Plautdietsch

Plautdietsch ook bekend als Mennonieten-platduits of Mennonietenduits, is een taal uit de Germaanse taalgroep. Plautdietsch wordt, voornamelijk in Zuid-Amerika en Rusland, nog steeds gesproken door mennonieten.

Betekenis

’Plautdietsch’ betekent ’Platduits’. Het woord ’plat’ verwees naar de vlakke streek waar dit dialect werd gesproken. ’Dietsch’ komt overeen met het Duitse woord ’Deutsch’ en de Nederlandse woorden ’Duits’ en ’Diets’. Dit verwees oorspronkelijk naar de taal van het volk, duidelijke taal. In het Nederlands bedoelt men met ’Platdiets’ meestal de streektaal die wordt gesproken ten oosten van de Voerstreek, in de Belgische provincie Luik.

Aantal sprekers en geografische verspreiding

Over de hele wereld zijn er ongeveer 500.000 Plautdietschtaligen: mennonieten of hun afstammelingen. Deze wonen voornamelijk in de Latijns-Amerikaanse landen Brazilië, Mexico, Bolivië, Paraguay, Peru, Uruguay, Honduras, Belize, en Argentina. De taal heeft ook groepen sprekers in de Verenigde Staten en Canada (voornamelijk in Manitoba en Saskatchewan).

De traditionele mennonieten wonen als kolonisten op het platteland. Wegens de sterke invloed van de hen omringende cultuur, hebben ze dikwijls Spaanse of Portugese woorden toegevoegd aan hun woordenschat. Hoewel het voor velen van hen vanzelfsprekend is om Engels, Hoogduits, Russisch of Spaans als tweede taal te spreken, zijn er in Latijns-Amerika ongeveer 100.000 ééntalige Plautdietsch-sprekers.

In Duitsland hebben naar schatting ongeveer 200.000 personen een Plautdietsche afkomst. De meesten van hen immigreerden in de jaren 1990 uit de landen van de Sovjet-Unie: zowat tien procent van de uit Rusland afkomstige Duitsers (Rusland-Duitsers) zijn Russische mennonieten.

Geschiedenis

De Plautdietsch-sprekers stammen af van een vreedzame groep wederdopers rond Menno Simonsz, een Fries predikant te Witmarsum. Wegens de voortdurende vervolging, vluchtten ze in de 16e eeuw uit de Lage Landen, vooral uit Noord-Holland en Friesland, naar de streek van de monding van de rivier de Wisła (ook bekend als de Weichsel, Wijsel, of Vistula). Door hun ervaring met waterbeheer, waren ze hartelijk welkom om de rivierdelta droog te leggen en in te polderen. Hun omgangstaal werd gaandeweg steeds meer beïnvloed door de Nederpruisische variant van het Nederduits, maar behield eigen kenmerken. Hun dialect stond bekend als het Weichselplatt en wordt beschouwd als een vorm van het Nederpruisisch.

In de late 18e eeuw nodigde het zich uitbreidende Russische Rijk Duitsers uit om nieuwe gebieden te koloniseren. Toen de Pruisische regering na 1803 niet langer vrijstelling van militaire dienstplicht toestond, trokken velen naar het gebied ten noorden van de Zwarte Zee, dat Rusland in de Russisch-Turkse oorlog (1768-1774) had veroverd. De streek bevindt zich nu in de Oekraïne en andere landen. Aanvankelijk vertrokken zij uit de streek ten noorden van de Zwarte Zee om andere gebieden te koloniseren, bijvoorbeeld in West-Siberië. Na 1870 werd ook in Rusland de vrijstelling van militaire dienstplicht ingetrokken, waardoor een stroom van emigratie naar Amerika op gang kwam. Vanaf 1920 ontvluchtten zij de Sovjet-Unie omdat zij in het kader van de Sovjetisering toenemend met vervolging te maken hadden en onteigend werden. Na de Tweede Wereldoorlog vertrokken sommigen met Amerikaanse hulp uit de Sovjet-Unie. In de jaren 1990 maakten velen die nog in Rusland gebleven waren, gebruik van een Duitse wet die het mogelijk maakte dat personen met een Duitse afstamming als Duitse burgers werden erkend, om naar de Bondsrepubliek te verhuizen.

Vergelijking met verwante talen

Plautdietsch is geschoeid op een Nederduitse (Nedersaksische) leest. De Hoogduitse klankverschuivingen die de Hoogduitse dialecten scheidden van de Nederduitse dialecten en andere verwante talen, hebben daarom minder invloed op het Plautdietsch. Plautdietsch bevat wel leenwoorden uit het Hoogduits waarin de klankverschuiving wel voorkomt. Dit zijn algemeen aanvaarde woorden, in het Plautdietsch volgens het woordenboek van Herman Rempel (Kjenn Jie Noch Plautdietsch). Voorbeeld: Spruch met ch, i.p.v. spreuk met k.

Uitwerkingen van de Hoogduitse klankverschuivingen

	Duits	Nederduits	Plautdietsch	Nederlands	Engels
Hoogduits pf, f = Nederduits p	Pfeife	Piep	Piep	pijp	pipe
	Apfel	Appel	Aupel	appel	apple
Hoogduits z, s, ss, ß = Nederduits t	Zunge	Tung	Tung	tong	tongue
	was	wat	waut	wat	what
	essen	eten, äten	äte(n)	eten	to eat
	Fuß	Foot	Foot	voet	foot
Hoogduitse ch = Nederduits k	machen	maken, moaken	moake(n)	maken	to make
Hoogduits t = Nederduits d	tun	doon	doone(n)	doen	to do
	Teil	Deel	Deel	deel	part (vergelijk „dole”, „deal”)
Hoogduits b = Nederduitse w (v-klank), f	Leben	Lewen, Läwen	Läwe(n)	leven	life
	Korb	Korf	Korf	korf	basket
Engelse th = in andere Germaanse talen een d	danken	danken	danke(n)	danken	to thank

Zoals het Nederlands, Fries en Nederduits, veranderde de th in het Plautdietsch in een d.

Klinkerverschuiving in Germaanse talen

Originele klinker	Duits (Hoogduits)	Nederduits	Plautdietsch	Nederlands	Engels
[iː]?	Wein [vaɪn]?	Wien [viːn]?	Wien [viːn]?	wijn [ʋɛin]?	wine [wain]?
[yː]?	Feuer [fɔʏɐ]?	Füür [fyːɐ]?	Fia [fiːɐ]?	vuur [vyːr]?	fire [faɪɚ]?
[uː]?	Haus [haʊ̯s]?	Huus [huːs]?	Hus [huːs]? (Mol), [hyːs]? (Oude Kolonie)	huis [ɦœʏ̯s]?	house [haʊs]?

Het Nederlands, Engels en Duits ondergingen gelijkaardige klinkerverschuivingen, maar in het Plautdietsch werd de u-klank [/yː/]^? en de i-klank [/iː/]^? samengevoegd. De lange oe-klank ([/uː/]^?) bleef bewaard in het Molotschna-dialect. In het dialect van de Oude Kolonie verschoof de oe-klank in de richting van het niet meer gebruikte u ([/yː/]^?).

Unieke ontwikkelingen

Klinkerverdoffing

	Hoogduits	Plautdietsch	Nederlands	Engels
[/ɪ/]? naar [/ɛ/]?	Fisch, dünn	Fesch, denn	vis, dun	fish, thin
[/ɛ/]? naar [/a/]?	helfen, rennen	halpe(n), rane(n)	helpen, rennen	to help, to run
[/ʊ/]? naar [/ɔ/]?	Luft, Brust	Loft, Brost	lucht, borst	air (stamt uit het Latijn; vgl. Eng. „lift”, „loft”), breast
[/aː/]? to [/au/]?	Mann, Hand	Maun, Haunt	man, hand	man, hand

Klinkervereenvoudiging

Een tweeklank of een klank met Umlaut wordt een gewone klinker.

	Hoogduits	Plautdietsch	Nederlands	Engels
	grün, schön	jreen, scheen	groen, mooi/schoon	green, beautiful (vergelijk archaïsch sheen)
naar ei [[ɛ]]?	Heu, rein	Hei, rein	hooi, schoon	hay, clean
[/œ/]? naar e, a	Götter	Jetta	goden	gods

Tweeklankvorming voor g, k, ch [IPA x] en r, met mogelijk verlies van de r

Hoogduits	Plautdietsch	Nederlands	Engels
Herz	Hoat	hart	heart
machen	moake(n)	maken	to make
fragen	froage(n)	vragen	to ask (vergelijk Oudengels fraegn)
hoch	huach	hoog	high
Horn, Hörner	Huarn, Hieena	hoorn, hoorns	horn, horns

De r is meestal weggevallen op het einde van het woord, na beginklinkers en voor alveolaire medeklinkers, maar werd behouden in de infinitief van de werkwoorden, na korte klinkers en soms na een klinker op het einde van het woord, zoals in de woorden Huarn, Hieena.

Andere overeenkomsten

	Proto-Germaans	Hoogduits	Plautdietsch	Nederlands	Engels
[/a/]? = [/o/]?	*watraz, *fadar, *namōn	Wasser, Vater, Name	Wota, Voda, Nomen	water, vader, naam	water, father, name
[/ai/]? = ee [[ɔɪ]]?	*saiwalō, *ainaz, *twai	Seele, eins, zwei	Seel, eent, twee	ziel, een, twee	soul, one, two
[/æ/ /au/]? = oo [[ɔʊ]]?1	*raudas, *hattuz	rot, Hut	root, Hoot	rood, hoed	red, hat

1. [/æ/]^? verschoof naar [/au/]^? voor stemhoudende medeklinkers.

Palatalisatie

De letters /g/ of een /k/ voor of na een klinker in de eerste lettergreep (/e/ or /i/, sjwa niet meegerekend), verschoven naar /j/ en /c/ (deze c wordt geschreven als kj of tj), zelfs wanneer er nog een andere medeklinker tussen de klinker en deze letter staat. Een /g/ tussen klinkers wordt gepalataliseerd (verzacht) tot een /ɟ/-klank, geschreven als gj of dj. (Een gelijkaardige klankverschuiving trad op in het Engels, maar niet algemeen.) Wanneer een /e/ of een /i/ verdoft of verlaagd werd tot een /a/, wordt de gepalataliseerde klank behouden. Waar het Duits een palatalisatie onderging (van de /ç/-medeklinker), behoudt het Plautdietsch de palatalisatie (van de /k/) ook nadat een klinker in de eerste lettergreep verdoft werd.

Duits	Plautdietsch	Nederlands	Engels
gestern	jistren	gisteren	yesterday
geben	jäwen	geven	to give
Kirche	Kjoakj	kerk	church
Brücke	Brigj	brug	bridge
Milch	Malkj	melk	milk
recht	rajcht	recht	right

Invloeden en leenwoorden

Nederlands

Gedurende de eerste helft van de 16e eeuw vond in de Spaanse Nederlanden gedurende de tachtigjarige oorlog de terreurheerschappij plaats van Fernando Álvarez de Toledo, de derde Hertog van Alva. Bijgevolg verlieten vele mennonieten en gereformeerden het land. In de 17e eeuw werd de Nederlands gereformeerde kerk de officiële kerk, en was weinig verdraagzaam tegenover andere protestantse bewegingen. Vooral de bewegingen die als „radicaal” werden gezien omdat ze geen wapens wensten op te nemen of de wereldlijke autoriteiten niet erkenden, stootten op weerstand van de officiële gereformeerde kerk.

In het Nederduitse taalgebied lieten zij sporen achter rond het lagere gedeelte van de Vistula (Weichsel), rond Danzig / Gdansk en Elbląg ([Hoog-]Duits: Elbing of Platduits: Elwing), en stroomopwaarts richting Toruń.

Geruime tijd behielden de mennonieten hun oude taal. In Danzig verdween het Nederlands als kerktaal omstreeks 1800. Terwijl de gesproken taal van de mennonieten beïnvloed werd door de plaatselijke dialecten, het Weichselplatt, werd hun geschreven taal beïnvloed door het Hoogduits. Zij namen hun vorm van Weichselplatt mee toen zij richting Rusland, Canada en elders emigreerden.

Duits

De meeste anabaptisten die zich in de delta van de Weichsel vestigden, stamden uit Noordduitsland of Nederland. Later sloten zich vluchtelingen bij hen aan uit verschillende streken van Duitsland en Zwitserland. Zij hadden een invloed op het taalgebruik. Na bijna twee eeuwen in West-Pruisen, verdrong het Duits het Nederlands als geschreven taal, in de kerk en op school. Steeds meer woorden werden uit het (Hoog)-Duits ontleend, vooral voor religieuze begrippen. Vele van deze termen tonen (in tegenstelling tot woorden in Nederduitse dialecten) de invloed van de Hoogduitse medeklinkerverschuiving, zelfs al zijn ze voor de rest aangepast aan de Plautdietsche klanken.

Plautdietsch	Hoogduits	Nederduits	Nederlands	Engels
hinja	hinter	achter	achter	behind (after)
Zol (spreek de Z uit als Ts)	Zahl	Tall	tal	number (vgl. „(to) tell”)
jreessen	grüßen	gröten	groeten	to greet
kjamfen	kämpfen	vechten; kempen	vechten	to fight

Dit is vooral het geval bij zelfstandige naamwoorden (nomen) die worden gevormd uit werkwoorden. Gewoonlijk bleef in werkwoorden de oorspronkelijke medeklinker bewaard, terwijl de medeklinkers in de zelfstandig naamwoorden Hoogduitse klankverschuiving doormaakten. Voorbeeld: schluten (sluiten), Schluss (slot), bräakjen (breken), Bruch (breuk).

Weblinks

• Plautdietsch woordenboek en grammatica op mennolink.org
• plautdietsch-freunde.de