Stress

(Dit artikel gaat over stress als fysiologisch en psychisch verschijnsel. Voor mechanische spanning, vaak ook stress genoemd, zie dat artikel.)

Stress is een vorm van spanning die in het lichaam van mensen of dieren optreedt als reactie op externe prikkels en die gevolgd wordt door een bepaald patroon van fysiologische reacties.

Definities

Er zijn meerdere definities of omschrijvingen van stress. Soms wordt de term stress gebruikt als aanduiding van een bepaalde situatie of prikkel. Maar soms wordt onder stress ook de psychische, fysiologische en chemische veranderingen verstaan, die juist hiervan het gevolg zijn. Om verwarring tussen beide definities te voorkomen, maakt men daarom wel onderscheid tussen een stressor (de conditie die stress veroorzaakt), en de stressrespons (de reactie op de stressor). Het woord stress duidt dan op het proces dat een gevolg is van de stressor, en tegelijk aanleiding is voor de stressrespons. In de laatste zin wordt stress in dit artikel ook opgevat.

Er bestaan ook verschillen in opvatting over wat stress veroorzaakt. Stress kan heel ruim worden omschreven als een reactie op elke prikkel of conditie die spanning veroorzaakt, maar ook als een reactie op een negatieve of aversieve prikkel. In de ruime omschrijving kan dus zelfs een plezierige situatie die spanning oproept, zoals de huwelijksdag of op vakantie gaan, als stress worden opgevat. Ook is er positieve stress als men zich geestelijk en lichamelijk voorbereidt op een wedstrijd, een bijzondere prestatie op het werk enzovoort. Na enige tijd verdwijnt deze spanning weer en keert het lichaam terug in een toestand van rust. Als stress niet in het belang van een persoon is en als een nare gebeurtenis wordt ervaren, spreken we van negatieve stress. Vast staat dat vooral de negatieve spanningen een gevaar vormen voor de gezondheid, omdat zij de grootste en meer langdurige effecten hebben op het centrale en autonome zenuwstelsel.

Stressoren

• Stress als stimulus- of omgevingsconditie

Er is veel experimenteel onderzoek gedaan naar stimulus- of omgevingscondities die een negatief effect hebben op cognitieve prestaties. Enkele bekende voorbeelden zijn: lawaai, gebrek aan slaap, bepaalde drugs zoals alcohol, kalmerende middelen (benzodiazepines) en/of opioïde pijnstillers, het gebruik van grote hoeveelheden cafeïnehoudende dranken en een hoge omgevingstemperatuur (hitte). Men noemt dit ook wel het stimulusmodel van stress. Het model staat het dichtst bij de oorspronkelijke natuurkundige betekenis van stress als een kracht die op een lichaam inwerkt. Kritici van het stimulusmodel van stress hebben naar voren gebracht dat stress niet louter een functie is van de objectieve gebeurtenissen om ons heen, maar ook van de interne beleving en subjectieve factoren zoals het wel of niet kunnen controleren van de lawaaibron, ergernis e.d. Desondanks lijkt het toch mogelijk om condities te vinden die voor de meeste mensen als stressvol worden ervaren.

• Stress en werkdruk

Zo blijkt langdurige mentale inspanning en werkdruk op den duur tot stress te leiden. Het inlassen van rustperiodes kan daarbij stress voorkomen. Mensen kunnen echter heel verschillend reageren op een verhoogde werkdruk. Zo is de een goed bestand tegen een hoge werkdruk, en de ander niet. Enkele voorbeelden van beroepen met een hoge werkdruk zijn vrachtwagenchauffeurs, vliegverkeersleiders, verpleegkundigen en managers van grote bedrijven. Bij de selectie van personeel wordt vaak rekening gehouden met de mate waarin iemand bestand is tegen werkdruk.

• Stress en emoties

Stressoren in het emotionele vlak zijn meestal negatieve prikkels of situaties die sterke emoties zoals angst, verdriet of woede oproepen. Voorbeelden hiervan zijn: straf, dreiging van gevaar, ontslag op het werk, niet kunnen voldoen aan een bepaalde eis, en het verlies van een geliefde. Kortom situaties die de basisbehoeften van de mens als: veiligheid, gezondheid, liefde en middelen van bestaan in gevaar brengen.

• Stress en prestatie

Er blijkt een (omgekeerd) kromlijnig verband te bestaan tussen de sterkte van een stressor en het niveau van een prestatie, ook wel Yerkes-Dodson wet, of omgekeerde U-relatie genoemd. Dit houdt in dat milde vormen van stress (bijvoorbeeld een beetje lawaai, spanning, of slaapgebrek) een positief effect hebben op de prestatie, en meer intense vormen van stress (heel hard lawaai, veel spanning of ernstig slaapgebrek) een negatief effect hebben op de prestatie. Er is ook een optimaal niveau van stress waarbij de prestatie maximaal is.

Fysiologie van de stressrespons

De fysiologische reactie op stressprikkels wordt gezien als een noodreactie (emergency reaction) van het organisme om het hoofd te kunnen bieden aan bedreigende situaties. Men spreekt ook wel van een vecht- of vluchtreactie. De stressrespons komt via twee verschillende zenuwbanen tot stand (zie figuur rechts). Er is een snelle reactie van het autonome zenuwstelsel, en een langzamer reactie die tot stand komt via de baan hypothalamus-hypofyse-bijnierschors. De snelle reactie berust op activiteit van het sympatische zenuwstelsel, die zorgt voor het vrijmaken van adrenaline en noradrenaline in de bloedbaan door het bijniermerg. Bij de langzame route spelen drie stoffen een rol. De stressprikkel bereikt de hypothalamus. Deze produceert een peptide, CRH geheten. Dit stimuleert de voorkwab van de hypofyse tot productie van het hormoon ACTH, dat op zijn beurt de bijnierschors stimuleert tot productie van corticosteroïden waaronder het stresshormoon cortisol. Afscheiding van cortisol in de bloedbaan leidt tot een verhoging van het bloedsuikergehalte (glucosespiegel) en verhoogt het metabolisme. Het remt tenslotte via terugkoppeling weer de cellen in de hypothalamus die de stressreactie veroorzaakten. Cortisol wordt gezien als een stof die het lichaam helpt om energie te mobiliseren, waardoor men beter opgewassen is tegen bedreigende situaties. Het stressniveau (gehalte van noradrenaline en adrenaline) kan achteraf worden bepaald via het bloedplasma of urine.

Het verloop van de stressrespons

Fysiologische reacties op stress blijken volgens een vast patroon te verlopen, dat door Hans Selye het het General Adaptation Syndrome is genoemd. Er spelen hierbij drie fasen een rol. Dit zijn achtereenvolgens een kortdurende alarmfase, een weerstandsfase, en een uitputtingsfase. In de alarmfase is er sprake van een kortdurende verlaagde weerstand van het lichaam. In de weerstandsfase is de weerstand tegen stress verhoogd, en in de uitputtingsfase is deze weer verlaagd. Als iemand deze fasen heeft doorlopen, duurt het enige tijd voordat men weer op het normale niveau is teruggekeerd. Als de situaties die spanningen oproepen echter te snel op elkaar volgen, heeft het individu te weinig tijd om te herstellen en raken de verdedigingsbronnen van het lichaam uitgeput.

Schadelijke effecten

Langdurige stress en verhoging van de cortisolspiegels in het bloed kunnen schadelijk voor de gezondheid zijn, omdat het gepaard gaat met een verminderde werking van het immuunsysteem. Ook kan een chronisch verhoogd cortisolniveau leiden tot beschadiging van neuronen in de hippocampus en geheugenproblemen. Vooral bij oudere personen met verhoogde cortisolniveaus blijkt een kleinere hippocampus in combinatie met geheugenproblemen voor te komen.

Stress en coping

Coping, d.w.z. omgaan met of controleren van negatieve prikkels of onaangename situaties kan invloed hebben op een stressrespons, en of iemand wel of niet stress ervaart. Dieronderzoek heeft laten zien dat als ratten controle kunnen uitoefenen op de sterkte van een aversieve prikkel zoals een elektrische schok zij minder lichamelijke stresssymptomen ontwikkelen dan ratten die dat niet kunnen, terwijl zij precies dezelfde dosering van schokken ondergaan. Hetzelfde principe lijkt ook voor mensen op te gaan.

Stressgevoeligheid

Stress wordt van individu tot individu zeer verschillend ervaren. Sommige mensen staan bijvoorbeeld open voor uitdagingen en beleven plezier aan de bijbehorende spanning, terwijl anderen zulke uitdagingen juist als bedreigend zien. Sommigen kijken met plezier naar griezelfilms, of doen aan parachutespringen, anderen niet. Hoe stress ervaren wordt heeft ook te maken met vroegere ervaringen.

Stressstoornissen

Als een mens te lang stress ervaart of als deze te intens is (bij een psychotrauma), kan dit nadelige gevolgen hebben voor lichaam en geest. Klachten die daarbij kunnen optreden zijn: jachtige gevoelens, hoofdpijn en spierpijn, slaapproblemen, maagzweren en hart- en vaatziekten. Teveel stress kan ook verantwoordelijk zijn voor nervositeit, overspannenheid, depressie, burn-out en angststoornissen. Een posttraumatische stressstoornis (PTSS) is het gevolg van ingrijpende gebeurtenissen zoals gijzeling, oorlog of marteling. Deze stoornis kan pas later na de gebeurtenissen aan het licht komen, en maanden voortduren. Een acute stressstoornis is een heftige en korter durende reactie op een stressvolle gebeurtenis, zoals mishandeling of een ernstig ongeluk. De kans op het krijgen van een stresstoornis blijkt mede afhankelijk te zijn van persoonlijkheidfactoren, gezins- of jeugdproblematiek, en mogelijk ook erfelijke factoren.