Lijst van 17e-eeuwse marinerangen

Lijst van 17e eeuwse Nederlandse marinerangen

Onderstaand volgt een lijst van Nederlandse 16e en 17e eeuwse marinerangen, wanneer deze rangen aan de Nederlandse oorlogsvloot werden toegevoegd, wanneer zij werden afgeschaft en wanneer zij opnieuw in gebruik werden genomen, met de opmerking dat deze marinerangen vroeger met een hoofdletter werden geschreven zonder verbindingsstreepje, dus niet viceadmiraal en luitenant-admiraal, maar Vice Admiraal en Luitenant Admiraal.

Alle marinerangen van kapitein tot luitenant-admiraal kenden twee vormen van rangen, een voorlopige of waarnemende buitengewone (extra ordinaris) rang zolang men nog niet officieël tot deze rang bevorderd was en een gewone vaste (ordinaris) rang met betaling van salaris. In vredestijd hadden de meeste Nederlandse vlootkapiteins een extra-ordinaris rang zonder betaling van soldij. In tijden van oorlog werden deze buitengewone kapiteins bevorderd tot vaste gewone kapiteins met betaling van soldij.

• Admiraal-generaal: Uitsluitend bestemd voor de regerend vorst van het Huis Oranje-Nassau. Zo waren Maurits van Nassau en Frederik Hendrik van Oranje en Willem III van Oranje-Nassau bij diens invasie van Engeland in 1688 admiraal-generaal, het niet-bevelvoerend hoofd van de Nederlandse oorlogsvloot. Formeel wordt deze rang niet meer gebruikt en is vermoedelijk tezamen met andere rangen aan het begin van de 19e eeuw stilletjes uit de lijst marinerangen verdwenen.
• Luitenant-admiraal-generaal: In 1673 toegekend aan Michiel de Ruyter om hem te eren en om hem te onderscheiden van andere Luitenant Admiralen, daarna toegekend aan Cornelis Tromp om hem opperbevelhebber van de Nederlandse oorlogsvloot te kunnen maken, maar door zijn overlijden heeft hij nooit officieël deze rang kunnen bekleden, deze marinerang werd na 1691 nooit meer gebruikt.
• Luitenant-admiraal: In de 16e eeuw werd Graaf Horne als Admiraal der Nederlanden een assistent toegewezen, letterlijk assistent van de admiraal. Vanwege de oorlog met Spanje werd de rang Admiraal der Nederlanden afgeschaft en werd de rang Luitenant Admiraal, behalve in de periode 1673-1691, de hoogste Nederlandse marinerang. De laatste luitenant-admiraal was Jan Hendrik van Kinsbergen aan het begin van de 19e eeuw. Vanwege de Tweede Wereldoorlog werd deze rang in 1942 opnieuw ingevoerd en is nu de hoogste Nederlandse marinerang.
• Viceadmiraal: Door het afschaffen van de rang Admiraal der Nederlanden in de 16e eeuw is de rang viceadmiraal formeel de oudste Nederlandse marinerang voor opperofficieren. Door het wegvallen van de rang luitenant-admiraal aan het begin van de 19e eeuw, was de marinerang viceadmiraal tot aan 1942 ook de hoogste Nederlandse marinerang.
• Schout-bij-nacht: Nederlandse zeeofficieren waren de eersten die hun vloot opdeelden in drie eskaders, een centrum, voorhoede en achterhoede, ieder met een eigen bevelvoerder, Luitenant Admiraal of Vice Admiraal. De bevelvoerder van de achterhoede werd benoemd naar het Nederlandse woord Schout, een ambtenaar belast met het handhaven van de orde. Een Schout Bij Nacht werd aldus belast met het verdedigen van de (nachtelijke) achterhoede. In Amerika werd deze rang daarom overgenomen als Rear Admiral. Door het wegvallen van de hogere marinerangen luitenant-admiraal-generaal (1691) en luitenant-admiraal (begin 19e eeuw) en door het verdwijnen van de macht van de Nederlandse oorlogsvloot, werd deze laagste opperofficiersrang uit de Gouden Eeuw in de tweede Wereldoorlog opeens de hoogste actieve marinerang, zie Schout-bij-nacht Karel Doorman in de Slag in de Javazee in 1942.
• Commandeur: Nederlanders schiepen deze marinerang eind 16e eeuw. Het was oorspronkelijk een tijdelijke inspringrang voor een commandant van een vlooteskader met een speciale missie, het stichten van een nieuwe kolonie (Jan van Riebeeck, Kaapkolonie 1652), het verdedigen van een kolonie (Jacob Binckes, Tobago 1677) of het beschermen van een retourvloot of andere handelsvloot, toegekend aan een kapitein of hoogste vertrekkende van die kolonie. In de 19e eeuw werd deze marinerang afgeschaft, om in 1955 opnieuw ingevoerd te worden, maar nu niet als tijdelijke inspringrang, maar als vaste permanente en laagste van de opperofficiersrangen, vergelijkbaar met brigade-generaal bij het Nederlands leger. Als kenmerk dat Commandeur ooit eens een tijdelijke rang was, heeft de marinerang Commandeur geen marinestrepen op de mouwen maar een brede balk. In Engeland en Amerika werd deze van oorsprong Nederlandse rang overgenomen als Commodore.
• Vicecommandeur: Idem als Commandeur, alleen een rang lager. Zo was Michiel de Ruyter als ordinaris kapitein in 1652 benoemd tot Vice Commandeur van een klein eskader Nederlandse oorlogsschepen, toen hij de opdracht kreeg een aantal Nederlandse handelsschepen te begeleiden en indien nodig te beschermen, wat resulteerde in de door hem gewonnen Slag bij Plymouth. Deze overwinning betekende voor De Ruyter de bevordering naar Commandeur met welke rang hij onder Witte de With diende in de Eerste Engels-Nederlandse Oorlog. In tegenstelling tot de rang Commandeur, is de in de 19e eeuw afgeschafte marinerang Vicecommandeur nooit meer heringevoerd. Engeland en Amerika hebben een soortgelijke rang overgenomen, luitenant-commodore. Maar nu niet zoals de Nederlanders een tijdelijke rang tussen Kapitein en Schout-bij-Nacht, maar een vaste permanente rang tussen Luitenant en Commodore.
• Vlaggenkapitein: Formeel geen permanente marinerang, maar de functie van kapitein van het vlaggenschip van een vlagofficier. Een vlaggenkapitein stond hoger in aanzien dan een gewone kapitein ordinaris. Daarnaast konden, vooral in het laatste kwart van de 17e eeuw, ook een Tweede en Derde Vlaggenkapitein bestaan op hetzelfde oorlogsschip. De latere luitenant-admiraal Egbert Bartolomeusz Kortenaer was zowel vlaggenkapitein op het vlaggenschip Brederode van Maarten Tromp, als op het vlaggenschip Eendragt van Jacob van Wassenaer Obdam. Het werd in het midden gelaten wie hoger in rang was, een commandeur of vlaggenkapitein. Deze vraag bleef onbeantwoord omdat beiden een andere functie in dezelfde marine bekleedden.
• Kapitein: Samen met de marinerang Vice Admiraal de oudste van de Nederlandse marinerangen. Men kende de minder belangrijke buitengewone of voorlopige extra-ordinaris kapitein en de belangrijkere gewone ordinaris kapitein. Zo werd Maarten Tromp in 1637 in één keer van kapitein tot luitenant-admiraal op de Nederlandse oorlogsvloot en Willem Joseph van Ghent in 1665 van kapitein tot luitenant-admiraal bij het Korps Mariniers bevorderd.
• Luitenant-commandeur: Niet te verwarren met Vice Commandeur (een tijdelijke bevelsrang voor een speciale vlootmissie). In de 16e en 17e eeuw hadden een kapitein en een luitenant, soms vader en zoon, samen het bevel over een oorlogsschip of handelsschip. Als de kapitein door zijn sneuvelen, zijn overlijden, ziekte of afwezigheid niet het bevel van het schip op zich kon nemen, nam de luitenant als vervanger van de kapitein tijdelijk als luitenant-commandeur het bevel op zich, om na deze missie luitenant te blijven of bevorderd te worden naar kapitein (extra-ordinaris of ordinaris). Johan Evertsen was in 1617 na het sneuvelen van zijn vader tijdelijk luitenant-commandeur op hun schip. In 1653 was Egbert Bartolomeusz Kortenaer tijdelijk luitenant-commandeur als vervanger van vlaggenkapitein Abel Roelants. In 1622 was Witte de With tijdelijk luitenant-commandeur als vervanger van de zieke kapitein Schapenham. Cornelis Evertsen de Jonge was als Luitenant in 1651 Luitenant-commandeur als tijdelijke vervanging van zijn vader. Deze marinerang verdween waarschijnlijk ook in de 19e eeuw. In Engeland en Amerika kent men in de marine ook een luitenant-commodore, maar deze rang is in tegenstelling tot de Nederlandse marine geen tijdelijke vervangersrang tussen Luitenant en Kapitein, maar een vaste permanente marinerang tussen Luitenant en Commodore.
• Luitenant:
• Tweede Luitenant:
• Adelborst:
• Schipper: Hoogste onderofficiersrang aan boord van een schip. Zo was Michiel de Ruyter in 1622 schipper. Cornelis Evertsen de Jonge was in 1648 schipper aan boord van zijn vader's schip.
• Stuurman:
• Kanonnier:
• ScheepsChirurgijn:
• Kwartiermeester: In de 17e eeuw weinig gebruikte en inmiddels afgeschafte onderofficiersfunctie te vergelijken met Korporaal in het leger. De latere Viceadmiraal Cornelis Evertsen de Jonge was in 1643 Kwartiermeester aan boord van zijn vader's schip, in 1648 Schipper. Nu nog wordt de rang Kwartiermeester gebruikt bij de Nautische Dienst van de Marine.
• Bootsman: Onderofficier aan boord van een handelsschip of oorlogsschip, geeft in opdracht van stuurman, schipper of officieren leiding aan matrozen en scheepsjongens.
• Hoogbootsmanmaat: Formele naam voor wat wij nu matrozen zouden noemen, de ruggegraad van ieder (oorlogs)schip.
• Hoogbootsmanjongen: Formele naam voor bootsjongen. Formeel geen marinerang. Bootsjongens waren jonge jongens die graag naar zee wilden. Zowel Maarten Tromp (in 1607 aan boord van zijn vaders schip de Olifantstromp) als Michiel de Ruyter (1618) zijn beiden als bootsjongens begonnen.