling voor de oude [[kalligrafie]] herleefde rond [[1850]] als vorm van hobby. Nadat de Engelse huisarts [[Edward Johnston]] rond [[1900]] de oude lettervormen had bestudeerd, gaf hij in [[1906]] een leerboek uit voor kalligrafie. Johnston ontwikkelde ook nieuwe lettervormen. Mede door zijn werk groeide de hobby van het kalligraferen uit tot de zelfstandige kunstvorm, die het heden ten dage is. Nu kalligrafie een kunstvorm is, worden er vele alfabetten ontwikkeld, met zeer persoonlijke kenmerken.
| |
| | |
| == Letters in Zuid-Azië en Zuidoost-Azië ==
| |
| De talen in Zuid- en Zuidoost-Azië hebben hun eigen klanken, letters en alfabetten, die in meer of mindere mate op elkaar lijken. Dit is zo omdat de alfabetten in deze regio zijn gebaseerd op een of meer oude Indische alfabetten of schriften. Ook is er in sommige landen een sterke Chinese invloed op de klanken, terwijl men toch een alfabet gebruikt (in China gebruikt men geen alfabet maar karakters of symbolen). Ook al lijken deze Aziatische letters en alfabetten voor westerlingen soms op het eerste gezicht op elkaar, toch kan bijvoorbeeld een Thai het Indische alfabet niet lezen en moet hij het Indische alfabet van de grond af aan leren. Elk land heeft er zijn eigen alfabet, gebaseerd op het Indische alfabet, en gebruikt een eigen schrift. Het Indiaas en het Nepalees gebruiken een sterk op elkaar gelijkend schrift. Ook het schrift van Laos en Thailand lijkt op elkaar. Het schrift van Myanmar heeft veel weg van dat in Sri Lanka.
| |
| | |
| In Zuidoost-Azië ([[Thailand]], [[Laos]], [[Cambodja]] en [[Vietnam]]) is er ook een grote [[Chinese talen|Chinese]] invloed op de taal, wat zich uit in het gebruik van verschillende tonen of klanken. Daar westerlingen niet aan het gebruik van verschillende tonen in een taal gewend zijn, kan een westerling vaak geen verschil in uitspraak ontdekken in woorden die dezelfde klank gebruiken maar andere tonen. Het woord 'Maa' in Thailand heeft, afhankelijk van de toon waarmee het woord uitgesproken wordt, de volgende betekenis: paard, hond, kom (werkwoord). En 'Kie Maa' betekent, afhankelijk van de gebruikte tonen, ofwel paardrijden of hondenpoep. Deze tonen worden ook opgeschreven in het Thaise schrift, al worden ze niet gerekend tot het [[Thais alfabet]], dat uit meer dan 70 letters bestaat.
| |
| | |
| De oosterse alfabetten hebben alle het kenmerk dat een letter soms vóór, soms ná, soms bóven en soms ónder de voorgaande letter kan worden geschreven. Men leest een pagina net als in het westen: van links naar rechts en van boven naar onder.
| |
| | |
| Voorbeelden van letters uit verschillende landen:
| |
| * Indiaas: <font size=1>भारत गणराज्य</font>
| |
| * Nepalees: <font size=1>नेपाल अधिराज्य</font>
| |
| * [[Thai (taal)|Thais]]: <font size=4>ภาษาไทย</font>
| |
| * Laotiaans: ສາທາລະນະລັດປະຊາທິປະໄຕ ປະຊາຊົນລາວ
| |
| * Vietnamees: Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam (In Vietnam verboden de Franse bezetters het gebruik van het Vietnamese schrift)
| |
| | |
| == Zie ook ==
| |
| {{wikt klein}} | |
| * [[alfabet]]
| |
| * [[biljetletter]]
| |
| * [[kalligrafie]]
| |
| * [[lettertype]]
| |
| * [[schrift]]
| |
| * [[zondagsletter]]
| |
| {{commonscat|Letters by alphabet}}
| |
| {{Navigatie tekstelementen}}
| |
| | |
| [[Categorie:Schriftteken]]
| |
| [[Categorie:Typografie]]
| |
