De Staat (Muziek en beeldende kunst)

De Griekse filosoof en schrijver Plato schreef omstreeks 380 v. Chr. de beroemd geworden dialoog De Staat (Politeia).
Wakker geschud door de onrechtvaardige terdoodveroordeling van de filosoof Socrates, stelde Plato vast dat er geen rechtvaardigheid heerste in Athene. Om daar iets aan te doen, moest niet zozeer het juridische systeem op de schop, maar de hele maatschappij. In De Staat, een dialoog die begint met het zoeken naar de definitie van 'rechtvaardigheid', wordt de 'ideale' staat beschreven.
Plato's idee van 'rechtvaardigheid' wijkt af van wat wij er gewoonlijk onder verstaan. Met 'rechtvaardigheid' bedoelt hij eerder de toestand van orde en evenwicht in de staat, die ontstaat doordat alle delen goed met elkaar samenwerken.

De componist Louis Andriessen en de schilder Gérard Grassère zijn er in geslaagd op hun eigen wijze een impressie te geven van wat De Staat inhoudt.

Muzikale omzetting

Louis Andriessen in 1983

De componist Louis Andriessen kwam op de gedachte om ideeën uit De Staat te putten en om te zetten in muziek als een bijdrage aan de discussie over de plaats van de muziek in de politiek. Andriessen is het niet met alles eens wat in De Staat wordt beweerd, maar gaat mee met sommige redeneringen.

Louis Andriessen kwam op de gedachte om ideeën uit Plato te putten en om te zetten in muziek

Wat Plato wilde verbieden, was het sociale effect van sommige soorten muziek die werd gespeeld. Iets wat volgens Andriessen vergelijkbaar is met de demoraliserende aard van de concerten van de Rolling Stones.
De tweede reden om De Staat te schrijven lijkt in tegenspraak met de eerste. ‘’Misschien betreur ik het, dat Plato het verkeerd zag, door te stellen dat muzikale vernieuwingen een bedreiging voor de staat zouden vormen’’.
Als voorbeeld noemt Andriessen het volgende: toen Bertold Brecht na de oorlog naar Europa terugkeerde, koos hij er voor zich in Oost-Duitsland te vestigen. Het eerste toneelstuk dat hij daar hij schreef, werd al gelijk bekritiseerd door de partij. In een interview zei Brecht tegen de verzamelde westerse journalisten: "In welk westers land zou de overheid de tijd en de moeite nemen om dertig uur met mij te besteden aan het bespreken van mijn toneelstukken?’’

Prémière

De première van De Staat op 28 november 1976 - door het Nederlands Blazers Ensemble - was een mijlpaal in het Nederlandse muziekleven.
Het werk is geschreven voor blazers ( hobo, hoorn, trompet, trombone en bastrombone ), harp, piano, elektrische- en basgitaar, altviolen en vrouwenstemmen.
Met De Staat maakte Louis Andriessen een klassieker die hem internationale faam bezorgde. Het is ook het begin van zijn internationale doorbraak.
Met dit werk behaalde hij in 1977 zowel de Matthijs Vermeulenprijs als de eerste prijs van het International Rostrum of Composers. ¹⁾

Gérard Grassère

Gérard Grassère in 1982

In 1985 organiseerde Louis Andriessen samen met de kunstschilder Gérard Grassère een expositie op het thema De Staat.
Gérard Joseph Grassère (Heerlen, 1915 - 's-Hertogenbosch, 1993) was een Nederlands kunstschilder, die zijn artistieke opleiding aan de Academie voor Schone Kunsten in Antwerpen voltooide. Later studeerde hij nog een tijd in Parijs. Hij drukte zich – vooral in het begin - uit in een figuratieve - soms wat poëtische - expressionistische manier van schilderen. Later verruimde hij zijn palet en schilderde hij voornamelijk abstract.

Op een gegeven moment ontdekte hij, dat geluid als inspiratiebron kon werken

Op een gegeven moment ontdekte hij dat geluid als inspiratiebron kon werken. Dit werd echt concreet toen hij, geïnspireerd door de muziek van Herman van Veen, een aantal werken maakte.
Het schilderen op geluid bleek zeer uitnodigend te zijn en therapeutisch te werken. Aanvankelijk werden zijn ‘Geluidstransformaties’ beschouwd als puur artistieke experimenten, maar later werd de helende werking ervan ingezien. ⁴⁾
Grassère bedacht, dat als het mogelijk is om ‘echte muziek om te zetten in kleur, het ook mogelijk moest zijn om lelijk, hinderlijk en irriterend geluid te transformeren. Ook dat leverde positieve resultaten op.

Expositie

Weer wat verder in de tijd bleek, dat het transformeren van geluid verrijkt was met een inhoudelijke betekenis, toen Gérard Grassère werd geïnspireerd door de muziek van De Staat. Hij schilderde in geheel nieuwe stijl een drieluik en nog enkele andere schilderijen op dit thema.
De triptiek die Grassère maakte naar aanleiding van de compositie De Staat, blijkt veel meer in te houden dan een illustratie van een compositie. Ze is een interpretatie van de ideeënwereld van de Griekse filosoof. Ligt in de compositie het accent op de verontwaardiging van de filosoof over het tekortschieten van de staatsinrichting van zijn tijd; Grassère benadert het gedachtegoed van Plato meer vanuit het denken vanuit de dialoog.

Grassère zette klank om in kleur

Hij zette klank om in kleur en vormde hiermee op unieke wijze een synthese tussen literatuur, muziek en de beeldende kunst. Dit sloot ook goed aan bij de denkwijze van Andriessen, die zich bewust was van de onmogelijkheid zijn idealen louter in tonen te duiden, waar met name zijn compositie De Staat over gaat.
Bij de vernissage op 20 september 1985 werd ook de muziek De Staat op LP uitgevoerd, en konden de genodigden zich verbazen over de klanken die de kleuren ondersteunden of juist nog meer betekenis gaven.

LP-hoes van De Staat

De expositie werd gehouden in Museum De Zonnehof ²⁾ in Amersfoort, waar ook de LP van De Staat als Non commercial- limited edition te koop was ³⁾.

Handtekeningen van componist en schilder gezet op de achterzijde van de LP-hoes (in bezit van Franciscus) bij de vernissage van de expositie op 20 september 1985 in De Zonnehof te Amersfoort

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

• ¹⁾ Elk jaar komen radiomakers uit de hele wereld bij elkaar in het kader van de International Rostrum of Composers Award. Ze hebben namens hun land recente composities ingebracht die zich qua stijl onderscheiden en tegelijkertijd representatief zijn voor het nationale muziekleven. En daaruit kiezen ze in 2 categorieën de beste stukken.
• ²⁾ De Zonnehof werd in 1956 ontworpen door Gerrit Rietveld.
• ³⁾ In 1986 werd in het Centraal museum Utrecht een overzichtstentoonstelling van Gerard Grassère gehouden, waaronder de schilderijen van De Staat.
• Biografie geschreven door Hans Lutz: Gérard Grassère 1915 - 1993. Verenigde Offsetbedrijven Hardenberg Holland
• Gérard Grassère op Wikipedia
• ⁴⁾ Gérard Grassére was echt een pionier op dit gebied. Pas de laatste jaren is er meer inzicht gekomen in de werking van muziek op de mens. Vooral Prof. Dr. Erik Scherder houdt zich bezig met onderzoek naar invloeden van muziek op het menselijk brein, en merkt op, dat muziek positief werkt.
• De Staat op YouTube