Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Cobalamine: verschil tussen versies
Geen bewerkingssamenvatting |
Geen bewerkingssamenvatting |
||
| (Een tussenliggende versie door dezelfde gebruiker niet weergegeven) | |||
| Regel 8: | Regel 8: | ||
Het lichaam verwerkt dit tot een actieve vorm: methylcobalamine of adenosylcobalamine.<ref>{{aut|Thakkar K, Billa G}}, ''Treatment of vitamin B12 deficiency-methylcobalamine? Cyancobalamine? Hydroxocobalamin?—clearing the confusion.'' Eur J Clin Nutr. 2015 Jan;69(1):1-2. PMID 25117994 {{DOI|10.1038/ejcn.2014.165.}} http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25117994 Epub 2014 Aug 13.</ref> Bij ca. 10% van de bevolking, die een gebrek heeft aan de intrinsieke factor, loopt deze omzetting niet zo gemakkelijk. | Het lichaam verwerkt dit tot een actieve vorm: methylcobalamine of adenosylcobalamine.<ref>{{aut|Thakkar K, Billa G}}, ''Treatment of vitamin B12 deficiency-methylcobalamine? Cyancobalamine? Hydroxocobalamin?—clearing the confusion.'' Eur J Clin Nutr. 2015 Jan;69(1):1-2. PMID 25117994 {{DOI|10.1038/ejcn.2014.165.}} http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25117994 Epub 2014 Aug 13.</ref> Bij ca. 10% van de bevolking, die een gebrek heeft aan de intrinsieke factor, loopt deze omzetting niet zo gemakkelijk. | ||
De moleculen van cyanocobalamine en methylcobalamine onderscheiden zich hierin, dat methylcobalamine een methylgroep bevat, en cyanocobalamine in plaats daarvan een cyanide-molecule. | De moleculen van cyanocobalamine en methylcobalamine onderscheiden zich hierin, dat methylcobalamine een [[methylgroep]] bevat, en cyanocobalamine in plaats daarvan een cyanide-molecule. | ||
Hydroxycobalamine is iets duurder, minder stabiel (bijvoorbeeld door de inwerking van licht), en moet door het lichaam nog omgezet worden naar een actieve vorm. Het wordt onder andere gebruikt als een tegengif bij een [[cyanide]]vergiftiging. Sommige mensen hebben een probleem met de intrinsieke factor, die cyanocobalamine omzet naar een actieve vorm. Zij dienen methylcobalamine of hydroxycobalamine te gebruiken in de plaats van cyanocobalamine. | Hydroxycobalamine is iets duurder, minder stabiel (bijvoorbeeld door de inwerking van licht), en moet door het lichaam nog omgezet worden naar een actieve vorm. Het wordt onder andere gebruikt als een tegengif bij een [[cyanide]]vergiftiging. Sommige mensen hebben een probleem met de [[intrinsieke factor]], die cyanocobalamine omzet naar een actieve vorm. Zij dienen methylcobalamine of hydroxycobalamine te gebruiken in de plaats van cyanocobalamine. | ||
Daarnaast komen ook diverse vitamine B12-analogen voor: moleculen die sterk lijken op cobalaminevarianten, maar die onwerkzaam zijn.<ref>{{aut|Herbert V.}}, ''Vitamin B-12: plant sources, requirements, and assay.'' Am J Clin Nutr. 1988 Sep;48(3 Suppl):852-8. {{DOI|10.1093/ajcn/48.3.852}}</ref> Vitamine B12-analogen verhinderen zelfs de opname van echte vitamine B12 in het lichaam. | Daarnaast komen ook diverse vitamine B12-analogen voor: moleculen die sterk lijken op cobalaminevarianten, maar die onwerkzaam zijn.<ref>{{aut|Herbert V.}}, ''Vitamin B-12: plant sources, requirements, and assay.'' Am J Clin Nutr. 1988 Sep;48(3 Suppl):852-8. {{DOI|10.1093/ajcn/48.3.852}}</ref> Vitamine B12-analogen verhinderen zelfs de opname van echte vitamine B12 in het lichaam. | ||
==Functies== | ==Functies== | ||
Vitamine B12 is benodigd voor het aanmaken van rode bloedcellen en de reproductie van DNA. Het wordt gebruikt voor de opbouw van proteïnen in het lichaam en de functie van zenuwweefsel. Bij een tekort kunnen de hersenen schade oplopen. | Vitamine B12 is benodigd voor het aanmaken van rode bloedcellen en de reproductie van [[DNA]]. Het wordt gebruikt voor de opbouw van proteïnen in het lichaam en de functie van zenuwweefsel. Bij een tekort kunnen de hersenen schade oplopen. | ||
==Symptomen van deficiëntie== | ==Symptomen van deficiëntie== | ||
Een tekort aan vitamine B12 is moeilijk te diagnosticeren aan de hand van de symptomen, omdat dezelfde symptomen ook door andere oorzaken kunnen ontstaan. | |||
Symptomen van een laag vitamine B12-gehalte kunnen zijn: | Symptomen van een laag vitamine B12-gehalte kunnen zijn: | ||
*Geen gevoel of tintelingen in handen en voeten | *Geen gevoel of tintelingen in handen en voeten | ||
*Hoofdpijn, duizeligheid, oorsuizen | *Hoofdpijn, duizeligheid, oorsuizen | ||
*Hartkloppingen | *Hartkloppingen | ||
*[[diarree]] en een opgeblazen gevoel (omdat de cellen van het spijsverteringskanaal te weinig zuurstof krijgen) | |||
*Psychische moeilijkheden, zoals verwardheid, humeurigheid, geïrriteerdheid, stemmingswisselingen, depressiviteit, desoriëntatie, geheugenverlies, concentratiestoornissen, slapeloosheid en vermoeidheid, wanen en hallucinaties, paranoia en apathie.<ref>https://stichtingb12tekort.nl/wetenschap/stichting-b12-tekort-artikelen/neuropsychiatrische-symptomen-van-een-b12-tekort-niet-alleen-bij-ouderen-en-vaak-zonder-anemie/</ref> | *Psychische moeilijkheden, zoals verwardheid, humeurigheid, geïrriteerdheid, stemmingswisselingen, depressiviteit, desoriëntatie, geheugenverlies, concentratiestoornissen, slapeloosheid en vermoeidheid, wanen en hallucinaties, paranoia en apathie.<ref>https://stichtingb12tekort.nl/wetenschap/stichting-b12-tekort-artikelen/neuropsychiatrische-symptomen-van-een-b12-tekort-niet-alleen-bij-ouderen-en-vaak-zonder-anemie/</ref> | ||
*Verslechtering van het gezichtsvermogen (wazig of dubbel zien) | |||
*Spierzwakte | |||
Verschillende van deze symptomen kunnen een gevolg zijn van een verscheidenheid aan factoren. Een bloedonderzoek | Verschillende van deze symptomen kunnen een gevolg zijn van een verscheidenheid aan factoren. Een bloedonderzoek kan nagaan of vitamine B12-gebrek het probleem zou kunnen zijn. | ||
Een chronisch tekort aan vitamine B12 staat in verband met pernicieuze anemie. | Een chronisch tekort aan vitamine B12 staat in verband met pernicieuze [[anemie]]. | ||
==Bepaling van de vitamine B12-status== | ==Bepaling van de vitamine B12-status== | ||
Er bestaan verschillende mogelijkheden om iemands niveau aan vitamine B12 te testen. | Er bestaan verschillende mogelijkheden om iemands niveau aan vitamine B12 in het bloed te testen. | ||
Een rechtstreekse methode is het meten van het vitamine B12-niveau in het bloed. Dit wordt vaak gebruikt. Soms kan een vitamine B12-deficiëntie bestaan hoewel het niveau in het bloed aangeeft dat er voldoende vitamine B12 aanwezig zou zijn. | * Een rechtstreekse methode is het meten van het vitamine B12-niveau in het bloed. Dit wordt vaak gebruikt. Soms kan een vitamine B12-deficiëntie bestaan hoewel het niveau in het bloed aangeeft dat er voldoende vitamine B12 aanwezig zou zijn. | ||
Een test op het | * Een test op het [[methylmalonzuur]]niveau (MMA) in het bloed of in de urine is nauwkeuriger, maar ook hier bestaat een kleine mogelijkheid dat er een tekort is hoewel het niveau volgens de test normaal is. | ||
Nieuwer is de HoloTC-test, die de holotranscobalamine meet. Deze test blijkt gevoeliger en specifieker te zijn, wat betekent dat er minder valse negatieven en valse positieven zijn. Als de waarde onder de 20 staat, begint men een behandeling. Staat het niveau boven de 30, dan kan men er vrij zeker van zijn dat het vitamine B12-niveau goed zit. Zit het testresultaat hier middenin, dan is een aanvullende test nodig.<ref>https://nutritionfacts.org/video/new-vitamin-b12-test/</ref> | * Nieuwer is de HoloTC-test, die de holotranscobalamine meet. Deze test blijkt gevoeliger en specifieker te zijn, wat betekent dat er minder valse negatieven en valse positieven zijn. Als de waarde onder de 20 staat, begint men een behandeling. Staat het niveau boven de 30, dan kan men er vrij zeker van zijn dat het vitamine B12-niveau goed zit. Zit het testresultaat hier middenin, dan is een aanvullende test nodig.<ref>https://nutritionfacts.org/video/new-vitamin-b12-test/</ref> | ||
==Beïnvloeding door medicijnen | ==Beïnvloeding door medicijnen== | ||
Wanneer men metmorfine gebruikt, een medicijn dat voorgeschreven wordt bij [[diabetes]], kan het lichaam minder gemakkelijk vitamine B12 opnemen. Jarenlang gebruik van metmorfine kan leiden tot een vitamine B12-tekort. | Wanneer men [[metmorfine]] gebruikt, een medicijn dat vaak voorgeschreven wordt bij [[diabetes]], kan het lichaam minder gemakkelijk vitamine B12 opnemen. Jarenlang gebruik van metmorfine kan leiden tot een vitamine B12-tekort. | ||
==Suppletie== | ==Suppletie== | ||
| Regel 44: | Regel 49: | ||
==Productie== | ==Productie== | ||
De vitamine B12 in supplementen wordt gemaakt door bacteriën in een laboratorium en is dus veganistisch. Het is mogelijk om vitamine B12 uit dierlijke producten te winnen, maar dit proces is duurder en wordt daarom niet toegepast. | De vitamine B12 in supplementen wordt gemaakt door bacteriën in een laboratorium en is dus [[veganisme|veganistisch]]. Het is mogelijk om vitamine B12 uit dierlijke producten te winnen, maar dit proces is duurder en wordt daarom niet toegepast. | ||
==Natuurlijk voorkomen== | ==Natuurlijk voorkomen== | ||
Vitamine B12 wordt aangemaakt door micro-organismen in de grond, in oppervlaktewater en in de ingewanden van dieren, inclusief de mens. | Vitamine B12 wordt aangemaakt door micro-organismen in de grond, in oppervlaktewater en in de ingewanden van dieren, inclusief de mens. Bij mensen wordt de vitamine B12 zo laag in het verteringsstelsel geproduceerd, dat deze van daaruit niet effectief kan worden opgenomen in het lichaam.<ref>{{aut|T. Colin Campbell}}, ''The China Study'', p. 225</ref> | ||
In het verleden kon de mens wellicht voldoende vitamine B12 opnemen door groenten waar de resten van aarde niet zo grondig waren afgewassen, door het drinken van water uit bronnen, waterputten en vijvers. | In het verleden kon de mens wellicht voldoende vitamine B12 opnemen door groenten waar de resten van aarde niet zo grondig waren afgewassen, door het drinken van water uit bronnen, waterputten en vijvers. | ||
| Regel 56: | Regel 61: | ||
===In dierlijke producten=== | ===In dierlijke producten=== | ||
Rijke bronnen zijn dierlijke voedingsmiddelen zoals melk en zuivelproducten, vlees en eieren. De vitamine B12 in schapenvlees, kippenvlees en vis wordt even goed opgenomen als kristallijne vitamine B12 als supplement.<ref name="Ball Vitamins">{{Aut|Ball GFM}}, ''Vitamins—Their role in the human body''. Blackwell Publishing; 2004. zie: Vitamin B12: 18.3.2 Bioavailability, p. 385 {{DOI|10.1002/9780470774571.fmatter}}</ref> De vitamine B12 uit eieren wordt moeilijker opgenomen omdat het eiwit en de dooier proteïnen bevatten die vitamine B12 binden.<ref name="Ball Vitamins" /> Toen er nog geen B12-supplementen bestonden, werd lever of leverextract voorgeschreven aan mensen met een B12-tekort. Tegenwoordig is het vaak zo, dat vee zelf vitamine-B12-supplementen | Rijke bronnen zijn dierlijke voedingsmiddelen zoals melk en zuivelproducten, vlees en eieren. De vitamine B12 in schapenvlees, kippenvlees en vis wordt even goed opgenomen als kristallijne vitamine B12 als supplement.<ref name="Ball Vitamins">{{Aut|Ball GFM}}, ''Vitamins—Their role in the human body''. Blackwell Publishing; 2004. zie: Vitamin B12: 18.3.2 Bioavailability, p. 385 {{DOI|10.1002/9780470774571.fmatter}}</ref> De vitamine B12 uit eieren wordt moeilijker opgenomen omdat het eiwit en de dooier proteïnen bevatten die vitamine B12 binden.<ref name="Ball Vitamins" /> Toen er nog geen B12-supplementen bestonden, werd lever of leverextract voorgeschreven aan mensen met een B12-tekort. Tegenwoordig is het vaak zo, dat het vee zelf vitamine-B12-supplementen moet krijgen om geen gebrek aan vitamine B12 te hebben. | ||
===In plantaardige producten=== | ===In plantaardige producten=== | ||
Huidige versie van 31 jan 2023 om 15:29
Vitamine B12 of cobalamine is een wateroplosbare vitamine die niet door het lichaam wordt aangemaakt. Het is werkzaam bij de productie van rode bloedcellen, noodzakelijk voor de aanmaak van zenuwcellen, de gezondheid van de hersenen en bij het samenstellen van het DNA in het lichaam.
Vormen
Vitamine B12 bestaat in verschillende vormen: cyanocobalamine, methylcobalamine, hydroxycobalamine (=hydroxocobalamine) en adenosylcobalamine (5-deoxyadenosylcobalamine).
In wetenschappelijke studies wordt meestal gebruik gemaakt van cyanocobalamine, dat vrij stabiel is, goedkoop is in de productie en door de meeste mensen goed wordt opgenomen. Cyanocobalamine is een synthetische vorm en komt in de natuur niet voor.
Het lichaam verwerkt dit tot een actieve vorm: methylcobalamine of adenosylcobalamine.[1] Bij ca. 10% van de bevolking, die een gebrek heeft aan de intrinsieke factor, loopt deze omzetting niet zo gemakkelijk.
De moleculen van cyanocobalamine en methylcobalamine onderscheiden zich hierin, dat methylcobalamine een methylgroep bevat, en cyanocobalamine in plaats daarvan een cyanide-molecule.
Hydroxycobalamine is iets duurder, minder stabiel (bijvoorbeeld door de inwerking van licht), en moet door het lichaam nog omgezet worden naar een actieve vorm. Het wordt onder andere gebruikt als een tegengif bij een cyanidevergiftiging. Sommige mensen hebben een probleem met de intrinsieke factor, die cyanocobalamine omzet naar een actieve vorm. Zij dienen methylcobalamine of hydroxycobalamine te gebruiken in de plaats van cyanocobalamine.
Daarnaast komen ook diverse vitamine B12-analogen voor: moleculen die sterk lijken op cobalaminevarianten, maar die onwerkzaam zijn.[2] Vitamine B12-analogen verhinderen zelfs de opname van echte vitamine B12 in het lichaam.
Functies
Vitamine B12 is benodigd voor het aanmaken van rode bloedcellen en de reproductie van DNA. Het wordt gebruikt voor de opbouw van proteïnen in het lichaam en de functie van zenuwweefsel. Bij een tekort kunnen de hersenen schade oplopen.
Symptomen van deficiëntie
Een tekort aan vitamine B12 is moeilijk te diagnosticeren aan de hand van de symptomen, omdat dezelfde symptomen ook door andere oorzaken kunnen ontstaan.
Symptomen van een laag vitamine B12-gehalte kunnen zijn:
- Geen gevoel of tintelingen in handen en voeten
- Hoofdpijn, duizeligheid, oorsuizen
- Hartkloppingen
- diarree en een opgeblazen gevoel (omdat de cellen van het spijsverteringskanaal te weinig zuurstof krijgen)
- Psychische moeilijkheden, zoals verwardheid, humeurigheid, geïrriteerdheid, stemmingswisselingen, depressiviteit, desoriëntatie, geheugenverlies, concentratiestoornissen, slapeloosheid en vermoeidheid, wanen en hallucinaties, paranoia en apathie.[3]
- Verslechtering van het gezichtsvermogen (wazig of dubbel zien)
- Spierzwakte
Verschillende van deze symptomen kunnen een gevolg zijn van een verscheidenheid aan factoren. Een bloedonderzoek kan nagaan of vitamine B12-gebrek het probleem zou kunnen zijn.
Een chronisch tekort aan vitamine B12 staat in verband met pernicieuze anemie.
Bepaling van de vitamine B12-status
Er bestaan verschillende mogelijkheden om iemands niveau aan vitamine B12 in het bloed te testen.
- Een rechtstreekse methode is het meten van het vitamine B12-niveau in het bloed. Dit wordt vaak gebruikt. Soms kan een vitamine B12-deficiëntie bestaan hoewel het niveau in het bloed aangeeft dat er voldoende vitamine B12 aanwezig zou zijn.
- Een test op het methylmalonzuurniveau (MMA) in het bloed of in de urine is nauwkeuriger, maar ook hier bestaat een kleine mogelijkheid dat er een tekort is hoewel het niveau volgens de test normaal is.
- Nieuwer is de HoloTC-test, die de holotranscobalamine meet. Deze test blijkt gevoeliger en specifieker te zijn, wat betekent dat er minder valse negatieven en valse positieven zijn. Als de waarde onder de 20 staat, begint men een behandeling. Staat het niveau boven de 30, dan kan men er vrij zeker van zijn dat het vitamine B12-niveau goed zit. Zit het testresultaat hier middenin, dan is een aanvullende test nodig.[4]
Beïnvloeding door medicijnen
Wanneer men metmorfine gebruikt, een medicijn dat vaak voorgeschreven wordt bij diabetes, kan het lichaam minder gemakkelijk vitamine B12 opnemen. Jarenlang gebruik van metmorfine kan leiden tot een vitamine B12-tekort.
Suppletie
Op basis van het tot nu toe gevoerde onderzoek is het moeilijk om stellige aanbevelingen te geven over de hoeveelheid vitamine B12 men nodig heeft. Er is echter, anders dan bij supplementen zoals betacaroteen, vitamine A of vitamine E, nooit een nadelig effect vastgesteld van suppletie met B12. Wel werd aangetoond dat het innemen van vitamine B12-supplementen symptomen oplost van vitamine B12-deficiëntie. Suppletie is dus sterk aan te bevelen.[5] Het uitstellen van suppletie wordt streng afgeraden, omdat de negatieve gevolgen onomkeerbaar kunnen zijn.
Productie
De vitamine B12 in supplementen wordt gemaakt door bacteriën in een laboratorium en is dus veganistisch. Het is mogelijk om vitamine B12 uit dierlijke producten te winnen, maar dit proces is duurder en wordt daarom niet toegepast.
Natuurlijk voorkomen
Vitamine B12 wordt aangemaakt door micro-organismen in de grond, in oppervlaktewater en in de ingewanden van dieren, inclusief de mens. Bij mensen wordt de vitamine B12 zo laag in het verteringsstelsel geproduceerd, dat deze van daaruit niet effectief kan worden opgenomen in het lichaam.[6]
In het verleden kon de mens wellicht voldoende vitamine B12 opnemen door groenten waar de resten van aarde niet zo grondig waren afgewassen, door het drinken van water uit bronnen, waterputten en vijvers.
Het moderne sanitair verhindert dat we rechtstreeks in contact komen met de organismen die vitamine B12 produceren, maar verhindert ook een aantal ziekten die vroeger meer verspreid waren.
Onderzoek gaf de aanwijzing dat planten die in gezonde grond groeien die voldoende vitamine B12 bevat, deze vitamine kunnen absorberen. Moderne landbouwgrond is onvoldoende rijk aan vitamine B12.
In dierlijke producten
Rijke bronnen zijn dierlijke voedingsmiddelen zoals melk en zuivelproducten, vlees en eieren. De vitamine B12 in schapenvlees, kippenvlees en vis wordt even goed opgenomen als kristallijne vitamine B12 als supplement.[7] De vitamine B12 uit eieren wordt moeilijker opgenomen omdat het eiwit en de dooier proteïnen bevatten die vitamine B12 binden.[7] Toen er nog geen B12-supplementen bestonden, werd lever of leverextract voorgeschreven aan mensen met een B12-tekort. Tegenwoordig is het vaak zo, dat het vee zelf vitamine-B12-supplementen moet krijgen om geen gebrek aan vitamine B12 te hebben.
In plantaardige producten
Lang was de consensus dat B12 niet voorkomt in planten. Een aantal zeewieren bevatten vitamine B12. Gedroogde nori en spirulina bevat meer vitamine B12-analogen dan echte vitamine B12; deze molecules lijken erg op vitamine B12, maar verhinderen de opname van echte vitamine B12, en zijn dus niet aan te raden in gevallen van latent vitamine B12-tekort. Chlorella bevat bruikbare methylcobalamine.[8]
Van eendenkroos (Wolffia globosa) is aangetoond dat dit in voldoende mate bruikbaar vitamine B12 bevat in de bioactieve vormen adenosylcobalamine, methycobalamine en hydroxycobalamine.[9] Eendenkroos is eetbaar en wordt in Azië gegeten, maar is in de Europese keuken niet gebruikelijk. De plant produceert zelf geen vitamine B12, maar bevat B12 door symbiose met de bacteriën die het produceren. Een eendenkroosvariëteit wordt geteeld in Israël onder de naam Mankai.[10]
De Nederlandse Vereniging voor Veganisme (NVV) adviseert om te wachten tot deze onderzoeksresultaten over eendenkroos in andere wetenschappelijke studies bevestigd worden en er niet op los te experimenteren. De NVV adviseert veganisten om (zelfs al zou men eendenkroos eten) een vitamine B12-supplement te gebruiken.[11]
Significante hoeveelheden vitamine B12 komen ook voor in duindoorn (Hippophae rhamnoides; 37 µg per 100 g droog gewicht),[12] tarwegras (Elymus; 26 µg per 100 g droog gewicht) en Griekse alant (Inula helenium; 11 mcg per 100 g droog gewicht).[13]
Bacteriën
Van een beperkt aantal bacteriën is bekend dat zij vitamine B12 aanmaken. Slechts drie daarvan worden gebruikt bij de commerciële productie van vitamine B12: Pseudomonas denitrificans, Bacillus megaterium, en Propionibacterium freudenreichii.[14]
Verwijzingen
- https://stichtingb12tekort.nl/
- https://veganwiki.nl/a/Vitamine_B12
- Robbins, William J., et al. Studies on Euglena and Vitamin B12. in: Bulletin of the Torrey Botanical Club, vol. 77, no. 6, 1950, p. 423–441. JSTOR, www.jstor.org/stable/2482180. Geraadpleegd op 23 juli 2021.
- º Thakkar K, Billa G, Treatment of vitamin B12 deficiency-methylcobalamine? Cyancobalamine? Hydroxocobalamin?—clearing the confusion. Eur J Clin Nutr. 2015 Jan;69(1):1-2. PMID 25117994 doi: 10.1038/ejcn.2014.165. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25117994 Epub 2014 Aug 13.
- º Herbert V., Vitamin B-12: plant sources, requirements, and assay. Am J Clin Nutr. 1988 Sep;48(3 Suppl):852-8. doi: 10.1093/ajcn/48.3.852
- º https://stichtingb12tekort.nl/wetenschap/stichting-b12-tekort-artikelen/neuropsychiatrische-symptomen-van-een-b12-tekort-niet-alleen-bij-ouderen-en-vaak-zonder-anemie/
- º https://nutritionfacts.org/video/new-vitamin-b12-test/
- º T. Colin Campbell, The China Study, p. 222
- º T. Colin Campbell, The China Study, p. 225
- ↑ 7,0 7,1 Ball GFM, Vitamins—Their role in the human body. Blackwell Publishing; 2004. zie: Vitamin B12: 18.3.2 Bioavailability, p. 385 doi: 10.1002/9780470774571.fmatter
- º Kumudha A, Selvakumar S, Dilshad P, Vaidyanathan G, Thakur MS, Sarada, Methylcobalamin—a form of vitamin B12 identified and characterised in Chlorella vulgaris, in: Food Chemistry, maart 2015, 170: 316–20. doi: 10.1016/j.foodchem.2014.08.035 PMID 25306351.
- º Kat Smith, 2 januari 2020, Scientists discovered vegan vitamin B12 in water lentils op livekindly.co
- º https://www.nutraingredients.com/Article/2019/08/06/Duckweed-potential-Israeli-RCT-backs-protein-packed-strain-as-superfood-for-GI-control
- º https://www.veganisme.org/eendenkroos-is-geen-bron-van-vitamine-b12/
- º https://www.researchgate.net/publication/283944530_Determination_of_Vitamin_B12_in_Sea_Buckthorn_Hippophaes_rhamnoides
- º Isolation and analysis of vitamin B12 from plant samples doi: 10.1016/j.foodchem.2016.08.037
- º Qing Gu; Ping Li, Biosynthesis of Vitamins by Probiotic Bacteria, doi: 10.5772/63117
Hulp genealogie en geschiedenis (Nederland) • Deepl vertaler • Schrijfassistent VRT • ChatGPT (Opgepast! Altijd verifiëren!) • Claude.ai (Opgepast! Altijd verifiëren!) • Copilot (Opgepast! Altijd verifiëren!) • tekst herschrijven met scribbr.io •
