Suikerrietspoorlijnen in Indonesië

Suikerrietspoorlijnen in Indonesië
trein bij de Madukismo fabriek in Tirtonirmolo, Bantul (regentschap)
trein bij de Madukismo fabriek in Tirtonirmolo, Bantul (regentschap)
Basisgegevens
Locatie	Indonesië
Vervoerssysteem	spoorwegen
Startdatum	onbekend
Einddatum	nog niet bekend
Lengte	onvaststelbaar
Aantal lijnen	ontelbaar (vooral toen alles er nog was)
Spoorwijdte	700/900 mm
Uitvoerder(s)	PTPN XI
Operationele gegevens
Gem. snelheid	10 km/u
Maximumsnelheid	30 km/u

Suikerriettreinen in Indonesië (Kereta Tebu Gula in het Indonesisch) omvat alle smalspoorlijnen die voornamelijk op Java vooral suikerriet vervoeren en vooral vervoerden van de velden naar de suikerfabriek. Alleen al op Java zijn er bijna 200 suikerfabrieken geweest, waarvan enkele tientallen nog in bedrijf zijn, al dan niet met trein.

De oudste "suikerstoomlocomotief" is naar verluidt gebouwd in 1899, en de jongste in 1961.

Historie

Om suikerriet sneller en daarmee goedkoper te kunnen verwerken, werden er na 1900 steeds meer smalspoor netwerken aangelegd rondom de suikerfabrieken, en vaak sloten er twee of meer gebieden op elkaar aan; zo konden er dus enorme netwerken ontstaan, terwijl er op Java (Jawa) ook nog eens circa 20 gewone spoorbedrijven actief waren. In mindere mate werden ook eindproducten van de fabriek vervoerd naar station of haven. Al decennia neemt het treintransport steeds meer af. Diverse fabrieken zijn gesloten en grote railnetwerken zijn verdwenen. Bij veel fabrieken rijdt er nu niet meer één locomotief met veel wagons de velden in, maar rijden er hele rijen vervuilende vrachtwagens de velden in, en die veroorzaken ook nog eens extra drukte op de toch al drukke wegen. Maar dat is niet de enige reden van de afname: soms wordt er bijvoorbeeld rails gestolen.Het is zeker niet zo dat de vraag afneemt; sterker nog, er wordt steeds meer suiker geïmporteerd, omdat de fabrieken op Java nog steeds niet in staat zijn om in de suikerbehoefte in eigen land te voorzien.(wat niet zo verwonderlijk is nadat veel fabrieken gesloten zijn) Maar het aanplantingsgebied van suikerriet is ook kleiner geworden, ten gunste van bijvoorbeeld rijst. Naar het schijnt heeft er nooit openbaar personenvervoer plaatsgevonden op de suikerlijnen; in tegenstelling tot in Taiwan. Toch waren of zijn er in Jatiroto twee vervallen rijtuigen aanwezig die gebruikt werden om scholieren te vervoeren.

De meest voorkomende diesellocomotief is van de Japanse fabrikant Hokuriku uit 1976-1982, in de kleur geel. Deze rijden bij Jatiroto en Semboro. Beiden hebben er 15. Er zijn echter ook o.a. een stuk kleinere groene diesellocs van de Duitse fabrikant Schoema uit de jaren zestig aanwezig. Semboro heeft ook vuurloze stoomlocomotieven, en die zijn ook groen. Zij zijn gebouwd in 1928/29 en blijven op het terrein, want zij hebben te weinig capaciteit voor in de velden. Af en toe rijdt er een dieseltrein van de ene naar de andere fabriek.

Om echt op de velden te komen worden er lichte Decauville rails gebruikt, die per dieseltrein aangevoerd worden naar waar het op dat moment nodig is. Dat spoor wordt daar tijdelijk op primitieve wijze "aangesloten" op de permanente lijn. De grote locomotieven zijn echter te zwaar om de velden op te gaan. Dus worden daar kleine locomotieven voor gebruikt; maar in plaats daarvan worden ook nog steeds ossen gebruikt.

Het suikertrein verkeer ging en gaat er veel slechter aan toe dan in Australië en Taiwan. Er vind "weinig" baanonderhoud plaats, en de toestand van de oude rails is vaak dan ook zéér slecht. Onderweg moet de rails vaak herstelt worden, of een ontbrekend stuk opgevuld. Ontsporingen komen veel voor, en kunnen uren oponthoud betekenen, omdat ook hersporen op primitieve manier gebeurt, zonder hijskraan. Van snelheid is dan ook nauwelijks sprake, hoewel het Semboroaanse netwerk in iets betere staat is (soms zelfs nieuwe betonnen bielzen heeft) en er dus iets sneller gereden kan worden, mits de baan niet overwoekerd of geblokkeerd is. Als een lijn een tijd niet gebruikt is, wat heel gewoon is, gaat er eerst een 'inspeksi'trein overheen, want er zijn er onderweg allerlei "verrassingen" mogelijk. Bijvoorbeeld takken, zandhoop, balken, stenen, een (vracht)auto of scooter, asfalt, enzovoorts. Een overwoekerde lijn hoeft dus niet definitief opgeheven te zijn. Het komt voor dat een weg opnieuw geasfalteerd is en er asfalt over de rails ligt; een locomotief gaat er een paar keer overheen, en de route is weer bruikbaar. Ook de wagons zijn er veel slechter aan toe dan in Australië en Taiwan, en ze zijn ook veel ouder en "eenvoudiger/goedkoper" (helemaal open). Stoomlocomotieven zijn vaak nog wel aanwezig, maar worden -voor zover er één rijvaardig is- niet meer regulier ingezet op de veldlijnen. Sommige fabrieken gebruiken ze wel om te rangeren. Daar zijn geen veldlijnen meer.

Ook overwegen zijn primitief; waarschuwingsborden of andreaskruisen komen bijna niet voor; àls er al één slagboom is, staat die meestal maar aan één kant van het spoor; een kromme buis die de "wachter" door middel van een touw bediend. Draaibomen en rode lichten zijn zeldzaam, maar kwamen meer voor. Er worden soms rode vlaggen gebruikt, een medewerker rent of rijdt voor de trein uit bij overwegen, en er wordt vooral veel getoeterd. Wissels moeten vaak op de grond met hand of voet verschoven worden. Op kruisingen van twee lijnen staan nog de oude draaiseinen, bestaande uit een grote rode schijf. Die komen in Australië ook nog voor, maar die zijn in betere staat. Ze stonden op Java ook bij kruisingen met een gewone spoorlijn, net als in Australië, maar dat komt niet meer voor omdat òf de gewone spoorlijn òf de "suikerlijn" opgeheven is waar dat voorkwam. Er zijn nog forse ijzeren bruggen van vroeger aanwezig en soms ook in gebruik voor een suikertrein, maar er zijn ook hele simpele of zelfs primitieve brugjes. De treinen rijden ook in het donker, en hebben dan soms een vuurtje branden bij wijze van achterlicht.

De locomotieven uit 1976 zijn in 2026 dus 50 jaar oud, en dat lijkt lang, maar het kan nog veel langer. Bijvoorbeeld in Iowa zijn er ruim 100 jaar oude electrische locomotieven nog gewoon in dienst! (Iowa Traction Railway Company).

Fabrieken waar in 2024 nog treinen de velden in gaan

(Sterk onder voorbehoud)

• (D)Jatiroto: (is verbonden met de fabriek van Semboro) Het netwerk is flink kleiner geworden, en er is geen rijvaardige stoomlocomotief meer aanwezig. De kortste lijn naar Semboro gaat eerst zuidoostwaarts over het terrein, en verlaat het terrein onder Lapangan Volley Ball Nevo. De andere lijn verlaat het terrein aan de zuidwest-kant. Algauw is er een driesprong, en via het linkerspoor is of was Semboro ook bereikbaar, met vele kleine en grote omwegen. In mei 2024 zijn diverse locomotieven uit Semboro met véél problemen onderweg richting Jatiroto gereden, en daarna terug, steeds niet via de korte route, ter voorbereiding op het maalseizoen 2024.
• Kedawung / Kedawoeng: Er waren lijnen in zes richtingen. De noordelijke 'ringlijn', die een gewone spoorlijn gelijkvloers kruiste, is voor 2018 opgeheven. Het zuidelijke netwerk had mogelijk verbinding met de gesloten suikerfabriek Panggungrejo (nu suikerproefstation), zo'n 15 kilometer verderop. Kedawung zou ook toeristentrein hebben. Er zouden nog zes stoomlocomotieven in principe rijvaardig zijn; de oudste is uit 1913.
• Semboro:Deze fabriek is verbonden met de fabriek van Jatiroto. Het (grotendeels voormalige) bedieningsgebied bedraagt zo'n 50 kilometer (het gebied rondom Jatiroto niet meegerekend), en met alle opgeheven lijnen meegeteld zal de lengte algauw 300 kilometer zijn, vooral als het aansluitende netwerk van de opgeheven suikerfabriek Bedadung meegerekend wordt. Sommige delen hebben dubbelspoor, dat soms ook nog gebruikt wordt. Het verste nog bereikbare zuidelijke dorp is Kencong, circa 22 kilometer vanaf Jatiroto. Er kon via diverse zuid-lijnen in de vorm van een lus / cirkel gereden worden, maar dat wordt ook steeds minder.

In noordelijke richting is er nog een lijn met twee spoorwijdtes (700 in 1067 mm) aanwezig tussen de fabriek en de bocht naar station Tanggul, maar er rijden allang geen "1067 treinen" meer, en het station is voor beide spoorwijdtes allang niet meer bereikbaar. Op het terrein staat een locomotief met die spoorwijdte als aandenken. Op de westelijke lijn zijn er nog drie kruisingen met noord-zuid-lijnen, met draai~seinen. Stoomlocomotief 29 uit 1961 is in principe rijvaardig. In mei 2024 reden er 2 zeer lange treinen met tijdelijke rails naar het gebied boven Semboro. Om daar te komen moeten ze bijna helemaal om Semboro heen.

• Wringinganom: dit netwerk was tot circa 2021 verbonden met het netwerk van Olean, via de noordelijke "ringlijn". Eén zuidelijke route is nog in bedrijf, maar van oudsher alleen bereikbaar via kleine of grote omweg (de noordelijke ringlijn). Er zouden nog twee stoomlocomotieven in principe rijvaardig zijn; de oudste is uit 1911.

Voor bijna alle hierboven genoemde lijnen geldt dat het "hoofdlijnen" zijn of waren, met tal van zijlijnen.

Fabrieken met alleen nog trein op/bij terrein

Met soms een bijzonderheid er bij vermeld; alle gegevens sterk onder voorbehoud.

• Cepiring Kendal
• Gempolkrep
• Gending: er waren circa acht lijnen.
• Jatibarang (alleen toeristentrein, polygonale locomotief loods en veel (stoom)locomotieven aanwezig)
• Krembung-Sidoarjo (Kremboong) Tractoren trekken hier nu de treinen.
• Madukismo (ook toeristentrein, en die verlaat ook het terrein, maar er zijn geen veldlijnen meer)
• Merican / Meritjan
• Ngadirejo
• Pagot(t)an (hier werden stoomlocomotieven uit 1928 in 2011 omgebouwd tot vuurloze locomotief)
• Pangka(h) (alleen nog toeristentrein)
• Panji
• Pesantren Baru: van deze fabriek is stoomlocomotief 214 in 2023 naar Stoomtrein Katwijk-Leiden gegaan, en blijft daar ook.
• Pra(d)jekan (hier rijdt alleen nog melassetrein, tussen fabriek en opslag, en steekt daarom twee keer de hoofdweg over)
• Purwodadi Glodok (Poerwodadie Magetan): (stoom)trein steekt hoofdweg over tussen twee terreinen, en toeristentrein op terrein.
• Re(d)josari: restant veldlijn dient als rangeerspoor.
• Rejo Agung Baru
• Rendeng: alleen hier hebben de diesellocomotieven letters in plaats van cijfers.
• Soedono (vuurloze locomotieven) Trein steekt openbare weg schuin over.
• Sgragi: emplacement met tien sporen.
• Tasik Madu / Sondokoro (toeristentrein op terrein kruist emplacement met 10 sporen)
• Wonogolan

Vanaf circa 2015 gesloten veldnetwerken

• Asembagus (Asembagoes): De veldlijnen zijn opgeheven in circa 2020. Er waren ongeveer zes lijnen. Uitzonderlijk: over één lijn werden zakken suiker in gesloten wagons van de fabriek naar een haventje in Jangkar gebracht. Er rijdt nog wel trein op het fabrieksterrein. Er zouden nog twee stoomlocomotieven bruikbaar zijn, uit 1920. Deze fabriek is nog in gebruik.
• Olean: De veldlijnen zijn in ca. 2018 opgeheven. De fabriek is gesloten in 2020. Er zouden nog twee bruikbare stoomlocomotieven zijn; de oudste is van 1910.
• Sumberhar(d)jo(Falliet in 2015) Er zouden nog acht bruikbare stoomlocomotieven zijn. Stoomlocomotief 9 is in 2023 naar Stoomtrein Katwijk-Leiden gegaan en blijft daar ook.

Gesloten fabrieken

(Selectie)

• Jatibarang: alles is nog aanwezig, waaronder veel stoomlocomotieven en een unieke polygonale locomotiefloods; één van de oudste gebouwen op Java. Er is of was een toeristentreintje op het terrein.
• Gondang Baru: tot 2021 reed er een treintje voor toeristen, en die ging ook even van het terrein af.
• Gunungsari: deze fabriek is verdwenen, en lag in feite aan de zuidkant van het Semboroaanse netwerk, bij Kencong.

Bij veel actieve en inactieve fabrieken staan stoomlocomotieven of zelfs een diesellocomotief op een voetstuk als aandenken. Maar of ze daar ook blijven staan is ook onzeker. Soms staat er één (ver) buiten het terrein, zoals te Jatiroto.

Andere producten

Er zijn ook nog wat smalspoor lijntjes aangelegd voor de rubber en palmolie industrie, vooral op Sumatra (Sumatera), maar daar is weinig van over. De laatste rubber trein was van BSP Rubber Factory te Bunut, naast de spoorlijn en het gelijknamige maar gesloten station. De rubberlijn van enkele kilometers zou nog aanwezig zijn en gaat met een hoog viaduct over de spoorlijn. De laatste filmopnames met rijdende trein dateren van 2021. Hetzelfde geldt ongeveer voor de palmolie lijnen die er nog waren bij Aekloba, Kebun Negeri Lama, en PTPN IV Ajamu; de laatste opnames zijn uit 2016 - 2022.

Bronnen

• https://masbagusadventure.wordpress.com/2013/10/19/in-search-of-last-steam-sugarcane-train-in-east-java-part-1/
• https://themangoroad.com/the-sweet-smell-of-steam
• https://indonesianow.blogspot.com/2016/07/sugar-and-steam-and-all-things-old.html.
• https://www.internationalsteam.co.uk/trains/javadiesels4.htm
• https://steamlocomotive.info/country.cfm?which=Indonesia (actuele lijst met 580 stoomlocomotieven)(maar het lijkt onmogelijk dat dit echt altijd actueel is)

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen, noten en/of referenties