Humor

Humor is het vermogen om iets dat grappig, amusant of geestig is aan te voelen, te waarderen of tot uitdrukking te brengen. Humor kan ook een aanduiding zijn van de expressie van iets komisch of grappigs in woord, daad of geschrift. Er bestaan meerdere vormen van humor. Grappen zijn verhalen met een bedoelde humoristische of geestige strekking.

Een humoristische waarschuwing voor hondepoep.

Algemeen

De term humor is, evenals als het woord humeur, afgeleid van het Griekse woord voor vocht of sap (χυμός). De oude Grieken meenden namelijk dat de lichaamssappen het menselijk temperament of stemming regelden. Humor kan ook gezien worden als een eigenschap van het menselijk denken en menselijke emoties. Dit heeft betrekking op het kunnen begrijpen, aanvoelen of zelf bedenken van een bepaalde humoristische boodschap of grap. Wat hierbij een rol kan spelen is de mogelijkheid zichzelf (of de ander) als persoon, de opvattingen (en eventuele gebeurtenissen), zodanig te relativeren, dat men er tegelijkertijd deel van uitmaakt (en de zaak en de betrokken persoon dus serieus neemt), maar tegelijkertijd ook er buiten kan staan (en dus zich afstand kan permitteren tot de zaak en zichzelf, of de betrokken persoon). De double-bind die hierdoor in de hersenen ontstaat, leidt doorgaans tot lachen, al dan niet met tranen. Ook in mensapen kan de lach worden waargenomen, al zijn de wetenschappers het er nog steeds niet over eens of deze hominidae over een zodanig vermogen tot (zelf)bespiegeling beschikken, dat het een vergelijkbaar gevoel voor humor oplevert.

Gevoel voor humor

Gevoel voor humor is het vermogen om humor te begrijpen of aan te voelen. Hierbij spelen individuele verschillen een belangrijke rol, zoals verschillen in cultuur, leeftijd, opleidingsniveau en intelligentie. Zo blijken kinderen nogal gevoelig voor slapstick: een typische nogal grove vorm van humor vervat in tekenfilms, cartoons of poppenkast. Satire slaat daarentegen op een meer verfijnde vorm van humor die volwassenen beter begrijpen.

Aanleidingen voor (elementen van) humor

Humor kan in de volgende situaties optreden:

• Plotselinge opluchting of vermindering van spanning.
• Bij een onverwachte (of verrassende) wending of een onverwacht antwoord op een bepaalde vraag
• Bij sterke incongruentie, d.w.z. als twee gedachten of zaken op een lijn worden geplaatst, die qua betekenis of emotionele inhoud sterk van elkaar verschillen. Dit aspect komen we bijvoorbeeld bij een woordspeling tegen. Onverwachtheid en incongruentie zijn ook door de Frans filosoof Henri Bergson als kernelementen van humor benadrukt. Zie ook de discussie op een meer theoretisch vlak tussen John Morreall en Robert Latta over dit laatste aspect.
• Als vorm van leedvermaak, d.w.z.als anderen fouten maken, zich dom of onhandig gedragen of pech hebben. Het voorbeeld van de clown sluit hierbij aan. Ook de Belgenmop kan gezien worden als een variant hierop.

Geschiedenis van humor in Nederland

Nederlanders hadden tot de 17de eeuw de reputatie een vrolijk volk te zijn, ze stonden toentertijd bekend om hun grote gevoel voor humor. In reisverhalen van buitenlandse schrijvers die Nederland bezochten, wordt gesproken over feestvierende Hollanders. Iedereen las kluchten en schilders zoals Jan Steen schilderden vrolijke taferelen. De Haagse jurist Aernout van Overbeke was dé humorist van de 17e eeuw, hij trok het land door en trad op op feesten en partijen. De Nederlanders raakten hun gevoel voor humor aan het einde van de 17e eeuw kwijt, met de opkomst van het calvinisme. De kerk vond lachen zondig en zo werden de Nederlanders een somber volk. Pas in de 20ste eeuw kwam de humor weer terug in het publieke leven.

Grappig of niet?

Niet alle soorten humor zijn voor ieder publiek plezierig. Sommige soorten humor wekken pijnlijke reacties op bij bepaalde mensen: wat voor de één grappig is, is voor de ander niet grappig. Humor die grappig is voor het ene soort publiek en juist kwetsend voor ander soort publiek is bijvoorbeeld racistische humor, tenzij er in die racistische humor een ironische ondertoon aanwezig is.

Het bezigen van grove humor kan een effectieve manier zijn om bijvoorbeeld een taboe-onderwerp bespreekbaar te maken maar omdat ironie vaak niet door iedereen als zodanig herkend wordt is het ook een risicovolle stijlfiguur, de kans dat er misverstanden ontstaan is groot.

Gezichtsuitdrukking

Bij humor is het vaak zo dat dat bij de mens een bepaalde uitdrukking in het gezicht oproept. Deze uitdrukking varieert van een voorzichtige glimlach waarbij alleen de mondhoeken omhooggetrokken worden tot vervormingen van het gezicht waarbij vrijwel alle spieren in het gezicht een rol spelen. Vooral het gebruik van spieren rond de ogen zijn belangrijk: dankzij de uitdrukking rond de ogen is vaak het onderscheid op te merken tussen een echte, welgemeende (glim)lach, die plezier aanduidt, en een die alleen voor de vorm wordt gedaan, zoals wanneer een foto wordt genomen.

Humor en hersenen

Onderzoek naar de relatie humor en hersenfuncties suggereert dat vooral dat de mediaal prefrontale cortex actief is als mensen naar gesproken grappen luisteren. Dit deel van de hersenen is ook actief bij beloning, en is vermoedelijk vooral betrokken bij het verwerken van de affectieve component van humor. Daarnaast blijken ook de taalgebieden in de temporale kwab actief. Dit deel van de hersenen lijkt vooral verbonden te zijn met de cognitieve kant van humor: dat wil zeggen het begrijpen van de betekenis van taalkundige grappen.

Humor in de literatuur

Zie komische literatuur voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Ook in de literatuur wordt gebruikgemaakt van humor, soms als doel op zich, maar meestal als stijlmidddel om bijvoorbeeld de spanning wat te ontladen of sympathie voor een personage op te wekken. Geestigheid hoort net als intelligentie bij de persoonlijkheid van de schrijver, waardoor het ook in de producten van die schrijver zichtbaar zal worden. Het is dus best mogelijk dat die schrijver zich niet echt bewust is van zijn 'geestigheid'. Willem Elsschot die met Lijmen een van de geestigste boeken uit de Nederlandse literatuur schreef, beschouwde zichzelf geenszins als humoristisch.

Soorten en stijlen

• Verbaal
  • Stijlfiguur
    • Hyperbool of overdrijving
    • Noëma
    • Understatement
    • Zeugma
  • Oxymoron
  • Droge humor
  • Woordspeling
  • Grap of mop
  • Non sequitur
  • Parodie of imitatie
  • Spot
    • Ironie
    • Sarcasme
    • Satire
    • Zwarte humor
    • Zelfspot
• Non-verbaal
  • Uitgestreken gelaatsuitdrukking, bijvoorbeeld Buster Keaton
  • Slapstick
    • Overdreven en onverwachte bewegingen en gebaren
    • Geweld als komisch effect, bijvoorbeeld een trap in het kruis
  • Geveinsde domheid
  • Absurdisme, uit de context gerukt (bv. Monty Python of in Het Leugenpaleis/Het Peulengaleis),
  • Practical joke: iemand met opzet in een grappige situatie lokken
• Antihumor, het publiek verwacht een grap, en er komt iets gewoons, waardoor het weer grappig wordt
• Onbedoelde humor

Vaak worden sommige vormen van "lol" buiten de definitie van humor gelaten met als argument dat het gelach niet veroorzaakt wordt door ingrijpen in het denkproces. Dat zou dan bijvoorbeeld gelden voor poep- en pieshumor. Die tweedeling is echter moeilijk te maken: er zijn veel tussenvormen en een fysiologisch onderscheid is niet te maken.

  Vrije mediabestanden over Humor op Wikimedia Commons

Zie ook

• Humores