Wikisage, de vrije encyclopedie van de tweede generatie, is digitaal erfgoed

Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.

  • Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
  • Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
rel=nofollow

Iguanodon bernissartensis-beenderlagen: verschil tussen versies

Uit Wikisage
Naar navigatie springen Naar zoeken springen
(https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Iguanodon_bernissartensis-beenderlagen&oldid=47805697 27 okt 2016)
(https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Iguanodon_bernissartensis-beenderlagen&oldid=48062609 26 nov 2016 MWAK)
 
Regel 1: Regel 1:
De '''Iguanodon bernissartensis''' zijn [[beenderlaag|beenderlagen]] (Engels : "bone beds") van de [[Dinosauriërs|dinosauriërsoort]] [[Iguanodon]] in het dorpje [[Bernissart]] op vijftien kilometer van [[Bergen (België)|Mons]] in de [[België (hoofdbetekenis)|Belgische]] provincie [[Henegouwen]]
De '''''[[Iguanodon]] bernissartensis''-[[beenderlaag|beenderlagen]]''' werden in 1878 door mijnwerkers ontdekt in een [[doline]] (de "Cran du Midi") in de steenkoolmijn "La Fosse Sainte-Barbe" van het dorpje [[Bernissart]] op vijftien kilometer van [[Bergen (België)|Mons]] in de [[België (hoofdbetekenis)|Belgische]] provincie [[Henegouwen]] ([[Bekken van Mons]]). De beenderlagen bevatten de resten van minstens drieënveertig [[specimen#Biologie|specimina]] van onder meer de [[Ornithopoda|ornithopode]] [[dinosauriër]] ''[[Iguanodon]] bernissartensis'' Boulenger 1881, met vijfentwintig bijna volledige tot relatief volledige skeletten (meer dan 60% van het totale aantal skeletelementen) en achttien onvolledige skeletten of fragmentarisch materiaal. Ze zijn ongeveer 126 tot 125 [[Mega-annum|miljoen jaar oud]] ([[Barremien|Bovenste-Barremien]] tot [[Aptien|Onderste-Aptien]], [[Krijt (periode)|Onder-Krijt]], [[Wealden Group]]).<ref name="Dejax2007a">Dejax, J., D. Pons, and J. Yans. 2007a. Palynology of the dinosaur-bearing Wealden facies sediments in the natural pit of Bernissart (Belgium). Review of Palaeobotany and Palynology 144: 25-38.</ref><ref name="Dejax2007b">Dejax, J., E. Dumax, F. Damblon, and J. Yans. 2007. Palynology of Baudour Clays Formation (Mons Basin, Belgium): correlation within the "stratotypic" Wealden. Carnets de Géologie M01/03: 16-26.</ref><ref name="Dejax2008">Dejax, J., D. Pons, and J. Yans. 2008. Palynology of the Wealden facies from Hautrage quarry (Mons Basin, Belgium). Memoirs of the Geological Survey 55: 45-52.</ref>
 
{{inhoud rechts}}
De beenderlagen werden in [[1878]] door [[Kompel|mijnwerkers]] ontdekt in de ''Cran du Midi'', een [[doline]] in de [[Kolenmijn|steenkoolmijn]] La Fosse Sainte-Barbe in het [[bekken (geologie)|Bekken]] van Mons. De beenderlagen bevatten de resten van minstens 43 [[specimen#Biologie|specimina]] van onder meer de [[Ornithopoda|Ornithopode]] [[dinosauriër]] ''[[Iguanodon]] bernissartensis'' Boulenger (1881), met 25 bijna volledige tot relatief volledige skeletten (meer dan 60% van het totale aantal skeletelementen) en 18 onvolledige skeletten (minder dan 60% van het totale aantal skeletelementen) of fragmentarisch materiaal. Ze zijn ongeveer 126 tot 125 [[Mega-annum|miljoen jaar oud]] ([[Barremien|Bovenste-Barremien]] tot [[Aptien|Onderste-Aptien]], [[Krijt (periode)|Onder-Krijt]]).<ref name="Dejax2007a">Dejax, J., D. Pons, and J. Yans. 2007a. Palynology of the dinosaur-bearing Wealden facies sediments in the natural pit of Bernissart (Belgium). Review of Palaeobotany and Palynology 144: 25-38.</ref><ref name="Dejax2007b">Dejax, J., E. Dumax, F. Damblon, and J. Yans. 2007b. Palynology of Baudour Clays Formation (Mons Basin, Belgium): correlation within the "stratotypic" Wealden. Carnets de Géologie M01/03: 16-26.</ref><ref name="Dejax2008">Dejax, J., D. Pons, and J. Yans. 2008. Palynology of the Wealden facies from Hautrage quarry (Mons Basin, Belgium). Memoirs of the Geological Survey 55: 45-52.</ref>
 
== Ontdekkingsgeschiedenis ==
== Ontdekkingsgeschiedenis ==
=== De ontdekking van ''Iguanodon bernissartensis'' ===
=== De ontdekking van ''Iguanodon bernissartensis'' ===
[[Bestand:Afgietsel van het skelet van Iguanodon bernissartensis in 'Le musée de l'Iguanodon' te Bernissart.jpg|thumb|Afgietsel van het skelet van ''Iguanodon bernissartensis'' in de grote zaal van "Le musée de l'Iguanodon" te Bernissart.]]
[[Bestand:Afgietsel van het skelet van Iguanodon bernissartensis in 'Le musée de l'Iguanodon' te Bernissart.jpg|thumb|Afgietsel van het skelet van ''Iguanodon bernissartensis'' in de grote zaal van "Le musée de l'Iguanodon" te Bernissart.]]
In maart of april 1878 ontdekte de mijnwerker Jules Créteur de eerste beenderen van ''[[Iguanodon]] bernissartensis'' in de grijze opvullingssedimenten en in het puin van de [[doline]] "Cran du Midi" die onder meer de [[steenkool]]ader "la Luronne" doorsneed. Op 28 februari 1878 bevonden mijnwerkers zich op een diepte van 322 meter in een nieuwe, horizontale exploratiegalerij die vertrok vanuit de "Fosse Sainte-Barbe" van de "Charbonnages de Bernissart S.A." Deze exploratiegalerij, 35 meter ten zuiden van de "Luronne" steenkoolader, bestond uit [[plooi (geologie)|geplooide]] [[breccie]][[gesteente]]n uit het [[Silesien]] ([[Carboon|Boven-Carboon]]) met bruinkoolfragmenten, kleine [[pyriet|pyriet-aders]] en smalle banden wit zand. Op een bepaald ogenblik stuitten de mijnwerkers op de opvulling van een [[karst (geografie)|karstpijp]] (de "Cran du Midi"). Deze opvulling bestond uit [[bruinkool]]houdende [[klei]] met een merkwaardige compactheid en [[gelaagdheid]], en uit steenkoolpuin, [[schist]] en steenkoolhoudende [[zandsteen]]. De opvulling verspreidde een sterke moerasgeur en er was gevaar voor overstromingen.
In maart of april 1878 ontdekte mijnwerker Jules Créteur de eerste beenderen van ''[[Iguanodon]] bernissartensis'' in de grijze opvullingssedimenten en in het puin van de [[doline]] "Cran du Midi" die onder meer de [[steenkool]]laag "la Luronne" doorsneed. Op 28 februari 1878 bevonden mijnwerkers zich op een diepte van 322 meter in een nieuwe, horizontale exploratiegalerij die vertrok vanuit de "Fosse Sainte-Barbe" van de "Charbonnages de Bernissart S.A." Deze exploratiegalerij, 35 meter ten zuiden van de "Luronne" steenkoollaag, bestond uit [[plooi (geologie)|geplooide]] [[breccie]][[gesteente]]n uit het [[Silesien]] ([[Carboon|Boven-Carboon]]) met bruinkoolfragmenten, kleine [[pyriet|pyriet-aders]] en smalle banden wit zand. Op een bepaald ogenblik stuitten de mijnwerkers op de opvulling van een [[karst (geografie)|karstpijp]], de "Cran du Midi". Deze opvulling bestond uit [[bruinkool]]houdende [[klei]] met een opvallende compactheid en [[gelaagdheid]] en uit steenkoolpuin, [[schist]] en steenkoolhoudende [[zandsteen]]. De opvulling verspreidde een sterke moerasgeur; er was gevaar voor overstromingen.
 
Op 1 maart 1878 daalden ingenieur Léon Latinis, hoofdopzichter Cyprien Ballez en mijningenieur en directeur-generaal van de "Charbonnages de Bernissart S.A." Gustave Fagès in de "Fosse Sainte-Barbe" af om de situatie in ogenschouw te nemen. Men besloot door de "cran" heen te graven om weer contact te maken met "La Luronne". Opzichter Motuelle en de mijnwerkers Jules Créteur en Alphonse Blanchard kregen de opdracht om de exploratiegalerij door de sedimenten van de "Cran du Midi" heen voort te zetten. Al tijdens de maand maart 1878 werden door Créteur en Blanchard fragmentarische beenderen en tanden ontdekt.<ref>Reeds vanaf 1877 zouden fossiele beenderen in de mijn aangetroffen zijn zonder dat er verdere aandacht aan besteed werd. Verschillende keren is in de literatuur vermeld dat 1877 het eigenlijke jaar van ontdekking is (nota van Dupont, 1897).</ref> Deze worden bewaard in de [[paleontologie|paleontologische]] verzameling van het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen]] en dragen het label "resten van de eerste ''Iguanodon'', maart 1878". Aan deze fossielen werd weinig aandacht besteed omdat men aanvankelijk dacht met [[versteend hout]] te maken te hebben.


Op 1 maart 1878 daalden de ingenieur Léon Latinis, de hoofdopzichter Cyprien Ballez en de mijningenieur en directeur-generaal van de "Charbonnages de Bernissart S.A." Gustave Fagès in de "Fosse Sainte-Barbe" af om de situatie te evalueren. Er werd beslist door de "cran" heen te werken om aan de andere kant terug contact te maken met de steenkoolader "La Luronne". De opzichter Motuelle en de mijnwerkers Jules Créteur en Alphonse Blanchard kregen de opdracht om de exploratiegalerij door de sedimenten van de "Cran du Midi" verder te zetten. Op 9 maart bevond de galerij zich volgens Ballez nog altijd in de "cran". Al tijdens de maand maart 1878 werden door Créteur en Blanchard fragmentarische beenderen en tanden ontdekt.<ref>Reeds vanaf 1877 zouden fossiele beenderen in de mijn aangetroffen zijn zonder dat er verdere aandacht aan besteed werd. Maar toch werd verschillende keren in de literatuur vermeld dat 1877 het eigenlijke jaar van ontdekking is (nota van Dupont, 1897).</ref> Deze worden bewaard in de [[paleontologie|paleontologische]] verzameling van het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen]] en dragen het label "resten van de eerste ''[[Iguanodon]]'', maart 1878". Aan deze fossielen werd weinig aandacht besteed omdat men aanvankelijk dacht met [[versteend hout]] te maken te hebben.
Op 1 april 1878 drong de ploeg regelmatige, hellende afzettingen binnen. Fagès besloot Latinis en Ballez op 5 april in de exploratiegalerij te vergezellen om de afzettingen te controleren. Tijdens deze controle bemerkte Fagès een lang voorwerp met een ovale dwarsdoorsnede en een vezelig oppervlak. Sommigen dachten dat het een fossiele tak was van een eik. Fagès grapte dat het een rib van Adam was. Jules Créteur merkte op dat hij al een groter fossiel gevonden had dan de "fossiele tak", en enkele ogenblikken later ontdekte de ploeg beenderen van ledematen. Op 5 april 's avonds brachten mijnwerkers verschillende stukken fossiel naar café Dubruille in Bernissart. Na tien meter in de "Cran du Midi" te zijn doorgedrongen, stootten Créteur en Blanchard in de nacht van 5 op 6 april met hun houwelen op zwarte, zeer harde stukken waarvan ze aanvankelijk dachten dat het "boomstronken waren gevuld met goud". Maar de "boomstronken" waren [[fossiel|fossiele beenderen]] en het "goud" was in de beenderholten [[kristallisatie|uitgekristalliseerd]] pyriet. Door de slechte verlichting hadden de mijnwerkers zonder het te beseffen door de ribbenkast van een ''Iguanodon'' gehakt. Op 6 april vroeg Fagès aan Ballez om alle stukken bot naar boven te brengen en het einde van de exploratiegalerij af te sluiten. Om de steenkoolader zelf terug te vinden, diende men later een omtrekkende beweging van tachtig meter te maken.


Op 1 april 1878 drong het exploratieteam regelmatige, hellende afzettingen binnen. Op 3 april schatte Latinis dat men de steenkoolader terug bereikt had. Fagès besloot Latinis en Ballez op 5 april in de exploratiegalerij te vergezellen om de afzettingen te controleren. Tijdens deze controle vond Fagès een langwerpig object waarvan de doorsnede ovaalvormig was en een draderige textuur had. Sommigen dachten dat het een fossiele tak was van een eik. Fagès grapte dat het een rib van Adam was. Jules Créteur merkte op dat hij al een groter fossiel gevonden had dan de "fossiele tak", en enkele ogenblikken later ontdekte de ploeg beenderen van ledematen. Op 5 april 's avonds brachten mijnwerkers verschillende fragmenten van deze fossielen naar café Dubruille in Bernissart. Na tien meter in de "Cran du Midi" te zijn doorgedrongen stootten Créteur en Blanchard in de nacht van 5 op 6 april met hun houwelen op zwarte, zeer harde stukken waarvan ze aanvankelijk dachten dat het "boomstronken waren gevuld met goud". Maar de "boomstronken" waren [[fossiel|fossiele beenderen]] en het "goud" was in de beenderholten [[kristallisatie|uitgekristalliseerd]] pyriet. Door de slechte verlichting hadden de mijnwerkers zonder het te beseffen door de ribbenkast van een ''Iguanodon'' gehakt. Op 6 april vroeg Fagès aan Ballez om alle beenderfragmenten naar boven te brengen en het einde van de exploratiegalerij af te sluiten. Om de steenkoolader zelf terug te vinden, diende men later een omtrekkende beweging van 80 meter te maken.
In een vruchteloze poging om een pensioen te verkrijgen, deed Jules Créteur later zijn verhaal in een brief van 16 juni 1908, gericht aan de Minister van Industrie en Werk ("Ministre de l'Industrie et du Travail"): "...nauwelijks waren we met onze mijngang begonnen of we merkten dat we ons niet meer in een steenkoollaag bevonden en dat we op klei, rotsen en puin van alle aard gestoten waren, die een sterke moerasgeur verspreidden. Wij drongen een kloof binnen waar het door overstromingen gevaarlijk kon zijn en wanneer we met onze houwelen een tiental meter gevorderd waren, ontdekten we nog iets veel ongewoner. Wat we voor ons hadden, was te zwart om steen te zijn en te hard om hout te zijn. De stukken die we losmaakten leken op boomstronken van zwart gemaakt hout (...) Nieuwsgierig en geïntrigeerd wilde ik me ervan vergewissen waar we ten koste van grote inspanningen doorgehakt hadden. Ik vond dat de boomstronken, die alle van dezelfde dikte, en zwart, glad, zwaar, en heel hard waren, op ribben leken, meer afgerond dan die van onze ossen (...) Toezichthouder Destrebecq, die naderbij was gekomen, luisterde aandachtig naar mij, onderzocht op zijn beurt de stukken, en zei me dat ik ze allemaal moest verzamelen en er een mand mee moest vullen voor het bureel..."


In een vruchteloze poging om een pensioen te bekomen, deed Jules Créteur zijn verhaal in een brief van 16 juni 1908, gericht aan de Minister van Industrie en Werk ("Ministre de l'Industrie et du Travail"): '... nauwelijks waren we met onze mijngang begonnen of we merkten dat we ons niet meer in een steenkoollaag bevonden en dat we op klei, rotsen en puin van alle aard gestoten waren, die een sterke moerasgeur verspreidden. Wij drongen een kloof binnen waar het door overstromingen gevaarlijk kon zijn en wanneer we met onze houwelen een tiental meter gevorderd waren, ontdekten we nog iets veel ongewoner. Wat we voor ons hadden, was te zwart om steen te zijn en te hard om hout te zijn. De stukken die we losmaakten leken op boomstronken van zwart gemaakt hout … Nieuwsgierig en geïntrigeerd wilde ik me ervan vergewissen waar we ten koste van grote inspanningen doorgehakt hadden. Ik vond dat de boomstronken, die alle van dezelfde dikte, en zwart, glad, zwaar, en heel hard waren, op ribben leken, meer afgerond dan die van onze ossen … De toezichthouder Destrebecq, die naderbij was gekomen, luisterde aandachtig naar mij, onderzocht op zijn beurt de stukken, en zei me dat ik ze allemaal moest verzamelen en er een mand mee moest vullen voor het bureel ...'
[[Bestand:Iguanodon bernissartensis skull.JPG|thumb|links|Afgietsel van de schedel van ''Iguanodon bernissartensis'' waaraan duidelijk de invloed van uitgekristalliseerd pyriet (de "pyrietziekte") te zien is (Muséum national d'Histoire naturelle, Parijs)]]
[[Bestand:Iguanodon bernissartensis skull.JPG|thumb|links|Afgietsel van de schedel van ''Iguanodon bernissartensis'' waaraan duidelijk de invloed van uitgekristalliseerd pyriet (de "pyriet ziekte") te zien is (Muséum national d'Histoire naturelle, Paris).]]
Na de ontdekking door Créteur en Blanchard werden tijdens het afvoeren van de opvulling van de "Cran du Midi" steeds meer [[fossiel]]e beenderen gevonden. Mijnopzichter Motuelle toonde op 5 april 1878 's avonds in het café Dubruille vlak bij de "Cran du Midi" enkele van de stukken die Créteur verzameld had aan de mijndokter Lhoir. Deze identificeerde ze als fossiele beenderen. De directie van de "Charbonnages de Bernissart S.A." zond op 7 april Latinis naar Mons om de fossielen aan de Belgische [[geoloog]] François-Léopold Cornet te laten zien, die echter niet thuis bleek. Latinis overhandigde de fossielen aan Cornets jonge zoon Jules. Op 8 april arriveerde Cornet te Bernissart en sprak met Latinis. Fagès bevond zich op dat moment met Ballez in de "Fosse Sainte-Catherine". Cornet onderzocht de fossielen en begreep hun uitzonderlijke belang. Op 10 april informeerde hij de Belgische [[zoölogie|zoöloog]] en [[paleontoloog]] [[Pierre-Joseph van Beneden]] van de [[Katholieke Universiteit Leuven]] dat Latinis, die een student van Van Beneden geweest was, te Bernissart fossiele beenderen ontdekt had<ref>Jules Créteur en Alphonse Blanchard kregen, hoewel de feitelijke ontdekkers, als enigen geen enkele erkenning. Verschillende soorten in de paleofauna van Bernissart werden naar hoog geplaatste personen van de "Charbonnages de Bernissart S.A." vernoemd.</ref> en zond er hem enkele die hem door zijn zoon Jules bezorgd waren. Aan de hand van tanden identificeerde Van Beneden<ref>Van Beneden zou op 7 mei 1878 de vondst te Bernissart voor de Académie Royale Belge des Sciences aankondigen.</ref> de vondst als het dinosauriërgeslacht ''Iguanodon'' dat in 1825 al beschreven was uit het [[Wealden Group|"Wealdiaan"]] van bijvoorbeeld het Zuid-Engelse [[Cuckfield]] in [[West Sussex]], in het gebied van Tilgate Forest. Op 12 april vertrok Fagès naar Mons om provinciaal mijninspecteur en hoofdingenieur van de "Mines du Hainaut" Gustave Arnaut te ontmoeten. Deze zond onmiddellijk een telegram naar Édouard Dupont, directeur van het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen|"Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique"]]: ''Découverte importante. ossements dans faille charbonnage Bernissart se décomposent par pyrite. envoyer Depauw demain pour arriver station Mons huit heures matin. y serai. urgent. Gustave Arnaut''.<ref>'Belangrijke ontdekking in de steenkoolmijn van Bernissart van beenderen  die uiteenvallen door [[pyriet]]. Zend Depauw naar het station van Mons. Aankomst om acht uur s' morgens. Ik zal er zijn. Dringend. Gustave Arnaut.'</ref>
Na de ontdekking door Créteur en Blanchard werden tijdens het afvoeren van de opvulling van de "Cran du Midi" steeds meer [[fossiel]]e beenderen gevonden. De mijnopzichter Motuelle toonde op 5 april 1878 's avonds in het café Dubruille vlak bij de "Cran du Midi" enkele van de stukken die Créteur verzameld had aan de mijndokter Lhoir. Deze identificeerde ze als fossiele beenderen. De directie van de "Charbonnages de Bernissart S.A." zond op 7 april Latinis naar Mons om de fossielen aan de Belgische [[geoloog]] François-Léopold Cornet te laten zien, maar deze was niet thuis. Latinis overhandigde de fossielen aan Cornet's jonge zoon Jules<ref>Jules Cornet zou, net zoals zijn vader François-Léopold Cornet, een gerenommeerd geoloog worden.</ref> met de vraag of deze zijn vader wilde vertellen dat de beenderen ontdekt werden in de "Fosse Sainte-Barbe" van Bernissart. Op 8 april arriveerde Cornet te Bernissart en had het met Latinis kort over de ontdekking. Fagès bevond zich op dat moment met Ballez in de "Fosse Sainte-Catherine". Cornet onderzocht de fossielen en begreep hun uitzonderlijke belang. Op 10 april informeerde hij de Belgische [[zoölogie|zoöloog]] en [[paleontoloog]] [[Pierre-Joseph van Beneden]] (Mechelen, 19 december 1809 - Leuven, 8 januari 1894) van de [[Katholieke Universiteit Leuven]] dat Latinis, die een student van Van Beneden geweest was, te Bernissart fossiele beenderen ontdekt had<ref>De echte ontdekkers van ''[[Iguanodon]] bernissartensis'' zijn Jules Créteur en Alphonse Blanchard. Nochtans zijn deze twee mijnwerkers de enige personen die geen enkele erkenning kregen. Verschillende andere geässocieerde soorten in de paleofauna van Bernissart werden naar hoog geplaatste personen van de "Charbonnages de Bernissart S.A." genoemd.</ref> en zond er hem enkele die hem door zijn zoon Jules bezorgd waren. Aan de hand van tanden identificeerde Van Beneden<ref>Van Beneden zou op 7 mei 1878 de vondst te Bernissart voor de Académie Royale Belge des Sciences aankondigen.</ref> het dinosauriërgeslacht ''Iguanodon'' die vroeger al beschreven werd uit het [[Wealden Group|"Wealdiaan"]] van bv. het Zuid-Engelse [[Cuckfield]] in [[West Sussex]], in het gebied van Tilgate Forest. Op 12 april vertrok Fagès naar Mons om provinciaal mijninspecteur en hoofdingenieur van de "Mines du Hainaut" Gustave Arnaut te ontmoeten. Deze zond onmiddellijk een telegram naar Édouard Dupont, directeur van het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen|"Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique"]]; 'Découverte importante. ossements dans faille charbonnage Bernissart se décomposent par pyrite. envoyer Depauw demain pour arriver station Mons huit heures matin. y serai. urgent. Gustave Arnaut’.<ref>Vertaling van de inhoud van het telegram van 12 april 1878: 'Belangrijke ontdekking in de steenkoolmijn van Bernissart van beenderen  die uiteenvallen door [[pyriet]]. Zend Depauw naar het station van Mons. Aankomst om acht uur s' morgens. Ik zal er zijn. Dringend. Gustave Arnaut.'</ref>


Op 13 april 1878 ontmoette Louis F. De Pauw, assistent van Dupont en hoofd preparateur van het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique", Arnaut te [[Blaton]] van waaruit zij naar Bernissart vertrokken. De Pauw had veel ervaring in het opgraven en prepareren van fossiele [[gewervelden|Vertebraten]]. Fagès liet hen enkele beenderen zien waarin De Pauw onder meer twee teenkootjes en een wervellichaam erkende. De Pauw bezocht de vindplaats van de fossielen en rapporteerde in 1902 dat de wanden van de exploratiegalerij volledig met fossiele beenderen, fossiele planten en fossiele vissen bedekt waren. Weldra legden Créteur, Blanchard, Motuelle en Ballez een volledige achterpoot bloot dat zij op een plank bedekt met stro vervoerden. Maar na slechts 300 meter gewandeld te hebben begonnen de beenderen door de grote hoeveelheden [[pyriet]] uit elkaar te vallen bij het contact met de lucht in de mijngalerijen. De Pauw beschermde het grootste overblijvende fragment met zijn eigen kledij en Ballez en Motuelle brachten de fossielen naar boven. Het chemisch fenomeen waardoor de beenderen van de ''Iguanodons'' van Bernissart dreigden verloren te gaan, werd bekend onder de naam "pyriet ziekte". Kristallijn<ref>Kristallijn betekent dat een vast materiaal opgebouwd is uit kristallen.</ref> pyriet in de beenderen werd [[oxidatie|geoxideerd]] tot [[IJzer(II)sulfaat|ijzersulfaat]]. Het gevolg was dat het volume toenam waardoor de beenderen barstten en verbrokkelden. Wanneer de beenderen zich in de vochtige, zuurstofvrije [[matrix (geologie)|kleisteenmatrix]] bevonden, waren ze afgeschermd van de lucht. De Pauw besefte dat voor de extractie van de pyriethoudende fossielen speciale technieken noodzakelijk zouden zijn. Hij verpakte de verzamelde beenderen in een kist vol met zaagsel en bracht deze naar Brussel. In de ateliers van het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen|"Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique"]] slaagde hij erin om de beenderen met gelatine te verstevigen. Ondertussen vulde Latinis in de "Cran du Midi" nog 11 kisten met fossielen. Dankzij de snelle interventie van het museum werd het opzoeken en opgraven van de beenderen, dat in totaal drie jaar zou duren, methodisch uitgevoerd.
Op 13 april 1878 ontmoette Louis F. De Pauw, assistent van Dupont en hoofdpreparateur van het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique", Arnaut te [[Blaton]] van waaruit zij naar Bernissart vertrokken. De Pauw had veel ervaring in het opgraven en prepareren van fossiele [[gewervelden|vertebraten]]. Fagès liet hun enkele beenderen zien waarin De Pauw onder meer twee teenkootjes en een wervellichaam herkende. De Pauw daalde af en rapporteerde in 1902 dat de wanden van de exploratiegalerij volledig met fossiele beenderen, fossiele planten en fossiele vissen bedekt waren. Weldra legden Créteur, Blanchard, Motuelle en Ballez een volledige achterpoot bloot die zij op een plank bedekt met stro naar boven wilden brengen. Maar na slechts driehonderd meter begonnen de beenderen door de grote hoeveelheden [[pyriet]] uit elkaar te vallen bij het contact met de lucht in de mijngalerijen. De Pauw dekte het grootste overblijvende stuk met zijn eigen kleren af en Ballez en Motuelle brachten de fossielen naar boven. Het chemisch fenomeen waardoor de beenderen van de ''Iguanodons'' van Bernissart dreigden verloren te gaan, werd bekend onder de naam "pyrietziekte". [[Kristal (natuurwetenschappen)|Kristallijn]] pyriet in de beenderen werd [[oxidatie|geoxideerd]] tot [[IJzer(II)sulfaat|ijzersulfaat]]. Het gevolg was dat het volume toenam waardoor de beenderen barstten en verbrokkelden. Wanneer de beenderen zich in de vochtige, zuurstofvrije [[matrix (geologie)|kleisteenmatrix]] bevonden, waren ze afgeschermd van de lucht. De Pauw besefte dat voor de extractie van de pyriethoudende fossielen speciale technieken noodzakelijk zouden zijn. Hij verpakte de verzamelde beenderen in een kist vol met zaagsel en bracht deze naar Brussel. In de ateliers van het Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique slaagde hij erin om de beenderen met gelatine te verstevigen. Ondertussen vulde Latinis in de "Cran du Midi" nog elf kisten met fossielen. Dankzij de snelle interventie van het museum werd het opzoeken en opgraven van de beenderen, wat in totaal drie jaar zou duren, methodisch uitgevoerd.


=== Systematische opgravingen ===
=== Systematische opgravingen ===
[[Bestand:Gustave Lavalette ; 9 januari 1885; Iguanodon bernissartensis.jpg|thumb|links|Tekening door Gustave Lavalette van ''Iguanodon bernissartensis'' (9 januari 1885). Op de tekening zijn duidelijk de afgetekende blokken te zien waarin het skelet op het terrein verdeeld werd om het na het minutieus uittekenen op het opgravingsplan uit de kleisteen van de "Cran du Midi" van Bernissart los te maken.]]
[[Bestand:Gustave Lavalette ; 9 januari 1885; Iguanodon bernissartensis.jpg|thumb|links|Tekening door Gustave Lavalette van ''Iguanodon bernissartensis'' (9 januari 1885). Op de tekening zijn duidelijk de afgetekende blokken te zien waarin het skelet op het terrein verdeeld werd om het na het minutieus uittekenen op het opgravingsplan uit de kleisteen van de "Cran du Midi" van Bernissart los te maken.]]
[[Bestand:Gustave Lavalette ; juli 1882; Mantellisaurus atherfieldensis.jpg|thumb|rechts|Tekening door Gustave Lavalette van ''Mantellisaurus atherfieldensis'' (juli 1882), specimen 'T RBINS R57',oorspronkelijk ''Iguanodon mantelli'', zoals het skelet aangetroffen werd in de "Wealdiaanse" kleisteen van de "Cran du Midi" te Bernissart.]]
[[Bestand:Gustave Lavalette ; juli 1882; Mantellisaurus atherfieldensis.jpg|thumb|rechts|Tekening door Gustave Lavalette van ''Mantellisaurus atherfieldensis'' (juli 1882), specimen 'T RBINS R57',oorspronkelijk ''Iguanodon mantelli'', zoals het skelet aangetroffen werd in de "Wealdiaanse" kleisteen van de "Cran du Midi" te Bernissart.]]
Op 10 mei 1878 vestigde De Pauw zich te Bernissart om vanaf 15 mei 1878 de leiding over de eigenlijke opgravingen op zich te nemen. Vanaf 1882 werden de opgravingen gestaakt. De nieuwe opgravingstechniek die door De Pauw ontwikkeld werd bleek succesvol en deze wordt ook vandaag nog toegepast. Blootgelegde beenderen werden onmiddellijk met een dubbele laag nat gemaakt papier bedekt. Hierop bracht men een laag van vijf tot tien centimeter plaaster aan. Als de plaatster hard geworden was maakte men de beenderen los uit de [[kleisteen]] [[matrix (geologie)|matrix]]. Het zo verkregen breukvlak (dus de onderkant van de losgemaakte beenderen) werd ook met plaaster bedekt. Op deze manier verkreeg men beenderhoudende kleisteenblokken die met ijzeren banden versterkt werden. Over deze ijzeren banden werd ook weer een laag plaaster aangebracht. Sommige blokken wogen meer dan één ton. De exacte positie van elk blok in de [[beenderlaag|bone beds]] werd minutieus bijgehouden zodat bij de uiteindelijke opstelling de beenderen tot één en hetzelfde individu behoorden. De Pauw beschreef de opgravingstechnieken in zijn veldnota's. Van elk skelet werd een gedetailleerd en minutieus extractieplan getekend. Werd een fossiel been ontdekt, dan werd in de buurt een lat opgesteld. In het midden van deze lat zat een aanhechtingspunt waaraan men een "[[decameter]]" verbond waarvan het uiteinde tot aan het fossiel geleid werd. Op deze manier werd de exacte positie van elk been in het extractieplan bepaald. In de loop van de opgravingen kreeg elke ''Iguanodon'' een alfabetische letter toegekend (A, B, C, ...) en elk blok een nummer (A1, A2, A3, ...)<ref>Dupont, E. 1878. Sur la découverte d'ossements d'Iguanodon, de poissons et de végétaux dans la fosse Sainte-Barbe du Charbonnage de Bernissart. Bulletin de l'Académie royale de Belgique 46:387.</ref><ref>Dupont, 1892.</ref> Door deze alfanumerieke code kon elk blok op het extractieplan van een bepaalde ''Iguanodon'' geïdentificeerd worden waardoor zulk extractieplan ook een assemblageplan werd. Op deze manier werd de homogeniteit tussen de later in het museum opgestelde skeletten en hun plaats in de bone beds verzekerd. Nadat de oorspronkelijke positie van elk blok vastgelegd en elk blok gecatalogiseerd was werden deze naar de oppervlakte gebracht. Elke namiddag vanaf 15.00 uur werden de blokken in verhuiswagens geladen<ref>De Pauw, L. F. 1902. Notes sur les fouilles du charbonnage de Bernissart.
Op 10 mei 1878 vestigde De Pauw zich te Bernissart om vanaf 15 mei 1878 de leiding over de eigenlijke opgravingen op zich te nemen. Vanaf 1882 werden de opgravingen gestaakt. De nieuwe opgravingstechniek die door De Pauw ontwikkeld werd bleek succesvol en deze wordt ook vandaag nog toegepast. Blootgelegde beenderen werden onmiddellijk met een dubbele laag nat gemaakt papier bedekt. Hierop bracht men een laag van vijf tot tien centimeter gips aan. Als het gips hard geworden was, maakte men de beenderen los uit de [[kleisteen]][[matrix (geologie)|matrix]]. Het zo verkregen breukvlak (dus de onderkant van de losgemaakte beenderen) werd ook met gips bedekt. Op deze manier verkreeg men beenderhoudende kleisteenblokken, die met ijzeren banden versterkt werden. Over deze ijzeren banden werd ook weer een laag gips aangebracht. Sommige blokken wogen meer dan één ton. De exacte positie van elk blok in de [[beenderlaag|bone beds]] werd minutieus bijgehouden zodat bij de uiteindelijke opstelling de beenderen tot één en hetzelfde individu behoorden. De Pauw beschreef de opgravingstechnieken in zijn veldnota's. Van elk skelet werd een gedetailleerd en minutieus extractieplan getekend. Werd een fossiel bot ontdekt, dan werd in de buurt een lat opgesteld. In het midden van deze lat zat een aanhechtingspunt waaraan men een "[[decameter]]" verbond waarvan het uiteinde tot aan het fossiel geleid werd. Op deze manier werd de exacte positie van elk been in het extractieplan bepaald. In de loop van de opgravingen kreeg elke ''Iguanodon'' een alfabetische letter toegekend (A, B, C, ...) en elk blok een nummer (A1, A2, A3, ...)<ref>Dupont, E. 1878. Sur la découverte d'ossements d'Iguanodon, de poissons et de végétaux dans la fosse Sainte-Barbe du Charbonnage de Bernissart. Bulletin de l'Académie royale de Belgique 46:387.</ref><ref>Dupont, 1892.</ref> Door deze alfanumerieke code kon elk blok op het extractieplan van een bepaalde ''Iguanodon'' geïdentificeerd worden waardoor zulk extractieplan ook een assemblageplan werd. Op deze manier werd de homogeniteit tussen de later in het museum opgestelde skeletten en hun plaats in de beenderlagen verzekerd. Nadat de oorspronkelijke positie van elk blok vastgelegd en elk blok gecatalogiseerd was werden deze naar de oppervlakte gebracht. Elke namiddag vanaf 15.00 uur werden de blokken in verhuiswagens geladen.<ref>De Pauw, L. F. 1902. Notes sur les fouilles du charbonnage de Bernissart. Découverte, solidification et montage des Iguanodons. Imprimerie photo-litho, J. H. & P. Jumpertz, Brussels, Belgium, 56 pp.</ref>. Al de extractieplannen worden in de archieven van het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen]] bewaard. Dankzij deze plannen en de vele manuscripten over de opgravingen kon men de omstandigheden van de ontdekking te Bernissart reconstrueren. Gustave Lavalette en andere tekenaars van het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique" maakten vanaf de jaren 1880 gedetailleerde tekeningen van de ''Iguanodons'' en van ''[[Goniopholis]]''. Meestal werden ze in de houding waarin ze bij hun ontdekking lagen voorgesteld. Pas wanneer de fossielen uit de kleisteen en uit het beschermende gips gehaald waren, kon men aan de tekeningen beginnen, waarbij men zich baseerde op de situatieplannen van de opgravingen in de "Cran du Midi". Ook van de enige kleine iguanodontide van Bernissart, ''[[Mantellisaurus]] atherfieldensis'', maakte Lavalette een [[in situ]] tekening.
Découverte, solidification et montage des Iguanodons. Imprimerie photo-litho, J. H. & P. Jumpertz, Brussels, Belgium, 56 pp.</ref>. Al de extractieplannen worden in de archieven van het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen]] bewaard. Dankzij deze plannen en de vele manuscripten over de opgravingen kon men de omstandigheden van de ontdekking te Bernissart reconstrueren. Gustave Lavalette en andere tekenaars van het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique" maakten vanaf de jaren 1880 gedetailleerde tekeningen van de ''Iguanodons'' en van [[Goniopholis]]. Meestal werden ze in de houding waarin ze bij hun ontdekking lagen voorgesteld. Pas wanneer de fossielen uit de kleisteen en uit het beschermende gips gehaald waren kon men aan de tekeningen beginnen, waarbij men zich baseerde op de situatieplannen van de opgravingen in de "Cran du Midi". Ook van de enige kleine Iguanodontide van Bernissart, ''Mantellisaurus atherfieldensis'', maakte Lavalette een [[in situ]] tekening.
[[Bestand:Bernissart_Iguanodon_mounted_skeleton.jpg|thumb|275px|right|Ver gevorderde montage (1882) door Louis F. De Pauw (het dichtst tegen het skelet) en zijn team van het holotype IRSNB R51 (specimen "Q") van ''Iguanodon bernissartensis'' in de museumwerkplaats in de Chapelle Saint-Georges van het Paleis van Nassau te Brussel. In juli 1883 werd dit skelet in een vitrine voor het publiek tentoongesteld.]]
[[Bestand:Bernissart_Iguanodon_mounted_skeleton.jpg|thumb|275px|right|Ver gevorderde montage (1882) door Louis F. De Pauw (het dichtst tegen het skelet) en zijn team van het holotype IRSNB R51 (specimen "Q") van ''Iguanodon bernissartensis'' in de museumwerkplaats in de Chapelle Saint-Georges van het Paleis van Nassau te Brussel. In juli 1883 werd dit skelet in een vitrine voor het publiek tentoongesteld.]]
De locatie van de bone beds op 322 en op 356 meter diepte, het gevaar voor verzakkingen, overstromingen en instortingen in de "cran" en de afmetingen en de kwetsbaarheid van de beenderen maakten van de opgraving van de ''Iguanodons'' van Bernissart een moeilijke en unieke onderneming die veel tijd en personeel vergde. In augustus 1878 zat de ploeg van De Pauw twee uur geblokkeerd in een galerij ten gevolge van een aardbeving. Wanneer men een skelet ontdekte, moest voor de extractie de onderzoeksgalerij naar boven of onder en zijwaarts uitgebreid worden. Hierdoor werd het steeds moeilijker om de galerij te onderstutten. Bijkomend probleem was dat de "Cran du Midi" doorsneden werd door wateraders. Op 22 oktober 1878 moesten de opgravingsgalerijen zelfs verlaten worden omdat, na een aantal instortingen en verzakkingen, de galerijen overstroomden. Werktuigen en de laatst vrijgemaakte fossielhoudende blokken moesten achtergelaten worden. Op dat moment had men al vijf skeletten ontdekt, maar het was enkel skelet "A" (later catalogusnummer IRSNB VERT-5144-1716) dat men volledig had kunnen opgraven. Dit skelet werd tussen oktober 1878 en april 1879 behandeld en opgesteld in de museumwerkplaats in de Chapelle Saint-Georges van het [[Paleis van Nassau]] te Brussel. Het voorste deel werd vernietigd tijdens de initiële opgravingen. Het was een van de eerste in anatomisch verband ontdekte dinosauriërskeletten dat opgesteld werd<ref name="Norman, 1986">Norman, D. B., 1986. On the anatomy of Iguanodon atherfieldensis (Ornithischia : Ornithopoda). Bulletin de l'Institut Royal des Sciences Naturelles de Belgique, Sciences de la Terre 56: 281-372.</ref>.
De locatie van de beenderlagen op 322 en op 356 meter diepte, het gevaar voor verzakkingen, overstromingen en instortingen in de "cran" en de afmetingen en de kwetsbaarheid van de beenderen maakten van de opgraving van de ''Iguanodons'' van Bernissart een moeilijke en unieke onderneming die veel tijd en personeel vergde. In augustus 1878 zat de ploeg van De Pauw twee uur geblokkeerd in een galerij ten gevolge van een aardverschuiving. Wanneer men een skelet ontdekte, moest voor de extractie de onderzoeksgalerij naar boven of onder en zijwaarts uitgebreid worden. Hierdoor werd het steeds moeilijker om de galerij te onderstutten. Bijkomend probleem was dat de "Cran du Midi" doorsneden werd door wateraders. Op 22 oktober 1878 moesten de opgravingsgalerijen zelfs verlaten worden omdat, na een aantal instortingen en verzakkingen, de galerijen overstroomden. Werktuigen en de laatst vrijgemaakte fossielhoudende blokken moesten achtergelaten worden. Op dat moment had men al vijf skeletten ontdekt, maar het was enkel skelet "A" (later catalogusnummer IRSNB VERT-5144-1716) dat men volledig had kunnen opgraven. Dit skelet werd tussen oktober 1878 en april 1879 behandeld en opgesteld in de museumwerkplaats in de Chapelle Saint-Georges van het [[Paleis van Nassau]] te Brussel. Het voorste deel werd vernietigd tijdens de initiële opgravingen. Het was een van de eerste in anatomisch verband ontdekte dinosauriërskeletten dat opgesteld werd.<ref name="Norman, 1986">Norman, D. B., 1986. On the anatomy of Iguanodon atherfieldensis (Ornithischia : Ornithopoda). Bulletin de l'Institut Royal des Sciences Naturelles de Belgique, Sciences de la Terre 56: 281-372.</ref>.


Onder de aanmoediging van Alphonse Briart<ref>Alphonse Briart (1825–1898) publiceerde tussen 1863 en 1896 tezamen met François-Léopold Cornet een reeks boeken en verhandelingen over de [[fossiel]]en,  de [[geologie|geologische]] structuren en de geologische geschiedenis van het gebied rond [[Bergen (België)|Mons]].</ref>, geoloog en toezichthouder over de mijnen van Bascoup en Mariemontin nabij [[Morlanwelz]], heropende De Pauw op 12 mei 1879 de opgravingen, nadat de ingenieur Antoine Sohier de houten bekleding van de Sainte-Barbe schacht door een gietijzeren vervangen had en de [[paleontologie|paleontologische site]], die sinds 22 oktober 1878 overstroomd was, drooggelegd had. Ook de galerijen werden door Sohier hersteld. De opgravingsploeg bestond uit een bewaker (M. Sonnet), een prepareerder van het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique" (A. Vandepoel), zes mijnwerkes (J. Créteur, A. Blanchard, J. Gérard, E. Saudemont, D. Lesplingart en Dieudonné), en de opzichters Motuelle, Ballez en Pierrard. Deze ploeg werkte elke dag van 05.30 uur 's morgens tot 12.30 uur 's middags in de fossielhoudende galerijen van de "Cran du Midi". Jules Créteur was de eerste die de in oktober 1878 overhaast achtergelaten werktuigen en fossielhoudende blokken terugvond. In de eerste 14 meter van een 60 meter lange, gelaagde en bruinkoolhoudende kleisteenlaag uit het [[Barremien]] ontdekten De Pauw en zijn ploeg vanaf mei 1879 op 322 meter diepte veertien min of meer volledige en 4 onvolledige skeletten van ''Iguanodon'', twee krokodilachtigen van de [[soort]] ''[[Bernissartia]] fagesii'' Dollo (1883) ([[reptielen|Reptilia]], [[Crocodylomorpha]], [[Bernissartiidae]]), één specimen van de grotere krokodilachtige ''[[Goniopholis]] crassidens'' Owen (1841) ([[reptielen|Reptilia]], [[Crocodylomorpha]], Goniopholididae), twee schildpadden van de soort ''Chitracephalus dumonii'' Dollo (1884) (Reptilia, [[schildpadden|Testudines]], [[halswenders|Pleurodira]], [[Chelonioidea]]) en talloze fossiele vissen en resten van planten.
Onder aanmoediging van Alphonse Briart<ref>Alphonse Briart (1825–1898) publiceerde tussen 1863 en 1896 tezamen met François-Léopold Cornet een reeks boeken en verhandelingen over de [[fossiel]]en,  de [[geologie|geologische]] structuren en de geologische geschiedenis van het gebied rond [[Bergen (België)|Mons]].</ref>, geoloog en toezichthouder over de mijnen van Bascoup en Mariemontin nabij [[Morlanwelz]], heropende De Pauw op 12 mei 1879 de opgravingen, nadat de ingenieur Antoine Sohier de houten bekleding van de Sainte-Barbe-schacht door een gietijzeren vervangen had en de [[paleontologie|paleontologische site]], die sinds 22 oktober 1878 overstroomd was, drooggelegd had. Ook de galerijen werden door Sohier hersteld. De opgravingsploeg bestond uit een bewaker (M. Sonnet), een preparateur van het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique" (A. Vandepoel), zes mijnwerkers (J. Créteur, A. Blanchard, J. Gérard, E. Saudemont, D. Lesplingart en Dieudonné), en de opzichters Motuelle, Ballez en Pierrard. Deze ploeg werkte elke dag van 05.30 uur 's morgens tot 12.30 uur 's middags. Jules Créteur was de eerste die de in oktober 1878 overhaast achtergelaten werktuigen en fossielhoudende blokken terugvond. In de eerste veertien meter van een zestig meter lange, gelaagde en bruinkoolhoudende kleisteenlaag uit het [[Barremien]] ontdekten De Pauw en zijn ploeg vanaf mei 1879 op 322 meter diepte veertien min of meer volledige en vier onvolledige skeletten van ''Iguanodon'', twee krokodilachtigen van de [[soort]] ''[[Bernissartia]] fagesii'' Dollo 1883, één specimen van de grotere krokodilachtige ''[[Goniopholis]] crassidens'' Owen 1841, twee schildpadden van de soort ''Chitracephalus dumonii'' Dollo 1884 en talloze fossiele vissen en resten van planten.


Vanaf de eerste concentratie van fossielen werd de oorspronkelijke galerij in oostzuidoostelijke richting uitgebreid met een zijgalerij van vijftig meter lengte doorheen de "Cran du Midi". In dit gebied lagen de sedimenten bijna horizontaal en werden er geen ''Iguanodons'' gevonden. Op 22 oktober 1879 werd een tweede specimen ''Goniopholis'' ontdekt op ongeveer 38 meter van de ingang van de "Cran du Midi". Tussen 38 en 60 meter van deze ingang werden nog eens acht goed bewaard gebleven ''Iguanodons'' ontdekt alvorens de andere kant van de "Cran" te bereiken. In 1881 groef men na uitdieping van de hoofdschacht op een diepte van 356 meter weer een nieuwe horizontale galerij in de Barremien-Aptien [[kleisteen]]. Hier doorsneed de "Cran du Midi" de steenkoolader "La Présidente"  en liep op een trechtervormige punt uit met een doorsnede van slechts acht meter. Op deze locatie werden nog drie exemplaren van ''Iguanodon'' aangetroffen. In deze derde en laatste galerij werd een kleine testput gegraven die 3 meter onder het oppervlak de bodem van de kleisteenopvulling van de "cran" bereikte.
Vanaf de eerste concentratie van fossielen werd de oorspronkelijke galerij in oostzuidoostelijke richting uitgebreid met een zijgalerij van vijftig meter lengte door de "Cran du Midi" heen. In dit gebied lagen de sedimenten bijna horizontaal en werden er geen iguanodons gevonden. Op 22 oktober 1879 werd een tweede specimen van ''Goniopholis'' ontdekt op ongeveer 38 meter van de ingang van de "Cran du Midi". Tussen 38 en 60 meter van deze ingang werden nog eens acht goed bewaard gebleven iguanodons ontdekt alvorens de andere kant van de "Cran" te bereiken. In 1881 groef men na uitdieping van de hoofdschacht op een diepte van 356 meter weer een nieuwe horizontale galerij in de Barremien-Aptien [[kleisteen]]. Hier doorsneed de "Cran du Midi" de steenkoolader "La Présidente"  en liep op een trechtervormige punt uit met een doorsnede van slechts acht meter. Op deze locatie werden nog drie exemplaren van ''Iguanodon'' aangetroffen. In deze derde en laatste galerij werd een kleine testput gegraven die drie meter onder het oppervlak de bodem van de kleisteenopvulling van de "cran" bereikte.
[[Bestand:Bernissart ; opgravingsplan van de Cran du Midi op 322 meter diepte, eerste en tweede serie skeletten.jpg|thumb|700px|links|Opgravingsplan van de Cran du Midi op 322 meter diepte, eerste serie (A) en tweede serie (B) skeletten. Naar originele, gearchiveerde documenten uit 1878-1881 (Louis F. De Pauw) van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen te Brussel. Weergave van de skeletten in hun originele, in situ-positie. Niet alle letter- en alfanumeriek gecodeerde specimina zijn identificeerbaar in de verzamelingen van het K.B.I.N. Be = de kleine krokodil ''Bernissartia fagesii'', Go = de grotere krokodil ''Goniopholis crassidens'' en Ch = schildpadden.]]
De ''Iguanodons'' werden aangetroffen in een verticaal [[stratigrafie|stratigrafisch]] profiel met een dikte van 34 meter (tussen 322 en 356 meter diepte).<ref>Dupont, 1897. Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique. Guide dans les collections. Bernissart et les Iguanodons. Editions Polleunis and Centerick, Brussels.</ref> Bij het begin van de hoofdgalerij op 322 meter diepte bevonden zich twee ''Iguanodons'' verticaal met de schedel naar beneden. Naar het midden van de "Cran du Midi" liggen de skeletten echter bijna horizontaal. Op de gedetailleerde opgravingsplattegronden van de galerijen op 322<ref name="Cornet1898">Cornet & Schmitz, 1898, aangepast door Baele, Godefroit, Spagna & Dupuis, 2012.</ref> en op 356 meter diepte<ref name="Norman, 1986"/> worden vier 'hoofd' [[beenderlaag|bone beds]] weergegeven voor het westelijke deel van de "Cran du Midi" op 322 meter diepte; bone beds I, II, IV, en V. Er zijn nog twee 'bijkomende' bone beds, III en IVb. Het laatste bone bed bevatte fossiele schildpadden, krokodillen en vissen.<ref>Gosselin, R. 1997. Summary excavation map of the Bernissart iguanodons (first series) from IRScNB archives. Unpublished files of the 2002-2003 drilling program in the Bernissart sinkhole.</ref> De Pauw onderscheidde vijf bone beds. De [[correlatie (geologie)|correlatie]] tussen de westelijke en oostelijke bone beds die op 322 meter diepte liggen is duidelijk, alhoewel bone beds III, IV en IVb in het oosten niet echt vermeld werden. De doorgedreven vervorming van de opvulling van de "cran" in dat gebied, waar trouwens minder [[fossiel]]en gevonden werden, kan hiermee verband houden. Maar het is onduidelijk of er minder fossielen gevonden werden door schaarste aan fossielen of door te weinig of geen onderzoek. Aan de westelijke bone beds werd inderdaad meer tijd, aandacht en geld besteed dan elders in de afzetting. Correlatie met het vermoedelijk enige bone bed op 356 meter diepte is moeilijker wegens de extreme vervorming van de afzettingen en het ontbreken van [[stratigrafie|stratigrafische]] richtpunten. Deze extreme vervorming kan veroorzaakt zijn door het afglijden van de bovenliggende bone beds op 322 meter diepte. De skeletten die weergegeven worden op het opgravingsplan van de galerij op 322 meter diepte<ref>Norman, 1986, aangepast.</ref> zijn min of meer toegewezen aan bone beds. In bone beds I, II, IV en V werden veertien min of meer volledige en vier gedeeltelijke skeletten opgegraven. Deze bone beds zijn door respectievelijk 1, 2 en 5 meter van elkaar gescheiden. De beenderlagen zijn alle ongeveer even dik. In zijn aantekeningen met de beschrijving van de skeletten zoals zij in de afzettingen van de "Cran du Midi" [[in situ]] gevonden werden, verwijst [[Louis Dollo]] regelmatig naar de [[stratigrafie|stratigrafische]] niveauverschillen tussen individuele skeletten:


'Bijna volledig geraamte. Ziehier een bijna volledig dier, waarvan slechts het hoofd ontbreekt dat men niet heeft kunnen opgraven. Zijn voorste en achterste ledematen zijn opengespreid en zijn zeer kort naast elkaar geplaatst. De hals is naar achteren samengetrokken. ''Het meest interessante aangaande deze Iguanodon is wel dat hij zich onder zijn gebuur bevindt, terwijl hij er toch van gescheiden wordt door een sedimentatielaag, wat op een hoge waterstand wijst tussen de dood van beide dieren.'''
De iguanodons werden aangetroffen in een verticaal [[stratigrafie|stratigrafisch]] profiel met een dikte van 34 meter (tussen 322 en 356 meter diepte).<ref>Dupont, 1897. Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique. Guide dans les collections. Bernissart et les Iguanodons. Editions Polleunis and Centerick, Brussels.</ref> Bij het begin van de hoofdgalerij op 322 meter diepte bevonden zich twee iguanodons verticaal met de schedel naar beneden. Naar het midden van de "Cran du Midi" liggen de skeletten echter bijna horizontaal. Op de gedetailleerde opgravingsplattegronden van de galerijen op 322<ref name="Cornet1898">Cornet & Schmitz, 1898, aangepast door Baele, Godefroit, Spagna & Dupuis, 2012.</ref> en op 356 meter diepte<ref name="Norman, 1986"/> worden vier 'hoofdbeenderlagen' weergegeven voor het westelijke deel van de "Cran du Midi" op 322 meter diepte; beenderlagen I, II, IV, en V. Er zijn nog twee 'bijkomende' beenderlagen, III en IVb. Het laatste ''bone bed'' bevatte fossiele schildpadden, krokodillen en vissen.<ref>Gosselin, R. 1997. Summary excavation map of the Bernissart iguanodons (first series) from IRScNB archives. Unpublished files of the 2002-2003 drilling program in the Bernissart sinkhole.</ref> De Pauw onderscheidde vijf beenderlagen. De [[correlatie (geologie)|correlatie]] tussen de westelijke en oostelijke beenderlagen die op 322 meter diepte liggen is duidelijk, alhoewel beenderlagen III, IV en IVb in het oosten niet echt vermeld werden. De sterke vervorming van de opvulling van de "cran" in dat gebied, waar trouwens minder [[fossiel]]en gevonden werden, kan hiermee verband houden. Maar het is onduidelijk of er minder fossielen gevonden werden door schaarste aan fossielen of door te weinig of geen onderzoek. Aan de westelijke beenderlagen werd inderdaad meer tijd, aandacht en geld besteed dan elders in de afzetting. Correlatie met de vermoedelijk enige beenderlaag op 356 meter diepte is moeilijker wegens de extreme vervorming van de afzettingen en het ontbreken van [[stratigrafie|stratigrafische]] richtpunten. Deze extreme vervorming kan veroorzaakt zijn door het afglijden van de bovenliggende beenderlagen op 322 meter diepte. De skeletten die weergegeven worden op het opgravingsplan van de galerij op 322 meter diepte<ref>Norman, 1986, aangepast.</ref> zijn min of meer toegewezen aan beenderlagen. In beenderlagen I, II, IV en V werden veertien min of meer volledige en vier gedeeltelijke skeletten opgegraven. Deze beenderlagen zijn door respectievelijk één, twee en vijf meter van elkaar gescheiden. De beenderlagen zijn alle ongeveer even dik. In zijn aantekeningen met de beschrijving van de skeletten zoals zij in de afzettingen van de "Cran du Midi" [[in situ]] gevonden werden, verwijst [[Louis Dollo]] regelmatig naar de stratigrafische niveauverschillen tussen individuele skeletten:


'Onvolledig geraamte. ... ''Onder de heupbeenderen en onder de achterste ledematen verschijnt het gebeente van een tweede Iguanodon, waarop deze die we hier beschrijven is komen te liggen. De twee exemplaren worden gescheiden door een sedimentatielaag met een dikte van minder dan 20 cm'''
"Bijna volledig geraamte. Ziehier een bijna volledig dier, waarvan slechts het hoofd ontbreekt dat men niet heeft kunnen opgraven. Zijn voorste en achterste ledematen zijn opengespreid en zijn zeer kort naast elkaar geplaatst. De hals is naar achteren samengetrokken. Het meest interessante aangaande deze Iguanodon is wel dat hij zich onder zijn gebuur bevindt, terwijl hij er toch van gescheiden wordt door een sedimentatielaag, wat op een hoge waterstand wijst tussen de dood van beide dieren."


'Onvolledig geraamte. ... ''De Iguanodon waarover we het hier hebben, rustte met zijn staartstreek op de staart van het op zijn rug gelegen specimen, dat zich slechts een 30 cm hoger bevond.'''
"Onvolledig geraamte(...)Onder de heupbeenderen en onder de achterste ledematen verschijnt het gebeente van een tweede Iguanodon, waarop deze die we hier beschrijven is komen te liggen. De twee exemplaren worden gescheiden door een sedimentatielaag met een dikte van minder dan 20 cm"
[[Bestand:Bernissart ; Bernissart ; opgravingsplan van de Cran du Midi op 356 meter diepte.jpg|thumb|275px|links|Opgravingsplan van de Cran du Midi op 356 meter diepte. Naar originele, gearchiveerde documenten uit 1878-1881 (Louis F. De Pauw) van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen te Brussel. Weergave van de skeletten in hun originele, in situ-positie. Niet alle letter- en alfanumeriek gecodeerde specimina zijn identificeerbaar in de verzamelingen van het K.B.I.N.]]
Na 1881 moesten de opgravingen wegens gebrek aan fondsen stopgezet worden. Maar de fossielhoudende lagen van de "Cran du Midi", die een dikte van minstens vijftig meter hebben, konden lang niet volledig geëxploreerd worden. Toen de paleontologische site verlaten werd door de definitieve sluiting van de "Fosse Sainte-Barbe" eind oktober 1921.<ref>De mijngangen zijn sinds oktober 1921 overstroomd.</ref>, was de paleosite met de ''Iguanodons'' dus niet uitgeput. Tussen 1916 en 1918 ondernam de Duitse bezetter pogingen om de opgravingen te heropenen. Onder leiding van de Duitse wetenschapper Otto Jaekel werd een nieuwe schacht gegraven, maar de bezetter werd door de geallieerden verdreven vooraleer een exploratiegalerij vanuit de nieuwe schacht de "Cran du Midi" kon bereiken. Deze nieuwe exploratiegalerij stortte in. Na de oorlog stelde de toenmalige directeur van het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique" Gustave Gilson de Belgische regering voor om de opgravingen te hervatten, maar de kosten, begroot op een miljoen Belgische frank, werden te hoog bevonden. Volgens Gosselin (1998) probeerde de Duitse bezetter ook tussen 1940 en 1945 de opgravingen te heropenen. Ongetwijfeld herbergt de "Cran du Midi" nog skeletten van ''Iguanodon'', van krokodilachtigen en schildpadden, en resten van vissen en planten.


Er waren 37 transporten met verhuiswagens nodig om 600 fossielhoudende blokken naar het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen|"Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique"]] te transporteren. Het totale gewicht van de blokken bedroeg 130 ton, waarvan 35 ton plaaster en 2 ton ijzeren verstevigingsbanden. De meeste ''Iguanodons'' die in de "Cran du Midi" te Bernissart gevonden werden, worden tentoongesteld in de Janletvleugel van het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen]] te Brussel. Elf bijna volledige exemplaren staan in "levensechte positie" "in kudde" naast elkaar opgesteld in een grote, glazen vitrine en twaalf minder volledige exemplaren en afzonderlijke skeletdelen van nog eens acht fragmentarische exemplaren werden op een reliëf tentoongesteld zoals zij [[in situ]] in de [[Wealden Group|"Wealdiaanse kleisteen"]] van de "Cran du Midi" aangetroffen werden. De bipedale opstelling van deze skeletten is een verouderde opstelling omdat onderzoek van het skelet van ''Iguanodon bernissartensis'' door onder meer David Norman uitwees dat volwassen dieren zich voornamelijk quadrupedaal moeten voortbewogen hebben.  Deze verzameling ''Iguanodon bernissartensis'' is nog steeds de meest indrukwekkende tentoonstelling van één enkel Dinosauriërgeslacht ter wereld. De "Conseil d'Administration du Charbonnage" schonk de vondsten aan de Belgische Staat en nam de kosten van opgraving, reeds ten belope van 1 miljoen Belgische frank, voor haar rekening. Maar onbegrijpelijk was dat de steenkoolmijn later aan diezelfde Belgische Staat een boete van 26.000 Belgische frank moest betalen omdat zij geen steenkool, maar fossielen opgegraven had ... En een aanbod door de Franse regering van 1 miljoen goudfrank om een volledig skelet te kopen werd onder druk van de Belgische regering afgewimpeld.
"Onvolledig geraamte(...)De Iguanodon waarover we het hier hebben, rustte met zijn staartstreek op de staart van het op zijn rug gelegen specimen, dat zich slechts een 30 cm hoger bevond."


== De geologische structuur van het Bekken van Mons ==
Na 1881 moesten de opgravingen wegens gebrek aan fondsen stopgezet worden. Lang niet alle fossielhoudende lagen van de "Cran du Midi", die een dikte van minstens vijftig meter hebben, waren toen volledig onderzocht. Toen de paleontologische site verlaten werd door de definitieve sluiting van de "Fosse Sainte-Barbe" eind oktober 1921<ref>De mijngangen zijn sinds oktober 1921 overstroomd</ref>, was de paleosite met de iguanodons dus niet uitgeput. Tussen 1916 en 1918 ondernam de Duitse bezetter pogingen om de opgravingen te heropenen. Onder leiding van [[Otto Jaekel]] werd een nieuwe schacht gegraven, maar de bezetter werd door de geallieerden verdreven vooraleer een exploratiegalerij vanuit de nieuwe schacht de "Cran du Midi" kon bereiken. Deze nieuwe exploratiegalerij stortte in. Na de oorlog stelde de toenmalige directeur van het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique" Gustave Gilson de Belgische regering voor om de opgravingen te hervatten, maar de kosten, begroot op een miljoen Belgische frank, werden te hoog bevonden. Volgens Gosselin (1998) probeerde de Duitse bezetter ook tussen 1940 en 1945 de opgravingen te heropenen. Ongetwijfeld herbergt de "Cran du Midi" nog skeletten van ''Iguanodon'', van krokodilachtigen en schildpadden, en resten van vissen en planten.
{{Zijbalk indeling tijdperk Krijt}}
==== Paleozoïcum ====
De oudste [[gesteente]]n van Henegouwen bevinden zich in het noorden van deze provincie. Ze maken deel uit van het [[Siluur]] van de [[Caledonische orogenese|Caledonische]] [[sokkel (geologie)|sokkel]] van [[Brabant (provincie)|Brabant]]. Het zijn [[kwarts]]houdende gesteenten. De Caledonische sokkel wordt [[discordantie|discordant]] bedekt door gecarboniseerde<ref>[[sedimentair gesteente|Sedimentaire gesteenten]] die voor minder dan 50% uit [[carbonaat]] bestaan. In de geologie verstaat men onder "carbonaat" een familie mineraalsoorten die gekenmerkt worden door het carbonaat-ion, zoals [[aragoniet]], [[calciet]] of [[dolomiet]].</ref> en [[klast]]ische gesteenten uit het [[Devoon]] en uit het [[Carboon]] van het [[synclinorium van Namen]]. Deze gesteenten vormen de [[Paleozoïcum|Paleozoïsche]] sokkel en werden door de [[Hercynische orogenese|Hercynische gebergtevorming]] [[tektoniek|tektonisch]] beïnvloed. Deze complexe tektonische beïnvloeding verliep onder meer van het zuiden naar het noorden op het synclinorium van Namen en het [[synclinorium van Dinant]], waardoor oudere gesteentepakketten over jongere geschoven werden. Dit resulteerde in een grote [[breuk (geologie)|breuk]] ("la Faille du Midi"). De gesteenten van het synclinorium van Dinant zijn zichtbaar ten zuiden van het Bekken van Mons.<ref>Prodrome, 1954. Prodrôme d'une description géologique de la Belgique. P. Fourmarier Ed., Vaillant-Carmanne, Liège.</ref><ref>Michot, P., 1980. Belgique (in Géologie des pays européens : France, Belgique, Luxembourg). Ed. Dunod, Paris, p. 485-576.</ref> De structuur van de Paleozoïsche sokkel wordt beschreven in de rapporten over bodemonderzoek te [[Saint-Ghislain]].<ref>Delmer, A., 1977. Le bassin du Hainaut et le sondage de Saint-Ghislain. Prof. Paper Serv. Géol. Belg., 6 (143) : 12 p.</ref><ref>Groessens, E., Conil, R., et Hennebert, M., 1979. Le Dinantien du sondage de Saint-Ghislain. Mém. Explor. Carte Géol. Min. Belg., 22, 137 p.</ref> Onder de afzettingen van het [[Westfalien]] ([[Carboon|Boven-Carboon]]), bestaande uit [[schist]]en, [[zandsteen]] en een kleine 300 steenkooladers, bevindt zich het [[Namurien]] met fijnkorrelige [[zandsteen]] dat uit een [[conglomeraat (geologie)|conglomeraat]] van kwartsstof en [[ijzer(III)oxide|ijzeroxide]] bestaat. De [[kalksteen]] en de [[dolomiet]]ische kalksteen van het Namurien bevatten lagen [[anhydriet]]. De Devoon-Carboon sokkel vertoont aan de noordelijke rand van het Bekken van Mons een kleine hoek van ongeveer 15 graden naar het zuiden. Het Bekken van Mons is een synclinoriumstructuur die in de Paleozoïsche sokkel verankerd is. Onder de Tertiaire en [[Mesozoïcum|Mesozoïsche]] lagen van het bekken van Mons bevinden zich de [[Kolenkalk-Groep|kolenkalk]]- en [[steenkool]]formaties uit het [[Carboon]], de periode van de reusachtige steenkoolwouden. Deze [[formatie (stratigrafie)|formaties]] bevinden zich voornamelijk in de diepere ondergrond en vertonen een golvend patroon doorheen het Bekken van Mons. Uitzonderlijk [[dagzomen|komt een kolenader wel eens aan de oppervlakte]]. De diepte waarin de kolenaders aangetroffen worden varieert tussen een paar tientallen meter tot zo'n 350 meter. Het Bekken van Mons bevat een aantal steenkooladers die deel uitmaken van de [[Borinage]]streek: de oude [[mijnbouw|mijngordel]] die zich van Bernissart uitstrekt over Mons en [[La Louvière]] tot in [[Luik (stad)|Luik]]. In het westen is het verbonden met het [[Bekken van Parijs]], maar de [[sedimentair gesteente|sedimentaire gesteenten]] van de bekkens zijn beduidend verschillend.


==== Mesozoïcum ====
Er waren 37 transporten met verhuiswagens nodig om zeshonderd fossielhoudende blokken naar het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen|"Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique"]] te transporteren. Het totale gewicht van de blokken bedroeg 130 ton, waarvan 35 ton gips en twee ton ijzeren verstevigingsbanden. De meeste iguanodons die in de "Cran du Midi" te Bernissart gevonden werden, worden tentoongesteld in de Janletvleugel van het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen]] te Brussel. Elf bijna volledige exemplaren staan in "levensechte positie" "in kudde" naast elkaar opgesteld in een grote, glazen vitrine en twaalf minder volledige exemplaren en afzonderlijke skeletdelen van nog eens acht fragmentarische exemplaren werden op een reliëf tentoongesteld zoals zij [[in situ]] aangetroffen werden. De bipedale opstelling van deze skeletten is een verouderde opstelling omdat onderzoek van het skelet van ''Iguanodon bernissartensis'' door onder meer David Norman uitwees dat volwassen dieren zich voornamelijk viervoetig moeten voortbewogen hebben.  Deze verzameling ''Iguanodon bernissartensis'' is nog steeds de meest indrukwekkende tentoonstelling van één enkel dinosauriërgeslacht ter wereld. De "Conseil d'Administration du Charbonnage" schonk de vondsten aan de Belgische Staat en nam de kosten van opgraving, reeds ten belope van 1 miljoen Belgische frank, voor haar rekening. Wrang was dat de steenkoolmijn later aan diezelfde Belgische Staat een boete van 26.000 Belgische frank moest betalen omdat zij geen steenkool, maar fossielen opgegraven had ... En een aanbod door de Franse regering van 1 miljoen goudfrank om een volledig skelet te kopen werd onder druk van de Belgische regering afgewimpeld.
{{Clearleft}}


Vanaf het begin van het [[Krijt (periode)|Krijt]] traden er verschillende perioden op met [[marien]]e [[sedimentatie]]. De [[continentaal|continentale]] sedimenten en de sedimenten van [[riviervlakte]]s van het [[Wealden Group|Wealden]] [[facies (geologie)|facies]], bestaande uit [[bruinkool|ligniet]], [[klei]] en [[zand]]en, behoren tot het [[Valanginien]], [[Hauterivien]] en [[Barremien|Midden-Barremien]]. Ze bedekken de Paleozoïsche sokkel in [[discordantie]]. Vanaf het [[Albien]], maar vooral tijdens het [[Cenomanien]] en het [[Turonien]],  vonden er verschillende [[transgressie]]s plaats die gecarboniseerde sedimenten aanvoerden. Tijdens het Boven-Krijt werden dikke lagen [[krijtgesteente]] afgezet. Deze afzetting eindigde tijdens het [[Danien]] ([[Paleoceen|Onder-Paleoceen]]).<ref>Robaszynski, F., 1979. Comparison between the Middle Cretaceous of Belgium and some French regions. In : Aspekte der Kreide Europas, Int. Union Geol. Sci., Ser. A. Stuttgart, 6, p. 543-561.</ref>
== De Wealden Group in het Bekken van Mons ==


=== De Wealden Group in het Bekken van Mons ===
De [[Formatie van Sainte-Barbe]], waarin de iguanodonbeenderlagen gevonden werden, [[dagzomen|dagzoomt]] zo'n vijftien kilometer ten westen van [[Bergen (België)|Mons]]. De ouderdom van de beenderlagen werd door middel van [[palynologie|palynologische]] en [[geochemie|geochemische]] gegevens bepaald op [[Barremien|Bovenste-Barremien]] tot [[Aptien|Onderste-Aptien]]<ref name="Dejax2007a"/><ref name="Dejax2007b"/><ref name="Dejax2008"/> (Vroeg-Krijt), ongeveer 126 tot 125 miljoen jaar oud. Ze liggen op een [[breccie]] uit het [[Westfalien]] daterend uit het veel oudere [[Carboon|Laat-Carboon]]. De Formatie van Sainte-Barbe vormt samen met de [[Formatie van Baudour]] en met de [[Formatie van Hautrage]] het [[continentaal|continentale]] deel van de [[Wealden Group|Wealdengroep]] in het westelijke deel van het [[Bekken van Mons]]. Het voornaamste deel van de Wealdengroep bevindt zich in het zuidoosten van [[Engeland]]. Deze [[stratigrafie|stratigrafische]] groep werd genoemd naar de "[[Wealden]]", een heuvelachtige streek in Zuidoost-Engeland. De Wealdengroep bestaat uit een afwisseling van continentaal tot ondiep [[marien]] [[sedimentair gesteente]] met een ouderdom die loopt van het [[Valanginien]] tot het Barremien, ongeveer 139,8 tot 125,0 miljoen jaar. In het bekken van Mons bevinden zich naast de steenkoollagen voornamelijk [[afzetting (stratigrafie)|afzettingslagen]] uit het Krijt en uit het [[Tertiair]]. Deze [[sediment]]en werden aangevoerd door de toen aangrenzende [[Tethysoceaan|Tethyszee]]. Zij zijn vooral uit lagen [[bruinkool|ligniet]], lagen witte, grijze, zwarte en rode [[klei]] en uit [[zand]]lagen samengesteld, en werden waarschijnlijk in kleine moeraspoelen en riviertjes afgezet. De sedimentgesteenten van het "Wealdiaan" van België bestaan verder nog uit grind en [[conglomeraat (geologie)|conglomeraten]] afkomstig van [[Paleozoïcum|Paleozoïsche]] [[gesteente]]n, witte [[zand]]en, witte [[zandsteen]], [[IJzer (element)|ijzerhoudend]] of [[bruinkool]]houdend zand en [[limoniet]]. De iguanodons werden ontdekt in de grijze kleilagen van Bernissart die zich ten gevolge van een bijzonder [[geologie|geologisch]] mechanisme, namelijk [[karst (geografie)|karsterosie]], tussen de steenkoollagen bevinden.
 
De Formatie van Sainte-Barbe, waarin de ''[[Iguanodon]] bernissartensis'' [[beenderlaag|bone beds]] gevonden werden, situeert zich een goede 15&nbsp;km ten westen van [[Bergen (België)|Mons]]. De ouderdom van de bone beds werd door middel van [[palynologie|palynologische]] en [[geochemie|geochemische]] gegevens bepaald op [[Barremien|Bovenste-Barremien]] tot [[Aptien|Onderste-Aptien]]<ref name="Dejax2007a"/><ref name="Dejax2007b"/><ref name="Dejax2008"/> ([[Krijt (periode)|Onder-Krijt]], ongeveer 126 tot 125 [[Mega-annum|miljoen jaren oud]]). Ze bevinden zich op een [[breccie]] uit het [[westfalien]] ([[Carboon|Boven-Carboon]]) in de Formatie van Sainte-Barbe te [[Bernissart]], die samen met de Formatie van Baudour (genoemd naar de [[ontsluiting (geologie)|ontsluitingen]] in het [[Baudour|Bois de Baudour]]) en met de Formatie van Hautrage (genoemd naar de ontsluitingen in [[Hautrage]]) het continentale deel van de [[Wealden Group]] in het westelijke deel van het [[bekken (geologie)|Bekken]] van [[Bergen (België)|Mons]] vormen. Bepaalde bekkens in Frankrijk en Duitsland behoren ook tot de Wealden Group. Het voornaamste deel van de Wealden Group bevindt zich echter in het zuidoosten van [[Engeland]]. Deze [[stratigrafie|stratigrafische]] groep werd genoemd naar "[[Wealden]]", een heuvelachtige streek in Zuid-Oost Engeland. De Wealden Group bestaat uit een afwisseling van [[continentaal]] tot ondiep [[marien]] [[sedimentair gesteente]] met een [[Valanginien]] tot [[Barremien]] ouderdom ([[Krijt (periode)|Onder-Krijt]], ongeveer 139,8 tot 125,0 miljoen jaar oud). In het bekken van Mons bevinden zich naast de [[steenkool]]aders voornamelijk [[afzetting (stratigrafie)|afzettingslagen]] uit het Krijt en uit het [[Tertiair]]. Deze [[sediment]]en werden aangevoerd door de toen aanpalende [[Tethysoceaan|Tethys Zee]]. Zij zijn vooral uit lagen [[bruinkool|ligniet]], lagen witte, grijze, zwarte en rode [[klei]] en uit [[zand]]lagen samengesteld, en werden waarschijnlijk in kleine moeraspoelen en riviertjes afgezet. De [[sedimentgesteente]]n van het "Wealdiaan" van België bestaan verder nog uit grind<ref>Grind is een erosieproduct, ontstaan uit vast gesteente en wordt meestal door rivieren getransporteerd en afgezet.</ref> en [[conglomeraat (geologie)|conglomeraten]] afkomstig van [[Paleozoïcum|Paleozoïsche]] [[gesteente]]n, witte [[zand]]en, witte [[zandsteen]], [[IJzer (element)|ijzerhoudend]] of [[bruinkool]]houdend zand en [[limoniet]]. De Iguanodons en andere geässocieerde [[fossiel]]e [[fauna (biologie)|fauna]] en [[flora (plantkunde)|flora]] werden ontdekt in de grijze kleilagen van Bernissart die zich ten gevolge van een bijzonder [[geologie|geologisch]] mechanisme ([[karst (geografie)|karst-erosie]]) tussen de steenkoollagen bevinden. Volgens recente studies zou de Wealden Group tot in het [[Jura (periode)|Boven-Jura]] voorkomen ([[Tithonien]]).


{| class="wikitable" align="center" width="100%"
{| class="wikitable" align="center" width="100%"
|-
|-
! colspan="7" align="center" |'''[[stratigrafie|Stratigrafische situering]] van de [[formatie (geologie)|Formatie]] van Sainte-Barbe in het [[Barremien]]-[[Turonien]] interval van het [[bekken (geologie)|Bekken]] van [[Bergen (België)|Mons]]'''
! colspan="7" align="center" |[[stratigrafie|Stratigrafische situering]] van de [[formatie (geologie)|Formatie]] van Sainte-Barbe in het [[Barremien]]-[[Turonien]] interval van het [[Bekken van Mons]]
|-
|-
! colspan="7" align="center" |[[Turonien]]-[[Cenomanien]]
! colspan="7" align="center" |[[Turonien]]-[[Cenomanien]]
|-
|-
! Formatie
! Formatie
! [[lithologie|lithologische samenstelling]]
! [[lithologie|Lithologische samenstelling]]
! stratigrafische situering van de type-localiteit<ref>Is de localiteit waar een bepaald soort [[gesteente]], stratigrafische eenheid of [[mineraal]] voor het eerst geïdentificeerd werd.</ref>
! Stratigrafische situering van de type-localiteit<ref>Is de localiteit waar een bepaald soort [[gesteente]], stratigrafische eenheid of [[mineraal]] voor het eerst geïdentificeerd werd.</ref>
! [[geografie|geografische situering]] van de type-localiteit
! [[geografie|Geografische situering]] van de type-localiteit
|-
|-
|
|
Formatie van [[Thivencelle]]
[[Formatie van Thivencelle]]
|
|
[[conglomeraat (geologie)|basisconglomeraat]], kleiige [[glauconiet]]houdende [[mergel (sedimentologie)|mergels]]
[[conglomeraat (geologie)|basisconglomeraat]], kleiige [[glauconiet]]houdende [[mergel (sedimentologie)|mergels]]
Regel 76: Regel 66:
|-
|-
|
|
Formatie van [[Bernissart]]
[[Formatie van Bernissart]]
|
|
[[klastisch gesteente|organoklastische]] [[kalksteen]], [[chert]], mergel
[[klastisch gesteente|organoklastische]] [[kalksteen]], [[chert]], mergel
Regel 84: Regel 74:
omgeving van Mons
omgeving van Mons
|-
|-
! colspan="7" align="center" |[[Marien]]e [[afzetting (stratigrafie)|afzettingen]] van de [[Henegouwen|Hainaut]] Groep
! colspan="7" align="center" |[[Marien]]e [[afzetting (stratigrafie)|afzettingen]] van de [[Hainaut Groep]]
|-
|-
|Formatie van [[Bracquegnies]]
|[[Formatie van Bracquegnies]]
|
|
zandige glauconiethoudende mergels, conglomeraten, verschillende soorten [[zandsteen]], [[zand]]en, soms lagen met [[sponsdieren|sponsen]]
zandige glauconiethoudende mergels, conglomeraten, verschillende soorten [[zandsteen]], [[zand]]en, soms lagen met [[sponsdieren|sponsen]]
Regel 94: Regel 84:
16 km ten oostnoordoosten van Mons
16 km ten oostnoordoosten van Mons
|-
|-
|Formatie van Catillon
|[[Formatie van Catillon]]
|
|
sterk glauconiethoudende zanden, mergels, sponsen
sterk glauconiethoudende zanden, mergels, sponsen
|
|
[[Albiaan|Laat-Albiaan]]
Laat-Albiaan
|
|
19 km ten westen van Mons
19 km ten westen van Mons
|-
|-
|
|
Formatie van [[Harchies]]
[[Formatie van Harchies]]
|
|
[[grind|basisgrind]], zanden, verschillende soorten zandsteen, groene conglomeraten
[[grind|basisgrind]], zanden, verschillende soorten zandsteen, groene conglomeraten
|
|
[[Albiaan|Laat-Albiaan]]
Laat-Albiaan
|
|
18 km ten westen van Mons
18 km ten westen van Mons
|-
|-
|
|
Formatie van [[Pommeroeul]]
[[Formatie van Pommeroeul]]
|
|
conglomeraten samengesteld uit [[kei (afzettingsgesteente)|keien]] en groene zanden
conglomeraten samengesteld uit [[kei (afzettingsgesteente)|keien]] en groene zanden
|
|
[[Albiaan|Midden-Albiaan]]
Midden-Albiaan
|
|
18 km ten westen van Mons
18 km ten westen van Mons
Regel 123: Regel 113:
|-
|-
|
|
Formatie van Saint-Pierre
[[Formatie van Saint-Pierre]]
|
|
zand, grind, keien, conglomeraten met [[silt]]laagjes
zand, grind, keien, conglomeraten met [[silt]]laagjes
Regel 132: Regel 122:
|-
|-
|
|
Formatie van [[Baudour]]
[[Formatie van Baudour]]
|
|
siltige [[klei]]en
siltige [[klei]]en
|
|
[[Aptien|Midden-Aptien]]
Midden-Aptien
|
|
10 km ten westnoordwesten van Mons
10 km ten westnoordwesten van Mons
Regel 150: Regel 140:
|-
|-
|
|
Formatie van [[Hautrage]]
[[Formatie van Hautrage]]
|
|
zandige en siltige kleien, zandlaagjes
zandige en siltige kleien, zandlaagjes
Regel 159: Regel 149:
|}
|}


=== Karst-erosie in het Bekken van Mons ===
== Karst-erosie in het Bekken van Mons ==


==== Ontstaan en evolutie van de "crans" ====
==== Ontstaan en evolutie van de "crans" ====
De natuurlijke put of [[doline]] waarin in [[Bernissart]] onder meer ca. 40 ''[[Iguanodon]] bernissartensis'' gevonden werden, is een van de 117 natuurlijke putten in het Bekken van Mons (ten westen van [[Charleroi]]). Deze natuurlijke putten begonnen als diepliggende verticale reeksen, van elkaar gescheiden uithollingen die langzaam  evolueerden naar aaneengesloten verticale of schuine [[geologie|geologische]] structuren die in hun verloop verschillende hellingshoeken kunnen hebben. Deze structuren zijn onregelmatige cilindervormige "schoorstenen" of schachten met een cirkelvormige of ellipsvormige doorsnede: [[karstpijp]]en. Ze kunnen een diameter van meerdere tientallen meter bereiken en een diepte van meerdere honderden meter. In de streek van Bernissart is zulke karstpijp bekend onder de naam "cran" (ook nog "faille circulaire"). De "crans" werden gevormd door de oplossing van diepliggende, poreuze [[kalksteen]] uit het [[Dinantien]] ([[Carboon|Onder-Carboon]]) door water dat [[diwaterstofcarbonaat|koolzuur]] bevat. Zo ontstonden er ondergrondse uithollingen of "grotten" waarvan het gewelf in de loop van de geologische tijd instortte. In vele gevallen herhaalde dit geologische proces zich totdat de "cran" contact maakte met de oppervlakte. De karstpijp wordt dan een doline die dus van onder naar boven gevormd werd. Dit wordt bewezen door "crans" die "doodlopen" en de oppervlakte dus niet bereikt hebben. Zulke "crans" noemt men "puits aveugles". "Puits aveugles" komen voor in de kolenmijn van de Charbonnage de Sacré-Madame te [[Dampremy]]<ref>Hardy, 1919.</ref> en in de kolenmijn van [[Courcelles (België)|Courcelles]], beide in de [[België (hoofdbetekenis)|Belgische]] provincie [[Henegouwen]]. De grootste bekende doline ter wereld is die van [[Flénu]], ook in de Belgische provincie Henegouwen, met een diameter van ongeveer 100 meter en een diepte van 1.200 meter. Het is niet bekend of karststructuren in [[Holoceen|onze tijd]] nog actief zijn. Gezien het grote aantal "crans" en de enorme grootte van de gevormde uithollingen, blijft het initiële mechanisme achter karsterosie nog steeds onduidelijk. Misschien spelen [[tektoniek|tektonisch]] kwetsbare plaatsen en [[breuk (geologie)|breuken]] in de [[kalksteen]] ook een rol bij het ontstaan en de ontwikkeling van deze karstpijpen. Onderzoek heeft aangetoond dat er wel degelijk tektonische activiteit was in het Bekken van Mons gedurende het Krijt.<ref>Vandycke, S., Bergerat, F., et Dupuis, C., 1991. Meso-Cenozoic faulting and inferred palaeostresses in the Mons Basin, Belgium. Tectonophysics, 192: 261-271.</ref> Studie van de opvulling van de dolines maakt het mogelijk een precieze chronologie op te stellen. De eerste sedimenten die in de basis van de dolines voorkomen zijn het resultaat van de instorting van het gewelf op het moment dat de karstpijp contact maakte met de oppervlakte: [[schist]]en, [[steenkool]] en [[zandsteen]].
In het Bekken van Mons liggen 117 natuurlijke putten of [[doline]]s waaronder de put waarin de iguanodons gevonden zijn. Zo'n doline begint als een reeks verticaal boven elkaar geplaatste holten in de diepe ondergrond van de kalksteen. [[diwaterstofcarbonaat|Koolzuur]] bevattend water lost diepliggende, poreuze [[kalksteen]] op uit het [[Dinantien]] ([[Carboon|Onder-Carboon]]), ondergrondse uithollingen of "grotten" vormend waarvan het gewelf uiteindelijk instort. In de loop van duizenden jaren raken die holten met elkaar verbonden zodat verticale of schuine onregelmatige cilindervormige "schoorstenen" of schachten met een cirkelvormige of ellipsvormige doorsnede ontstaan: de zogenaamde [[karstpijp]]en. Die bereiken een doorsnede tot meerdere tientallen meters en een diepte van meerdere honderden meters. In de streek van Bernissart staat zo'n karstpijp bekend onder de naam ''cran'' of meer technisch: ''faille circulaire''. Dit proces herhaalde zich vaak tot de "cran" contact maakte met het oppervlak en de karstpijp een put werd. "Crans" die naar boven toe doodlopen noemt men ''puits aveugles'' ("blinde putten"). Het grote aantal "crans" in Henegouwen en de enorme grootte van de uithollingen zijn moeilijk te verklaren. In deze provincie ligt de grootste bekende doline ter wereld, die van [[Flénu]], met een diameter van ongeveer honderd meter en een diepte van twaalfhonderd meter. Misschien spelen [[tektoniek|tektonisch]] kwetsbare plaatsen en [[breuk (geologie)|breuken]] in de kalksteen een rol. Onderzoek toont tektonische activiteit in het Bekken van Mons aan gedurende het Krijt.<ref>Vandycke, S., Bergerat, F., et Dupuis, C., 1991. Meso-Cenozoic faulting and inferred palaeostresses in the Mons Basin, Belgium. Tectonophysics, 192: 261-271.</ref> De putten werden uiteindelijk opgevuld met latere afzettingen waarvan een precieze chronologie bepaald kan worden. De sedimenten op de bodem van de dolines bestaan uit het bovenste gewelf dat instortte toen de karstpijp contact maakte met het oppervlak: [[schist]]en, [[steenkool]] en [[zandsteen]].


==== De "Cran du Midi" van Bernissart ====
==== De "Cran du Midi" van Bernissart ====
[[Bestand:Doorsnede van de Cran du Midi te Bernissart (België). Naar Cornet en Schmitz, 1898.jpg|thumb|450px|rechts| Doorsnede (geologisch profiel) van de "Cran du Midi". Naar Cornet & Schmitz, 1898, en met aanduiding van de locatie van de boringen, verricht in 2002 en 2003 (BER 2 & BER 3).]]
[[File:Yacimiento de Bernissart - esquema de formación_NL.png|{{largethumb}}|Doorsnee van het zinkgat nadat de lagen erin gezakt waren]]
De "Cran du Midi" is één van de talrijke [[karst (geografie)|karststructuren]] die de [[formatie (geologie)|formaties]] uit het [[Pennsylvanien]] van het Franse [[Nord-Pas-de-Calais]] [[steenkool]]bekken (Puits de Dièves) tot de streek van [[Charleroi]] ([[België]]) doorkruisen. Deze [[geologie|geologische]] structuren worden "natuurlijke putten" genoemd. In het gebied van [[Bernissart]] werden door mijnwerkers drie zulke natuurlijke putten ([[zinkgat]]en) gelokaliseerd; het noordelijke en het zuidelijke zinkgat en het [[Iguanodon]] zinkgat (de "Cran du Midi"). [[Facies (geologie)|Facies]] met een [[Wealden Group|"Wealdiaanse"]] ouderdom werden in het [[Iguanodon]]-zinkgat aangetroffen en op 160 meter diepte in het noordelijke zinkgat.<ref name="Cornet1898"/><ref>Cornet, J. (1927). Review of Palaeobotany and Palynology 144. L'époque Wealdienne dans le Hainaut. Annales de la Société Géologique de la Belgique 50: 89-103.</ref> Het zuidelijke zinkgat werd nooit onderzocht. De opvulling van het noordelijke zinkgat bestaat vooral uit [[steenkool]]lagen uit het Pennsylvanien die tijdens het wegglijden in het zinkgat weinig vervormd werden. De Wealden facies van de "Cran du Midi" is toegewezen aan de Sainte-Barbe Klei Formatie (Hainaut Group<ref>Robaszynski, F., A.V. Dhondt, and J.W.M. Jagt, 2001. Cretaceous lithostratigraphic units (Belgium); pp. 121-134, in P. Bultynck and L. Dejonghe (eds.), Guide to a revised lithostratigraphic scale of Belgium. Geologica Belgica 4.</ref><ref name="Yans2005">Yans, J. P., Spagna, C. Vanneste, M. Hennebert, S. Vandycke, J. M. Baele, J. P. Tishanbangu, P. Bultynck, M. Streel,and C. Dupuis, 2005. Description et implications géologiques préliminaires d'un forage carotte dans le "Cran aux Iguanodons" de Bernissart. Geologica Belgica 8 : 43-49.</ref><ref name="Yans2007">Yans, J., 2007. Lithostratigraphie, minéralogie et diagénèse des sédiments à faciès wealdien du Bassin de Mons (Belgique). Mémoire de la Classe des Sciences, Académie Royale de Belgique (ser. 3) 2046: 1-179.</ref>). In de BER 3 boorkern die in 2002 te Bernissart genomen werd, ontmoet men deze sedimenten tussen -315 en -265 meter. Zij bestaan uit gelaagde, donkere, [[pyriet]]houdende [[kleisteen]] met millimeter dikke bruine en witte, [[silt]]ige horizonten.
De "Cran du Midi" is één van de talrijke karststructuren die de [[formatie (geologie)|formaties]] uit het [[Pennsylvanien]] van het Franse [[Nord-Pas-de-Calais]] steenkoolbekken (''Puits de Dièves'') tot de streek van [[Charleroi]] in België doorkruisen. Deze geologische structuren worden "natuurlijke putten" genoemd. Bij Bernissart werden door mijnwerkers drie van zulke natuurlijke putten of [[zinkgat]]en gelokaliseerd: het noordelijke en het zuidelijke zinkgat en het iguanodonzinkgat, de "Cran du Midi". [[Facies (geologie)|Facies]] met een "Wealdiaanse" ouderdom werden in het iguanodonzinkgat aangetroffen en, op 160 meter diepte, in het noordelijke zinkgat.<ref name="Cornet1898"/><ref>Cornet, J. (1927). Review of Palaeobotany and Palynology 144. L'époque Wealdienne dans le Hainaut. Annales de la Société Géologique de la Belgique 50: 89-103.</ref> Het zuidelijke zinkgat werd nooit onderzocht. De Wealdenfacies van de "Cran du Midi" is toegewezen aan de Sainte-Barbe Kleiformatie (Hainaut Group)<ref>Robaszynski, F., A.V. Dhondt, and J.W.M. Jagt, 2001. Cretaceous lithostratigraphic units (Belgium); pp. 121-134, in P. Bultynck and L. Dejonghe (eds.), Guide to a revised lithostratigraphic scale of Belgium. Geologica Belgica 4.</ref><ref name="Yans2005">Yans, J. P., Spagna, C. Vanneste, M. Hennebert, S. Vandycke, J. M. Baele, J. P. Tishanbangu, P. Bultynck, M. Streel,and C. Dupuis, 2005. Description et implications géologiques préliminaires d'un forage carotte dans le "Cran aux Iguanodons" de Bernissart. Geologica Belgica 8 : 43-49.</ref><ref name="Yans2007">Yans, J., 2007. Lithostratigraphie, minéralogie et diagénèse des sédiments à faciès wealdien du Bassin de Mons (Belgique). Mémoire de la Classe des Sciences, Académie Royale de Belgique (ser. 3) 2046: 1-179.</ref>. In de BER 3 boorkern die in 2002 te Bernissart genomen werd, ontmoet men deze sedimenten tussen -265 en -315 meter. Zij bestaan uit gelaagde, donkere, [[pyriet]]houdende [[kleisteen]] met millimeters dikke bruine en witte, [[silt]]ige horizonten.


Gedurende meer dan een eeuw werden mijnwerkers tijdens de steenkoolwinning in Henegouwen geconfronteerd met karstpijpen, doordat zij plots de steenkoolader die zij aan het exploiteren waren niet meer konden vinden (de steenkooladers die door de "Cran du Midi" van [[Bernissart]] onderbroken werden heetten "La Luronne", "La Présidente" en "La Daubresse" op 322 meter diepte en "La Présidente" en "La Daubresse" op 356 meter diepte<ref name="Delmer1980">Delmer, A., Van Wichelen, P., 1980. Répertoire des puits naturels connus en terrein houiller du Hainaut. Prof. Paper. Serv. Géol. Belg., 172 p.</ref>). Zij moesten rond deze "crans", met dikwijls een diameter van meerdere tientallen meters, verder hakken om de steenkoolader terug te vinden, of dwars door de karstpijp werken met het risico op instortingen of overstromingen<ref name="Delmer1980"/>. De opvulling van de karstpijpen bestaat uit gesteenten die van post-[[Paleozoïcum|Paleozoïsche]] [[formatie (geologie)|formaties]] afkomstig zijn. De natuurlijke put van Bernissart (de "Cran du Midi") is opgevuld met [[breccie]] uit het [[Wealden Group|"Wealdiaan"]] bestaande uit [[mergel (sedimentologie)|mergel]] en [[klei]] met [[bruinkool|ligniet]] en [[pyriet]]. De oorsprong van de "Wealdiaanse" klei van Bernissart, in het verleden ook wel eens "Bernissartien" genoemd, wordt toegewezen aan de [[sedimentatie]] van een meer en van moerassen, en misschien ook aan de sedimentatie van rivieren, maar dat is minder waarschijnlijk. De locatie te Bernissart waar de karstpijp na een laatste instorting van het gewelf uiteindelijk contact maakte met de oppervlakte was dus bedekt met [[sediment]]en van de Wealden Group. Deze sedimenten bevatten de beroemde skeletten van ''[[Iguanodon]] bernissartensis'' en de resten van andere [[fauna (biologie)|fauna]] en [[flora (plantkunde)|flora]] uit het [[Krijt (periode)|Onder-Krijt]]<ref name="Casier1978">Casier, E. (1978).Les Iguanodons de Bernissart. Editions du patrimoine de l’Institut Royal des Sciences Naturelles de Belgique. 2ième édition. 166 pp.</ref> en gleden in de loop van de geologische tijd langzaam in de [[doline]]. Elders in het Bekken van Mons werden [[klast]]en uit het [[Albien]] en fijnkorrelige [[zandsteen]] uit het [[Cenomanien|Onder-Cenomanien]] in de dolines aangetroffen. De onderste opvulling van de "Cran du Midi" van Bernissart eindigt in een trechtervormige punt en bestaat uit een ongeveer 50 meter dik, naar het zuiden dalend pakket sedimenten van de Wealden Group, wat bewijst dat het karstmechanisme tijdens het "Wealdiaan" in het Bekken van Mons nog actief was, en ook daarna, omdat boven deze continentale [[kleisteen]] uit het [[Barremien|Bovenste-Barremien]] tot [[Aptien|Onderste-Aptien]] van de Wealden Group ook een ongeveer 275 meter dik pakket [[marien]]e sedimenten uit het [[Albien]] en het [[Cenomanien]] voorkomen. Rond en onder de trechtervormige punt bevinden zich pakketten losse gesteenten, [[breccie]] uit het Pennsylvanien. De stratigrafische correlatie van de Formatie van Sainte-Barbe met het [[Wealden Group|"Wealdiaan"]] van Engeland werd door Yans, Robaszynski en Masure onderzocht en in 2012 gepubliceerd. Er werd een goede correlatie vastgesteld met de [[Barremien|Midden- tot Boven-Barremien]] beds<ref>Een "bed" (gesteentelaag) is de kleinste afdeling van een [[geologie|geologische]] [[formatie (stratigrafie)|formatie]] en wordt afgebakend door degelijk gedefinieerde vlakken of horizonten ("bedding planes") waardoor het van lagen erboven en eronder afgescheiden wordt. Een gesteentelaag is de kleinste [[lithostratigrafie|lithostratigrafische]] eenheid, heeft meestal een dikte van enkele centimeter tot verscheidene meters en kan onderscheiden worden van de gesteentelagen erboven en eronder.</ref> in zowel het Weald District als het Wessex Basin van het [[Wight|Eiland Wight]]. Beide gebieden leverden resten die anatomisch niet te onderscheiden zijn van ''Iguanodon bernissartensis''.
Meer dan een eeuw stuitten mijnwerkers in Henegouwen op karstpijpen die de steenkooladers plots onderbraken. De "Cran du Midi" doorkruiste de steenkoollagen "La Luronne", "La Présidente" en "La Daubresse" op 322 meter diepte en "La Présidente" en "La Daubresse" op 356 meter diepte.<ref name="Delmer1980">Delmer, A., Van Wichelen, P., 1980. Répertoire des puits naturels connus en terrein houiller du Hainaut. Prof. Paper. Serv. Géol. Belg., 172 p.</ref> Zij moesten rond deze "crans" vaak tientallen meters verder hakken om weer bij de steenkoolader uit te komen, of dwars door de karstpijp werken met het risico op instortingen of overstromingen.<ref name="Delmer1980"/> De "Cran du Midi" is opgevuld met breccie uit het "Wealdiaan" bestaande uit [[mergel (sedimentologie)|mergel]] en [[klei]] met bruinkool en [[pyriet]]. De oorsprong van de "Wealdiaanse" klei van Bernissart, in het verleden ook wel eens "Bernissartien" genoemd, wordt toegewezen aan de [[sedimentatie]] van een meer en van moerassen, en misschien ook aan de sedimentatie van rivieren, maar dat is minder waarschijnlijk. Deze sedimenten bevatten de beroemde skeletten van ''Iguanodon bernissartensis'' en de resten van andere [[fauna (biologie)|fauna]] en [[flora (plantkunde)|flora]] uit het Krijt,<ref name="Casier1978">Casier, E. (1978).Les Iguanodons de Bernissart. Editions du patrimoine de l’Institut Royal des Sciences Naturelles de Belgique. 2ième édition. 166 pp.</ref> en gleden in de loop van de tijd langzaam in de doline. Elders in het Bekken van Mons werden [[klast]]en uit het [[Albien]] en fijnkorrelige [[zandsteen]] uit het [[Cenomanien|Onder-Cenomanien]] in de dolines aangetroffen. De onderste opvulling van de "Cran du Midi" eindigt in een trechtervormige punt en bestaat uit een ongeveer vijftig meter dik, naar het zuiden dalend pakket sedimenten van de Wealdengroep, wat bewijst dat het karstmechanisme tijdens het "Wealdiaan" in het Bekken van Mons nog actief was. Dit mechanisme was ook erna nog actief, aangezien boven deze continentale kleisteen uit het Bovenste-Barremien tot Onderste-Aptien van de Wealdengroep ook een ongeveer 275 meter dik pakket mariene sedimenten uit het Albien en het Cenomanien voorkomt. Rond en onder de trechtervormige punt bevinden zich pakketten losse breccie uit het Pennsylvanien. De stratigrafische correlatie van de Formatie van Sainte-Barbe met het "Wealdiaan" van Engeland werd door Yans, Robaszynski en Masure onderzocht en in 2012 gepubliceerd. Er werd een goede correlatie vastgesteld met de [[Barremien|Midden- tot Boven-Barremien]] ''beds''<ref>Een "bed" (gesteentelaag) is de kleinste afdeling van een geologische formatie en wordt afgebakend door degelijk gedefinieerde vlakken of horizonten ("bedding planes") waardoor het van lagen erboven en eronder afgescheiden wordt. Een gesteentelaag is de kleinste [[lithostratigrafie|lithostratigrafische]] eenheid, heeft meestal een dikte van enkele centimeter tot verscheidene meters en kan onderscheiden worden van de gesteentelagen erboven en eronder.</ref> in zowel het Weald District als het Wessex Basin van het [[Wight|Eiland Wight]]. Beide gebieden leverden resten die anatomisch niet te onderscheiden zijn van ''Iguanodon bernissartensis''.
 
In 1898 publiceerden Cornet en Schmitz het enige gedetailleerde geologisch profiel van de “Cran du Midi”, gebaseerd op de oorspronkelijke tekeningen van Sohier.<ref name="Cornet1898"/> De meeste fossielen, met uitzondering van de plantaardige resten, bevonden zich in de eerste veertien meter sedimenten uit het Barremien en waren geconcentreerd in lagen van vijfendertig tot vijfenvijftig centimeter dikte. Hier zijn geen gedocumenteerde gegevens over, enkel de algemene beschrijving van Arnould, welke door Cornet en Schmitz echter niet gebruikt werd. De Pauw publiceerde in 1898 op grond van persoonlijke waarnemingen een geologisch profiel.<ref name="DePauw1898">De Pauw, L., 1898. Observations sur le gisement de Bernissart. Bulletin de la Société Belge de Géologie, Paléontologie et Hydrologie 12 : 206-216</ref> Dit bevestigde de beschrijving van Arnould. De Pauw beschrijft enkel de algemene structuur, de locatie en de dikte van elke kleisteenlaag. Deze lagen hebben een duidelijke gelaagdheid, wat ook blijkt uit het boorkernonderzoek van 2003.<ref name="Yans2005"/> De lagen in de galerijen zijn vlak of lensvormig. Harde stukken steenkool uit het Pennsylvanien liggen geconcentreerd in lagen langs de oevers van het paleomeer. Zanden en lignietlagen tot acht centimeter dikte zijn de meest voorkomende sedimenten en hebben de vorm van lenzen in het stratigrafisch [[profiel (geologie)|profiel]]. Mogelijk werden deze in een meer variabel [[milieu]] afgezet en in ondieper water dan typisch voor [[varven|seizoensgebonden]] [[laminatie]]. De klei wordt in pakketten van tien centimeter dik verdeeld door doorlopende zandige lagen van één millimeter.<ref name="DePauw1898"/> Elke kleilaag heeft een zeer fijne laminatie van een millimeter dik of minder. In de boorkernen zijn niet-gelaagde intervallen aantoonbaar met botfragmenten.<ref name="Spagna2006">Spagna, P., and J. Van Itterbeeck, 2006. Lithological description and granulometric study of the Wealden facies in two borehole cores drilled in the "Cran aux Iguanodons de Bernissart" (N.W. of the Mons Basin, Belgium). Geologica Belgica Meeting, Liège, abstract book, 56.</ref> Dit zou door [[bioturbatie]] of vertrappeling veroorzaakt kunnen zijn maar ook door het boorproces. In de "Cran du Midi" vormen geërodeerde oppervlakken, kleinschalige [[plooi (geologie)|plooiing]] en verzakkingen kleinere sedimentologische structuren. Kleine, synsedimentaire plooien komen veel voor met "[[boudinage]]"structuren waarin het sediment door ontgassing of door ontwatering toegeknepen werd. Synsedimentaire plooien zijn plooien die zich ontwikkelen tijdens de [[sedimentatie]].


Het enige gedetailleerde geologisch profiel van de "Cran du Midi" werd in 1898 door Cornet en Schmitz gepubliceerd<ref name="Cornet1898"/> en was gebaseerd op de originele tekeningen van de mijningenieur Sohier, die door De Pauw en Sonnet geassisteerd werd. Door ontbrekende documenten zijn er geen gegevens over de eerste 14 meter sedimenten uit het [[Barremien]] die de meeste [[fossiel]]en bevatten, welke geconcentreerd waren in lagen van 35 tot 55 cm dikte, met uitzondering van de plantaardige resten.  Niettegenstaande Arnould een algemene beschrijving van deze ontbrekende zone maakte, verkozen Cornet en Schmitz deze informatie niet te gebruiken<ref name="Cornet1898"/> om het hiaat in hun originele tekening op te vullen. Maar in 1898<ref name="DePauw1898">De Pauw, L., 1898. Observations sur le gisement de Bernissart. Bulletin de la Société Belge de Géologie, Paléontologie et Hydrologie 12 : 206-216</ref> publiceerde De Pauw een geologisch profiel dat op zijn eigen observaties gebaseerd was. Het sluit aan met de beschrijving van Arnould. De Pauw rapporteerde over de kleinschalige details van plooien en breuken in de "Cran", maar in zijn artikel publiceerde hij enkel de algemene structuur en de locatie en dikte van elke kleilaag. De  kleilagen in de "Cran du Midi" hebben een duidelijke gelaagdheid. Dit werd door het boorkernonderzoek van 2003 bevestigd.<ref name="Yans2005"/> In het galerijgedeelte werden zowel vlakke als in doorsnede lensvormige lagen geïdentificeerd. Zanden en [[bruinkool|ligniet]] zijn de meest voorkomende sedimenten en hebben de vorm van lenzen in het [[stratigrafie|stratigrafisch]] [[profiel (geologie)|profiel]]. Er komen meerdere gesteentelagen voor die uit ligniet bestaan en een dikte tot 8 cm hebben. Mogelijk werden deze in een meer variabel [[milieu]] afgezet en in ondieper water dan algemeen aanvaard wordt bij [[varven|seizoensgebonden]] [[laminatie]]. Harde fragmenten [[steenkool]] die afkomstig zijn van de nabije [[gesteente]]n uit het [[Pennsylvanien]] komen langs de oevers van het paleomeer voor en worden ook geconcentreerd in lagen aangetroffen. Onafgebroken zandige lagen met een dikte van 1 millimeter scheiden de kleilagen, die een dikte van 10 cm hebben, duidelijk van elkaar.<ref name="DePauw1898"/> Binnenin elke kleilaag komt zeer fijne laminatie voor van 1 millimeter dik of minder, alhoewel de gedetailleerde beschrijving van de BER 2 en 3 [[boorkern]]en verschillende, niet gelaagde intervallen toonden,<ref name="Spagna2006">Spagna, P., and J. Van Itterbeeck, 2006. Lithological description and granulometric study of the Wealden facies in two borehole cores drilled in the "Cran aux Iguanodons de Bernissart" (N.W. of the Mons Basin, Belgium). Geologica Belgica Meeting, Liège, abstract book, 56.</ref> waarin zich beenderfragmenten bevinden. Deze intervallen kunnen belangrijk zijn uit [[tafonomie|tafonomisch]] oogpunt. Zo kan de niet-gelaagdheid van de klei door [[bioturbatie]] of door vertrappeling verklaard worden. Maar het is onmogelijk te achterhalen of deze niet-gelaagdheid (homogeniteit) te wijten is aan het boren van de kernen, of dat de klei oorspronkelijk geen gelaagdheid had. De niet-gelaagde intervallen waren in de 19de-eeuwse galerijen niet beschreven, maar of men deze vergeten is of dat deze nooit aanwezig waren, blijft een lastige vraag. In de "Cran du Midi" komen [[sedimentologie|sedimentologische]] structuren voor in de vorm van kleinschalige [[plooi (geologie)|plooiing]], verzakkingen en geërodeerde oppervlakken. Vooral kleine, synsedimentaire plooien komen veelvuldig voor en bevatten dikwijls "[[boudinage]]"structuren, die erop kunnen wijzen dat vervorming van sediment door ontwatering of door ontgassing optrad. Synsedimentaire plooien zijn plooien die zich ontwikkelen tijdens de [[sedimentatie]].
[[Bestand:Sketched plan view on the plaster blocks assemblage containing Mantellisaurus aterfieldensis, Bernissart specimen 'T' (RBINS R57). Drawed by Louis F. De Pauw, 1882.jpg|thumb|425px|links|Schets van de verzameling plaasterblokken die ''Mantellisaurus'' atherfieldensis bevatten, Bernissart specimen "T" (RBINS R57). Getekend door Louis F. De Pauw in 1882. ''Mantellisaurus'' atherfieldensis werd gevonden in de galerij op 322 meter diepte. Blok "1T" bevat de schedel en blok "5T"  het einde van de staart.]]
[[Bestand:Sketched plan view on the plaster blocks assemblage containing Mantellisaurus aterfieldensis, Bernissart specimen 'T' (RBINS R57). Drawed by Louis F. De Pauw, 1882.jpg|thumb|425px|links|Schets van de verzameling plaasterblokken die ''Mantellisaurus'' atherfieldensis bevatten, Bernissart specimen "T" (RBINS R57). Getekend door Louis F. De Pauw in 1882. ''Mantellisaurus'' atherfieldensis werd gevonden in de galerij op 322 meter diepte. Blok "1T" bevat de schedel en blok "5T"  het einde van de staart.]]
De kleilagen die het [[zinkgat]] begrenzen liggen onder een hoek van 60 tot 70 graden. Vanaf ongeveer 10 meter van de wanden van het zinkgat liggen de lagen bijna horizontaal. Maar op ongeveer 40 meter van de westelijke wand ligt een kleine [[anticline]]. Vervorming van de kleilagen werd niet enkel door plooiing veroorzaakt, maar eerder door [[breuk (geologie)|breken]] van de [[kleisteen]] en verplaatsing van talrijke kleisteenblokken waarin parallelle [[laag (stratigrafie)|stratificatie]] bewaard bleef. Dit laatste werd duidelijk aangetoond door de boorkern BER 3.<ref name="Spagna2010">Spagna, P., 2010. Les faciès Wealdiens du Basin de Mons (Belgique): paléoenvironnements, géodynamique et valorisation industrielle. Ph.D. thesis, Faculté Polytechnique de l'Université de Mons, 138 pp.</ref> De blokkerige structuur van de kleisteen is duidelijker te zien in het oostelijke deel van het zinkgat waar de vervorming door [[tektonische daling|subsidentie]] en de afglijdingshoek het grootst zijn. De structuur van de vijftig meter dikke Barremien kleisteen in de "Cran du Midi" kan dus het best beschreven worden als een noord-zuid verlopende en verlengde, asymmetrische trechter die licht [[discordant]] op de breccie uit het Pennsylvanien ligt. De [[Tertiair]]e gesteenten die de [[marien]]e sedimenten uit het [[Albien]]-[[Cenomanien]] bedekken waren ook onderhevig aan [[tektonische daling]], maar dan zwakker.<ref>Van den Broeck, 1899. Nouvellen observations relatives au gisement des Iguanodons de Bernissart. Bulletin de la Société Belge de Géologie, Paléontologie et Hydrologie 13: 6-13, 175-181.</ref> Vandaag ligt aan de oppervlakte juist boven de "Cran du Midi" een cirkelvormig moerassig gebied, wat vroeger reeds door De Pauw geobserveerd werd.<ref name="DePauw1898"/>
Tegen de buitenwand van het zinkgat liggen steile kleilagen onder een hoek van 60° tot 70° met het horizontale vlak. Maar al op tien meter van de wanden lopen de lagen bijna horizontaal. De bodem is vlak maar op ongeveer veertig meter van de westelijke wand is er een kleine [[anticline]]. Niet zozeer de plooiing veroorzaakte de vervorming van de kleilagen maar veeleer het [[breuk (geologie)|breken]] van de kleisteen en het afglijden van talrijke kleisteenblokken die samen hun evenwijdige stratificatie bewaarden, zoals aangetoond door de boorkern BER 3.<ref name="Spagna2010">Spagna, P., 2010. Les faciès Wealdiens du Basin de Mons (Belgique): paléoenvironnements, géodynamique et valorisation industrielle. Ph.D. thesis, Faculté Polytechnique de l'Université de Mons, 138 pp.</ref> Het oostelijke deel van het zinkgat waar de vervorming door tektonische daling en de afglijdingshoek het grootst zijn, toont de structuur in blokken het best. De vijftig meter dikke kleisteen vult dus een trechter met een ovale dwarsdoorsnede waarvan de lengteas van noord naar zuid gericht is, licht discordant op de breccie uit het Pennsylvanien liggend. De Tertiaire gesteenten die de mariene sedimenten uit het Albien-Cenomanien bedekken, waren ook onderhevig aan [[tektonische daling]], maar dan zwakker.<ref>Van den Broeck, 1899. Nouvelles observations relatives au gisement des Iguanodons de Bernissart. Bulletin de la Société Belge de Géologie, Paléontologie et Hydrologie 13: 6-13, 175-181.</ref> Vandaag ligt aan het oppervlak juist boven de "Cran du Midi" een cirkelvormig moerassig gebied, wat De Pauw reeds opviel.<ref name="DePauw1898"/>


De concentratie aan fossielen in de "Cran du Midi" is hoog, maar de skeletten van ''[[Iguanodon]]'' liggen systematisch opgestapeld noch extreem geconcentreerd in sommige delen van een bepaald stratigrafisch interval. De skeletten liggen eerder gelijkmatig verspreid over het oppervlak van de sedimentaire lagen. Een eenvoudige berekening suggereert dat elk [[beenderlaag|bonebed]] kon ontstaan uit het inbedden van één enkele laag, bijna zij-aan-zij liggende kadavers. De eerste serie skeletten werd uit 300 m³ fossielhoudende klei opgegraven en leverde 17 specimina. Het volume [[kleisteen]] per specimen is dus 300/17 = ca. 17, of 10 meter lengte op 3 meter breedte op 0,57 meter dikte = ca. 17 m³, wat een lichte overschatting is van het volume dat een typisch ''Iguanodon''skelet in het sediment zou kunnen innemen (de dikte van de beenderlagen varieert van 0,35 tot 0,55 meter). Deze overschatting is te wijten aan het rekening houden met een klein volume niet-fossielhoudende klei. Het uitrekken van het sedimentvolume door het afglijden van de sedimenten in het [[zinkgat]] (of [[doline]]), kan ook een lichte verspreiding van de skeletten veroorzaakt hebben. De vastgestelde stratigrafische correlaties doen de aanwezigheid van een groot aantal skeletten vermoeden in de "Cran du Midi", waarschijnlijk minstens 100 specimina. Extrapolatie van de eerste serie opgravingen (17 ''Iguanodons'' gevonden binnen een gebied van 20 op 15 meter) naar de binnenste 15 meter brede band van een 60 op 80 meter ellips die een vereenvoudigde doorsnede van het zinkgat op 322 meter diepte voorstelt, levert 102 specimina op. Deze schatting gaat uit van een constant blijvende concentratie aan fossielen, wat twijfelachtig is, maar het houdt geen rekening met bijkomende fossielen in andere delen van de belangrijkste groep bonebeds, zowel in het centrum en daarbuiten, en in mogelijke bijkomende beenderlagen in de diepste delen van de opvulling van de "Cran du Midi".
Ondanks de hoge concentratie aan fossielen liggen de iguanodonskeletten niet in delen van een bepaald stratigrafisch interval systematisch opgestapeld of extreem geconcentreerd maar veeleer gelijkmatig verspreid over het oppervlak van de sedimentaire lagen. Als men het volume en verspreiding van de skeletten afzet tegen de ruimte in de klei van de "Cran du Midi", bevonden zich waarschijnlijk minstens honderd specimina. Het zou minder kunnen zijn als de fossielen ongelijkmatig geconcentreerd zijn maar meer als zich nog skeletten buiten en onder de hoofdlagen bevinden.


Volgens Norman<ref>Norman, D., B. (1987). A Mass-Accumulation of Vertebrates from the Lower Cretaceous of Nehden (Sauerland), West Germany. In Proceedings of the Royal Society of London. Series B, containing papers of biological character. Royal Society (Great Britain), April 1987. pp. 1-44.</ref> zijn er drie groepen skeletten die een gemeenschappelijke oriëntatie hebben. Maar twee van deze groepen delen specimina van verschillende bonebeds (I, II en IV). Deze gemeenschappelijke oriëntatie kan daarom niet redelijk verklaard worden door een bepaald type watertransport dat juist dezelfde oriëntatie opleverde op verschillende tijdstippen. Niettegenstaande zijn de skeletten van beenderlaag V duidelijk in één richting georiënteerd, maar deze werden opgegraven in een zone die gelijk loopt met een noordoost-zuidwest georiënteerde [[syncline]] met gebroken en waarschijnlijk verplaatste blokken kleisteen. Een alternatieve verklaring, hoewel één die hier niet volledig kan uitgesloten worden, is dat [[tektonische daling|subsidentieprocessen]] in een vroeg stadium de oorspronkelijke oriëntatie van de kadavers in de nog vochtige en dus plastische modder kan beïnvloed hebben. Bewegingen van de sedimenten na de inbedding van de kadavers kan dus de oorspronkelijke oriëntatie en positie ervan grondig gewijzigd hebben. Alhoewel dit nog niet volledig vaststaat, kan de afwezigheid van [[laminatie]] in de sedimenten van de "Cran du Midi" het gevolg zijn van [[bioturbatie]] door gravende of [[sessiliteit|sessiele]] organismen, wanneer het paleomeer van Bernissart door drogere omstandigheden inkromp en het water ondieper werd. Maar deze hypothese wordt ondermijnd door de afwezigheid van vervormde gesteentelagen en/of fossiele [[krimpscheuren]]. Dat vroegere onderzoekers deze [[sedimentologie|sedimentologische]] structuren niet opmerkten, is onwaarschijnlijk.
Volgens Norman zijn er drie groepen skeletten die gemeenschappelijke oriëntatie hebben.<ref>Norman, D., B. (1987). A Mass-Accumulation of Vertebrates from the Lower Cretaceous of Nehden (Sauerland), West Germany. In Proceedings of the Royal Society of London. Series B, containing papers of biological character. Royal Society (Great Britain), April 1987. pp. 1-44.</ref> Maar in twee van deze groepen zitten specimina van verschillende beenderlagen (I, II en IV). Het is dus onwaarschijnlijk dat de gedeelde oriëntatie veroorzaakt werd door een bepaald type watertransport. Weliswaar zijn de skeletten van beenderlaag V duidelijk in één richting georiënteerd, maar deze werden opgegraven in een zone die gelijk loopt met een noordoost-zuidwest georiënteerde [[syncline]] met gebroken en waarschijnlijk verplaatste blokken kleisteen. Een alternatieve verklaring is dus dat subsidentieprocessen in een vroeg stadium de oorspronkelijke oriëntatie van de kadavers in de nog vochtige en dus plastische modder beïnvloed hebben. Bewegingen van de sedimenten na de inbedding van de kadavers kan dus de oorspronkelijke oriëntatie en positie ervan grondig gewijzigd hebben. De afwezigheid van laminatie in de sedimenten van de "Cran du Midi" kan het gevolg zijn van [[bioturbatie]] door gravende of [[sessiliteit|sessiele]] organismen, toen het paleomeer van Bernissart door drogere omstandigheden inkromp en het water ondieper werd. Maar deze hypothese wordt ondermijnd door de afwezigheid van vervormde gesteentelagen en/of fossiele [[krimpscheuren]]. Dat vroegere onderzoekers deze sedimentologische structuren niet opmerkten, is onwaarschijnlijk.


==== Geologische studies van de "crans" in de negentiende eeuw ====
==== Geologische studies van de "crans" in de negentiende eeuw ====
Het eerste belangrijke, [[geomorfologie|geomorfologisch]] onderzoek van de "crans" in het [[bekken (geologie)|Bekken]] van [[Bergen (België)|Mons]] werd in 1870<ref>Cornet, J., and A. Briart, 1870. Notice sur les puits naturels du terrain houiller. Bulletin de l'Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux Arts de Belgique 29 : 477-490.</ref> door de Belgische geologen Alphonse Briart (1825–1898) en F.L. Cornet verricht. [[Jean d'Omalius d'Halloy]], de "vader van de Belgische geologie" (Luik, 16 februari 1783 - Brussel, 15 januari 1875), geloofde dat geysers aan de oorsprong van de "crans" lagen, en de Engelse geoloog G.A. Lebour (1847-1918) zag er de resten van vulkanische pijpen in. De Belgische geoloog Jules Cornet (Saint-Vaast, 4 maart 1865–Mons, 17 mei 1929) en de geoloog R.G. Schmitz voerden in 1899 een diepgaand onderzoek en ontkrachtten de hypotheses van d'Halloy en Lebour. Zij ontkrachtten ook de hypothese van geoloog E. Dupont die stelde dat gedurende het [[Wealden Group|"Wealdien"]] te [[Bernissart]] een vallei lag met een moeras dat door een stroom doorkruist werd. Volgens Cornet en Schmitz werden de "crans" gevormd doordat ondergrondse rivieren holten vormden in de [[marien]]e [[kalksteen]] van het [[Dinantien]]. De geleidelijke instorting van de steenkoollagen in deze holten zou vorm gegeven hebben aan deze "crans". Er is regelmatig discussie geweest over de ouderdom van de natuurlijke putten in het Bekken van Mons. In hun onderzoek van 1870 stelden Cornet en Briart dat het voorkomen van steenkoolpuin, steenkoolhoudende zandsteen en gesteenten uit het [[Krijt (periode)|Krijt]], en de afwezigheid van gesteenten uit het [[Tertiair]] in de opvulling van de "crans" erop wijst dat deze opvulling na het Krijt gebeurde, maar zeker voor het "[[Landenien]]" (nu [[Thanetien]]). Het Thanetien is de jongste [[etage (geologie)|etage]] van de [[serie (geologie)|serie]] [[Paleoceen]] in het [[systeem (geologie)|systeem]] [[Paleogeen]], en werd op ca. 56,0–59,2 [[Mega-annum|Ma]] gedateerd.
Het eerste belangrijke [[geomorfologie|geomorfologisch]] onderzoek van de "crans" in het Bekken van Mons werd in 1870 door de Belgische geologen Alphonse Briart en F.L. Cornet verricht.<ref>Cornet, J., and A. Briart, 1870. Notice sur les puits naturels du terrain houiller. Bulletin de l'Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux Arts de Belgique 29 : 477-490.</ref> [[Jean d'Omalius d'Halloy]] geloofde dat [[geiser (bron)|geiser]]s aan de oorsprong van de "crans" lagen en de Engelse geoloog G.A. Lebour zag er de resten van vulkanische pijpen in. De Belgische geoloog Jules Cornet en de geoloog R.G. Schmitz voerden in 1899 een diepgaand onderzoek uit en ontkrachtten de hypotheses van d'Halloy en Lebour. Zij weerlegden ook de hypothese van geoloog E. Dupont die stelde dat gedurende het "Wealdien" te Bernissart een vallei lag met een moeras dat door een stroom doorkruist werd. Volgens Cornet en Schmitz werden de "crans" gevormd doordat ondergrondse rivieren holten vormden in de mariene kalksteen van het Dinantien. De geleidelijke instorting van de steenkoollagen in deze holten zou vorm gegeven hebben aan deze "crans". De ouderdom van de natuurlijke putten in het Bekken van Mons was controversieel. Cornet en Briart stelden in 1870 dat het voorkomen van steenkoolpuin, steenkoolhoudende zandsteen en gesteenten uit het Krijt en de afwezigheid van gesteenten uit het Tertiair in de opvulling van de "crans" erop wijst dat deze opvulling na het Krijt gebeurde, maar zeker vóór het "[[Landenien]]" (nu [[Thanetien]], 59,2-56,0 miljoen jaar oud).


==== Recent onderzoek van het ''Iguanodon''-zinkgat ====
==== Recent onderzoek van het ''Iguanodon''-zinkgat ====
[[Bestand:Bovenaanzicht op de galerijen die de Cran du Midi te Bernissart (België) doorkruisten. Naar Cornet & Schmitz, 1898.jpg|thumb|450px|rechts|Bovenaanzicht op de galerijen die de "Cran du Midi" doorkruisten. Naar Cornet & Schmitz, 1898, en met aanduiding van de locatie van de boringen, verricht in 2002 en 2003 (BER 2 & BER 3).]]
Tijdens een onderzoek in 2002 en 2003 maakte men drie boorkernen in en rond het zinkgat van Bernissart met als doel de ontwikkeling de doline, de kans om meer fossielen te vinden en een nieuwe [[seismiek|seismische]] [[geofysica|geofysische]] techniek te bestuderen.<ref>Tshibangu, J.-P., Dagrain, F., Deschamps, B. and Legrain, H., 2004a. Nouvelles recherches dans le Cran aux Iguanodons de Bernissart. Bulletin de l'Académie Royale de Belgique, Classe des Sciences 7: 219-236</ref><ref>Tshibangu, J.-P., Dagrain, F., Deschamps, B. and Legrain, H., 2004b. Coring performance to characterize the geology in the "Cran aux Iguanodons" of Bernissart (Belgium). Lecture notes in Earth Sciences 104: 359-367.</ref> In oktober 2002 verkreeg men een volledige boorkern, BER 3, waarmee men een diepte van 349,95 meter bereikte en waarbij sedimenten uit het Thanetien, uit het late en het vroege Krijt en uit het [[Westfalien]] aangeboord werden.<ref name="Yans2007"/><ref>Yans, J., Spagna, P., Vanneste, C., Hennebert, M., Vandycke, S., Baele, J.-M., Tshibangu, J.-P., Bultynck, P., Streel, M. and Dupuis, C. Description et implications géologiques préliminaires d'un forage carotté dans le "Cran aux Iguanodons" de Bernissart. Geologica Belgica 8: 43-49.</ref> De sedimenten uit het Onder-Krijt zijn vijftig meter dik en bestaan uit kleisteen van de Formatie van Sainte-Barbe. Op basis van de [[korrelgrootte (sediment)|korrelgrootte]] van deze sedimenten en de gelaagde stratificatie die gelijkenis vertoont met de kenmerken van jaarlijkse sedimentatie, werd het [[milieu|paleomilieu]] van Bernissart vroeger geïdentificeerd met een meer dat langzaam door sedimenten opgevuld werd.<ref>Van den Broeck, E. 1898. Les coupes du gisement de Bernissart. Caractères et dispositions sédimentaires de l'argile ossifère du Cran aux Iguanodons. Bulletin de la Société Belge de Géologie, Paléontologie et Hydrologie 12 : 216-243.</ref> Recent onderzoek heeft dit bevestigd.<ref name="Yans2007"/><ref name="Spagna2010"/><ref name="Schnyder2009">Schnyder, J., J. Dejax, E. Keppens, T. Nguyen Tu, P. Spagna, S. Boulila, B. Galbrun, A. Riboulleau, J.-P. Tshibangu, and J. Yans, 2009. An Early Cretaceous lacustrine record : organic matter and organic carbon isotopes at Bernissart (Mons Basin, Belgium). Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 281 : 79-91.</ref><ref name="Spagna2007">Spagna, P., S. Vandycke, J. Yans, and C. Dupuis, 2007. Hydraulic and brittle extensional faulting in the Wealden facies of Hautrage (Mons Basin, Belgium). Geologica Belgica 10: 158-161.</ref> Er werd nog een tweede boorkern gemaakt tot op een diepte van 295 meter, BER 2.<ref name="Spagna2006"/> In boorkern BER3 vond men beenderfragmenten op 309 meter diepte in de doline. Er is een mooie overeenstemming tussen het voorkomen van de beenderlagen in de negentiende-eeuwse galerijen van de "Cran du Midi" en de gemaakte boorkernen, vooral in boorkern BER3. Sedimentologische studies, waarbij ook gebruikgemaakt werd van bijvoorbeeld [[granulometrie]]<ref>De meting van de grootte van de mineraalkorrels in sedimentair gesteente.</ref> en [[mineralogie|kleimineralogie]], van de meerafzettingen van de Wealdenfacies wierpen licht op de vormingsprocessen van de doline.<ref>Spagna, P., C. Dupuis, and J. Yans, 2008. Sedimentology of the Wealden Clays in the Hautrage quarry. Memoirs of the Geological Survey of Belgium 55 : 35-44.</ref> Ook het identificeren van organische materie door middel van [[pyrolise]], het onderzoek van de palynofacies<ref>Een palynofacies is het geheel aan organische materie en [[palynomorf]]en in een fossiele afzetting.</ref>, het bepalen van het gehalte oplosbare [[alkaan]] en de analyse van [[isotopen van koolstof|koolstofisotopen]] droegen bij tot het ontrafelen van de vormingsprocessen van de "Cran du Midi".<ref name="Schnyder2009"/> Schnyder et al. (2009) nemen aan dat er twee stadia geweest waren in de evolutie van de meerfacies van Bernissart. Een eerste stadium was een grote aanvoer van plantenresten en een tweede met [[bacteriën|bacteriële]] activiteit en/of activiteit van [[algen]] met de vorming van [[amorf]]e organische materie het wisselende niveau van het meer volgend. De [[paleontologie]] van de facies werd bestudeerd door [[histologie|paleohistologisch]]<ref>Ricqlès, A. de, and J. Yans, 2003. Bernissart's  Iguanodon : the case for "fresh" versus "old" dinosaur bone. Journal of Paleontology 23 (supplement to 3): 45A.</ref> en diagenetisch onderzoek van beenderfragmenten en door onderzoek van monsters op [[mosselkreeftjes|Ostracoda]] en [[diatomeeën]], maar deze monsters waren steriel. Door middel van [[palynologie]] en chemostratigrafie<ref>Chemostratigrafie of chemische [[stratigrafie]] onderzoekt de chemische variaties in sedimentaire reeksen om stratigrafische [[correlatie (geologie)|correlaties]] te bepalen.</ref> werd de ouderdom van de iguanodonbeenderlagen gedateerd op de overgang tussen het Barremien en het Aptien, 126 tot 125 miljoen jaar oud.<ref>Yans, J., J. Dejax, D. Pons, C. Dupuis, and P. Taquet. 2005a. Paleontologic and geodynamic implications of the palynological dating of the Bernissart Wealden facies sediments (Mons Basin, Belgium). Comptes Rendus Palevol 4: 135-150.</ref><ref>Yans, J., J. Dejax, D. Pons, L. Taverne, and P. Bultynck, 2006. The Iguanodons of Bernissart are middle Barremian to earliest Aptian in age. Bulletin de l'Institut royal des Sciences naturelles de Belgique 76: 91-95.</ref><ref>Yans, J., T. Gerards, P. Gerrienne, P. Spagna, J. Dejax, J. Schnyder, J.-Y. Storme, and E. Keppens, 2010. Carbonisotope of fossil wood and dispersed organic matter from the terrestrial Wealden facies of Hautrage (Mons Basin, Belgium). Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 291: 85-105.</ref><ref>Dejax, J., E. Dumax, F. Damblon, and J. Yans, 2007a. Palynology of Baudour Clays Formation (Mons Basin, Belgium): correlation within the "stratotypic" Wealden. Notebooks on Geology e-Journal, http://paleopolis.rediris.es/eg/CC2007_Mo1/CC2007_Mo1.pdf,16-28.</ref> Dit onderzoek verhelderde ook de beginstadia van de subsidentie in het Bekken van Mons.<ref name="Spagna2007"/> Monsters van de Wealdenfacies van Bernissart uit de verzamelingen van het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen|K.B.I.N.]] en van de Wealdenlocaties van [[Thieu]], [[Baudour]] en [[Hautrage]] werden ook onderzocht, en men beschreef zeldzame [[fossiel]]en van ''Iguanodon'' uit de Formatie van Baudour.<ref name="Baele2012">Baele, J-M, Godefroit, P., Spagna, P., Dupuis, C. (2012). In, Godefroit, P. (Ed.). Bernissart Dinosaurs and Early Creataceous Terrestrial Ecosystems. Bloomington: Indiana University Press, pp. 629, p. 155-169.</ref> In 1952 ontdekte een arbeider een linkerscheenbeen met onvolledig bewaarde uiteinden op een diepte van ongeveer tien meter in de Degand-Dutalys kleisteengroeve in het Bois de Baudour (specimen RBINS R267). Een linkercoracoïd van ''Iguanodon bernissartensis'' (catalogusnummer RBINS R268) met het label "Wealdien de Baudour" werd, net zoals RBINS R267, ook aangetroffen in de paleontologische verzamelingen van het K.B.I.N. Dit zijn de enige beenderen van ''Iguanodon bernissartensis'' die buiten de "Cran du Midi" van Bernissart gevonden werden, wat nog eens de uitzonderlijke [[fossilisatie]]omstandigheden van de beenderlagen van Bernissart benadrukt. De [[determinatie]] van plantenfossielen en [[palynologie|pollenanalyse]] leverden verdere informatie over de [[ecologie|paleo-ecologie]] van het Bekken van Mons tijdens het Onder-Krijt.<ref name="Dejax2007b"/><ref name="Dejax2008"/><ref>Gerards, T. J. Yans, and P. Gerrienne, 2007. Growth rings of Lower Cretaceous softwoods: some paleoclimatic implications. Notebooks on Geology e-journal. http://paleopolis, rediris.es/cg/CG2007_Mo1/CG2007_Mo1.pdf, 29-33</ref><ref>Gerards, T., J. Yans, P. Spagna, and P. Gerrienne, 2008. Wood remains and sporomorphs from the Wealden facies of Hautrage (Mons Basin, Belgium): paleoclimatic and paleoenvironmental implications. Memoirs of the Geological Survey 55: 61-70.</ref><ref>Gomez, B., T. Gillot, V. Daviero-Gomez, P. Spagna, and J. Yans, 2008. Paleoflora from the Wealden facies strata of Belgium: mega- and mesofossils of Hautrage (Mons Basin). Memoirs of the Geological Survey 55: 53-60.</ref> In Thieu, op ongeveer vijfendertig kilkometer van Bernissart, wijst het voorkomen van [[dinoflagellaten]] op mariene invloed op de Wealdenfacies van het oostelijke deel van het Bekken van Mons.<ref>Yans, J., E. Masure, J. Dejax, D. Pons, and F. Amedro, 2007. Influences boréales dans le bassin de Mons (Belgique) à l'Albien; in L.G. Bulot, S. Ferry, and D. Groshény (eds.), Relations entre les marges septentrionale et méridionale de la Téthys au Crétacé. Notebooks on Geology, Mémoire 2007/02, Résumé 06 (CC2007_M02/06).</ref> Al de gegevens van het onderzoek van 2002 en 2003 werden ingebracht in de geologische context van Noordwest-Europa.<ref>Thiry, M. F. Quesnel, j. Yans, R. Wyns, A.Vergari, H. Théveniaut, R. Simon-Coinçon, M.-G. Moreau, D. Giot, C. Dupuis, L. Bruxelles, J. Barbarand, and J.-M. Baele. 2006. La France et la Belgique continentaux au Crétacé inférieur: paléoaltérations et paléotopographies. Bulletin de la Société Géologique de France 177: 155-175.</ref><ref>Quinif, Y., H. Meon, and J. Yans, 2006. Nature and dating of karstic filling in the Hainaut province (Belgium). Karstic, geodynamic and paleogeographic implications. Geodinamica Acta 19: 73-85.</ref>
Tijdens een onderzoek in 2002 en 2003 maakte men boorkernen in en rond het [[zinkgat]] van Bernissart. Oospronkelijk was het de bedoeling om het ontstaan en de evolutie van het zinkgat of [[doline]] te begrijpen, de kans om meer fossielen te vinden te evalueren en om een [[seismiek|seismische]] [[geofysica|geofysische]] techniek voor het in beeld brengen van de ondergrond te testen<ref>Tshibangu, J.-P., Dagrain, F., Deschamps, B. and Legrain, H., 2004a. Nouvelles recherches dans le Cran aux Iguanodons de Bernissart. Bulletin de l'Académie Royale de Belgique, Classe des Sciences 7: 219-236</ref><ref>Tshibangu, J.-P., Dagrain, F., Deschamps, B. and Legrain, H., 2004b. Coring performance to characterize the geology in the "Cran aux Iguanodons" of Bernissart (Belgium). Lecture notes in Earth Sciences 104: 359-367.</ref> In oktober 2002 bekwam men een volledige boorkern, BER 3, waarmee men een diepte van 349,95 meter bereikte en waarbij sedimenten uit het [[Thanetien]], uit het late en het vroege [[Krijt (periode)|Krijt]] en uit het [[Westfalien]] aangeboord werden<ref name="Yans2007"/><ref>Yans, J., Spagna, P., Vanneste, C., Hennebert, M., Vandycke, S., Baele, J.-M., Tshibangu, J.-P., Bultynck, P., Streel, M. and Dupuis, C. Description et implications géologiques préliminaires d'un forage carotté dans le "Cran aux Iguanodons" de Bernissart. Geologica Belgica 8: 43-49.</ref> De sedimenten uit het Onder (vroege) Krijt zijn vijftig meter dik en bestaan uit kleisteen van de [[formatie (stratigrafie)|Formatie]] van Sainte-Barbe. Op basis van de [[korrelgrootte (sediment)|korrelgrootte]] van deze sedimenten en de gelaagde [[stratigrafie|stratificatie]] die gelijkenis vertoont met de kenmerken van jaarlijkse [[sedimentatie]], werd het [[milieu|paleomilieu]] van Bernissart vroeger geïdentificeerd met een meer dat langzaam door sedimenten opgevuld werd.<ref>Van den Broeck, E. 1898. Les coupes du gisement de Bernissart. Caractères et dispositions sédimentaires de l'argile ossifère du Cran aux Iguanodons. Bulletin de la Société Belge de Géologie, Paléontologie et Hydrologie 12 : 216-243.</ref> Recent onderzoek heeft dit bevestigd.<ref name="Yans2007"/><ref name="Spagna2010"/><ref name="Schnyder2009">Schnyder, J., J. Dejax, E. Keppens, T. Nguyen Tu, P. Spagna, S. Boulila, B. Galbrun, A. Riboulleau, J.-P. Tshibangu, and J. Yans, 2009. An Early Cretaceous lacustrine record : organic matter and organic carbon isotopes at Bernissart (Mons Basin, Belgium). Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 281 : 79-91.</ref><ref name="Spagna2007">Spagna, P., S. Vandycke, J. Yans, and C. Dupuis, 2007. Hydraulic and brittle extensional faulting in the Wealden facies of Hautrage (Mons Basin, Belgium). Geologica Belgica 10: 158-161.</ref> BER 3 leverde uitzonderlijk materiaal waardoor onze kennis van de [[Wealden Group|Wealden]] [[facies (geologie)|facies]] met de ''Iguanodon'' skeletten uitgebreid werd. Er werd nog een tweede boorkern gemaakt tot op een diepte van 295 meter, BER 2.<ref name="Spagna2006"/> In boorkern BER3 vond men beenderfragmenten op 309 meter diepte in de [[doline]]. Er is een mooie overeenstemming tussen het voorkomen van de bone beds in de negentiende-eeuwse galerijen van de "Cran du Midi" en de gemaakte boorkernen, vooral in boorkern BER3. [[sedimentologie|Sedimentologische]] studies, waarbij ook gebruikgemaakt werd van bv. granulometrie<ref>De meting van de grootte van de mineraalkorrels in sedimentair gesteente.</ref> en [[mineralogie|kleimineralogie]], van de meerafzettingen van de Wealden facies wierp licht op de vormingsprocessen van de doline<ref>Spagna, P., C. Dupuis, and J. Yans, 2008. Sedimentology of the Wealden Clays in the Hautrage quarry. Memoirs of the Geological Survey of Belgium 55 : 35-44.</ref>. Ook het identificeren van organische materie door middel van [[pyrolise]], het onderzoek van de palynofacies<ref>Een palynofacies is het geheel aan organische materie en [[palynomorf]]en in een fossiele afzetting.</ref>, het bepalen van het gehalte oplosbare [[alkaan]] en de analyse van [[isotopen van koolstof|koolstofisotopen]] droegen bij tot het ontrafelen van de vormingsprocessen van de "Cran du Midi".<ref name="Schnyder2009"/> Schnyder et al. (2009) nemen aan dat er twee stadia geweest waren in de evolutie van de meerfacies van Bernissart. Een eerste stadium was een grote aanvoer van plantenresten en een tweede met [[bacteriën|bacteriële]] activiteit en/of activiteit van [[algen]] met de vorming van [[amorf]]e organische materie dat het wisselende niveau van het meer volgde. De [[paleontologie]] van de facies werd bestudeerd door [[histologie|paleohistologisch]]<ref>Ricqlès, A. de, and J. Yans, 2003. Bernissart's  Iguanodon : the case for "fresh" versus "old" dinosaur bone. Journal of Paleontology 23 (supplement to 3): 45A.</ref> en diagenetisch onderzoek van beenderfragmenten en door onderzoek van monsters op [[mosselkreeftjes|Ostracoda]] en [[Diatomeeën]], maar deze monsters waren steriel. Door middel van [[palynologie]] en chemostratigrafie<ref>Chemostratigrafie of chemische [[stratigrafie]] onderzoekt de chemische variaties in [[sediment|sedimentaire opeenvolgingen]] om stratigrafische [[correlatie (geologie)|correlaties]] te bepalen.</ref> werd de ouderdom van de ''Iguanodon bernissartensis'' bone beds geschat op [[Barremien|Bovenste-Barremien]] tot [[Aptien|Onderste-Aptien]] oftewel de overgang tussen Barremien en Aptien (126 tot 125 miljoen jaar oud)<ref>Yans, J., J. Dejax, D. Pons, C. Dupuis, and P. Taquet. 2005a. Paleontologic and geodynamic implications of the palynological dating of the Bernissart Wealden facies sediments (Mons Basin, Belgium). Comptes Rendus Palevol 4: 135-150.</ref><ref>Yans, J., J. Dejax, D. Pons, L. Taverne, and P. Bultynck, 2006. The Iguanodons of Bernissart are middle Barremian to earliest Aptian in age. Bulletin de l'Institut royal des Sciences naturelles de Belgique 76: 91-95.</ref><ref>Yans, J., T. Gerards, P. Gerrienne, P. Spagna, J. Dejax, J. Schnyder, J.-Y. Storme, and E. Keppens, 2010. Carbonisotope of fossil wood and dispersed organic matter from the terrestrial Wealden facies of Hautrage (Mons Basin, Belgium). Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 291: 85-105.</ref><ref>Dejax, J., E. Dumax, F. Damblon, and J. Yans, 2007a. Palynology of Baudour Clays Formation (Mons Basin, Belgium): correlation within the "stratotypic" Wealden. Notebooks on Geology e-Journal, http://paleopolis.rediris.es/eg/CC2007_Mo1/CC2007_Mo1.pdf,16-28.</ref> Dit palynologisch en chemostratigrafisch onderzoek verruimde ook onze kennis over de beginstadia van de [[tektonische daling|subsidentie]] in het Bekken van Mons.<ref name="Spagna2007"/> Monsters van de Wealden facies van Bernissart uit de verzamelingen van het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen|K.B.I.N.]] en van de Wealden locaties van [[Thieu]], [[Baudour]] en [[Hautrage]] werden ook onderzocht, en men beschreef zeldzame [[fossiel]]en van ''Iguanodon'' uit de Formatie van Baudour<ref name="Baele2012">Baele, J-M, Godefroit, P., Spagna, P., Dupuis, C. (2012). In, Godefroit, P. (Ed.). Bernissart Dinosaurs and Early Creataceous Terrestrial Ecosystems. Bloomington: Indiana University Press, pp. 629, p. 155-169.</ref>. In 1952 ontdekte een arbeider een linkerscheenbeen met onvolledig bewaarde uiteinden op een diepte van ongeveer tien meter in de Degand-Dutalys [[kleisteen]] groeve in het Bois de Baudour (catalogusnummer RBINS R267). Een linker coracoïd van ''Iguanodon bernissartensis'' (catalogusnummer RBINS R268) met het label "Wealdien de Baudour" werd, net zoals RBINS R267, ook aangetroffen in de paleontologische verzamelingen van het K.B.I.N. Dit zijn de enige beenderen van ''Iguanodon'' die buiten de "Cran du Midi" van Bernissart gevonden werden, wat nog eens de uitzonderlijke [[fossilisatie]] omstandigheden van de bone beds van Bernissart benadrukt. De [[determinatie]] van plantenfossielen en [[palynologie|pollenanalyse]] leverden verdere informatie over de [[ecologie|paleo-ecologie]] van het Bekken van Mons tijdens het [[Krijt (periode)|Onder-Krijt]]<ref name="Dejax2007b"/><ref name="Dejax2008"/><ref>Gerards, T. J. Yans, and P. Gerrienne, 2007. Growth rings of Lower Cretaceous softwoods: some paleoclimatic implications. Notebooks on Geology e-journal. http://paleopolis, rediris.es/cg/CG2007_Mo1/CG2007_Mo1.pdf, 29-33</ref><ref>Gerards, T., J. Yans, P. Spagna, and P. Gerrienne, 2008. Wood remains and sporomorphs from the Wealden facies of Hautrage (Mons Basin, Belgium): paleoclimatic and paleoenvironmental implications. Memoirs of the Geological Survey 55: 61-70.</ref><ref>Gomez, B., T. Gillot, V. Daviero-Gomez, P. Spagna, and J. Yans, 2008. Paleoflora from the Wealden facies strata of Belgium: mega- and mesofossils of Hautrage (Mons Basin). Memoirs of the Geological Survey 55: 53-60.</ref>. In Thieu, op ongeveer 35 km van Bernissart, wijst het voorkomen van [[Dinoflagellaten]] op [[marien]]e invloed op de Wealden facies van het oostelijke deel van het Bekken van Mons<ref>Yans, J., E. Masure, J. Dejax, D. Pons, and F. Amedro, 2007. Influences boréales dans le bassin de Mons (Belgique) à l'Albien; in L.G. Bulot, S. Ferry, and D. Groshény (eds.), Relations entre les marges septentrionale et méridionale de la Téthys au Crétacé. Notebooks on Geology, Mémoire 2007/02, Résumé 06 (CC2007_M02/06).</ref>. Al de gegevens van het onderzoek van 2002 en 2003 werden ingebracht in de geologische context van Noordwest Europa<ref>Thiry, M. F. Quesnel, j. Yans, R. Wyns, A.Vergari, H. Théveniaut, R. Simon-Coinçon, M.-G. Moreau, D. Giot, C. Dupuis, L. Bruxelles, J. Barbarand, and J.-M. Baele. 2006. La France et la Belgique continentaux au Crétacé inférieur: paléoaltérations et paléotopographies. Bulletin de la Société Géologique de France 177: 155-175.</ref><ref>Quinif, Y., H. Meon, and J. Yans, 2006. Nature and dating of karstic filling in the Hainaut province (Belgium). Karstic, geodynamic and paleogeographic implications. Geodinamica Acta 19: 73-85.</ref>.


== Theorieën over de doodsoorzaak van de ''Iguanodons'' van Bernissart en de vorming van de beenderlagen ==
== Theorieën over de doodsoorzaak van de iguanodons van Bernissart en de vorming van de beenderlagen ==
Er werden verschillende hypothesen opgesteld over de specifieke [[geologie|geologische]] en [[ecologie|paleo-ecologische]] kenmerken van het gebied van het paleomeer van [[Bernissart]] die tot de massale sterfte van de ''Iguanodons'' leidden. Op basis van [[sediment]]ologische en [[tafonomie|tafonomische]] data lijken de theorieën over natuurlijke doodsoorzaken ([[predatie]], ziekte, ouderdom, ...) en de theorieën over verstikking minder waarschijnlijk dan de theorieën over massale sterfte door verdrinking en/of [[intoxicatie|natuurlijke intoxicatie]]. Dit laatste betreft contaminatie van de [[aquatisch]]e [[habitat]] door opwellende sulfaatrijke zouten in het water van het paleomeer of door giftige stoffen van biologische oorsprong.<ref>Giftige stoffen geproduceerd in levende cellen of [[organismen]].</ref>
Er zijn verschillende hypothesen opgesteld over de specifieke geologische en [[ecologie|paleo-ecologische]] kenmerken van het gebied van het paleomeer van [[Bernissart]] die tot de massale sterfte van de iguanodons zouden hebben kunnen geleid. Op basis van sedimentologische en [[tafonomie|tafonomische]] data lijken de theorieën over natuurlijke doodsoorzaken zoals [[predatie]], ziekte, of ouderdom en de theorieën over verstikking minder waarschijnlijk dan die van massale sterfte door verdrinking en/of [[intoxicatie|natuurlijke intoxicatie]]. Dit laatste betreft vervuiling van de [[aquatisch]]e [[habitat]] door opwellende sulfaatrijke zouten in het water van het paleomeer of door giftige stoffen van biologische oorspronggeproduceerd in levende cellen van [[organismen]].


De natuurlijke leefomgeving kan onder bepaalde omstandigheden een dodelijke val worden, bv. wanneer kudden door [[stortvloed|plotse hoge waterstanden]] getroffen worden, of wanneer grote aantallen dieren op hun migratieroutes bij het oversteken van rivieren verdrinken, of wanneer er door bosbranden paniek ontstaat, enz. Ook uitdroging en verhongering ten gevolge van seizoensgebonden droogte en waardoor dieren massaal omkomen kunnen later tot de vorming van omvangrijke [[beenderlaag|bone beds]] leiden, indien de kadavers door het transporterend vermogen van water op een bepaalde locatie verzameld worden. Bosbranden, plotse overstromingen, droogte en, specifiek voor de [[karst (geografie)|karstrijke]] geologie van Bernissart, chemische en biologische intoxicatie, zijn gevaarvolle situaties die meer dan waarschijnlijk tijdens het [[Krijt (periode)|Onder-Krijt]] ook in Bernissart optraden. In [[Hautrage]], op een goede 10 kilometer van [[Bernissart]], werden in het Onder-Krijt bruinkoollagen en typische colluvia<ref>Een colluvium is een losse accumulatie van gesteentepuin aan de voet van een helling.</ref> gevonden die na bosbranden afgezet werden.<ref name="Spagna2010"/>
De natuurlijke leefomgeving kan onder bepaalde omstandigheden een dodelijke val worden, bijvoorbeeld wanneer kudden door [[stortvloed|plotse hoge waterstanden]] overvallen worden, of wanneer grote aantallen dieren op hun trekroutes bij het oversteken van rivieren verdrinken, of wanneer er door bosbranden paniek ontstaat. Ook massale sterfte door uitdroging en verhongering ten gevolge van seizoensgebonden droogte kan later tot de vorming van omvangrijke beenderlagen leiden, indien de kadavers door het transporterend vermogen van water op een bepaalde locatie verzameld raken. Bosbranden, plotse overstromingen, droogte en, specifiek voor de karstrijke geologie van Bernissart, chemische en biologische intoxicatie, zijn gevaarvolle situaties die hoogstwaarschijnlijk tijdens het Onder-Krijt ook in Bernissart optraden. In [[Hautrage]], op een goede tien kilometer van Bernissart, werden in het Onder-Krijt bruinkoollagen en typische [[colluvium|colluvia]] gevonden die na bosbranden afgezet werden.<ref name="Spagna2010"/>


=== De theorieën van Edouard Dupont ===
=== Edouard Dupont ===


Dupont meende in 1878 en in 1897 op basis van de geologische karakteristieken van de "Cran du Midi" dat er zich te Bernissart een nauwe kloof bevond waarin onder meer ''Iguanodon bernissartensis'' leefde en stierf en kadavers periodiek door de door [[stortvloed]]en aangevoerde [[sediment]]en op korte tijd begraven werden.
Dupont meende in 1878 en in 1897 op basis van de geologische karakteristieken van de "Cran du Midi" dat er zich te Bernissart een nauwe kloof bevond waarin onder meer ''Iguanodon bernissartensis'' leefde en stierf en kadavers periodiek door de door [[stortvloed]]en aangevoerde [[sediment]]en in korte tijd begraven werden.


=== De theorieën van Louis Dollo ===
=== Louis Dollo ===
[[Bestand:PSM_V24_D370_Iguanodon_bernissartensis.jpg|thumb|links|Tekening van het skelet van ''Iguanodon bernissartensis'' uit een publicatie van Louis Dollo naar aanleiding van de montage van het holotype door De Pauw in 1882 en de tentoonstelling voor het publiek in juli 1883.]]
[[Bestand:PSM_V24_D370_Iguanodon_bernissartensis.jpg|thumb|links|Tekening van het skelet van ''Iguanodon bernissartensis'' uit een publicatie van Louis Dollo naar aanleiding van de montage van het holotype door De Pauw in 1882 en de tentoonstelling voor het publiek in juli 1883.]]
[[Bestand:Marsh Iguanodon.jpg|thumb|rechts|Reconstructietekening uit 1896 van het skelet van ''Iguanodon bernissartensis'' door [[Othniel Charles Marsh]].]]
[[Bestand:Marsh Iguanodon.jpg|thumb|rechts|Reconstructietekening uit 1896 van het skelet van ''Iguanodon bernissartensis'' door [[Othniel Charles Marsh]].]]
[[Louis Dollo]], die initieel de [[gewervelden|landvertebraten]] van Bernissart beschreef, publiceerde tussen 1882 en 1923 een reeks verhandelingen (herzien door Casier<ref>Casier, E., 1960. Les Iguanodons de Bernissart. Institut Royal des Sciences Naturelles de Belgique, Bruxelles, 134 pp.</ref> en door Bultynck<ref name="Bultynck1989"> Bultynck, P., 1989. Bernissart et les Iguanodons. French version by F. Martin and P. Bultynck. Edition Institut Royal des Sciences Naturelles de Belgique, Brussels, 115 pp.</ref>) waarin hij onder meer meende dat de meeste ''Iguanodons'' oude dieren waren en dat, zoals de recente "[[olifantenkerkhof|olifantenkerkhoven]]", Bernissart een soort "dinosauriërkerkhof" was waar oude dieren zich afzonderden om er te sterven, of dat oude, minder snelle dieren uit kuddes door stortvloeden om het leven kwamen. Het ontbreken van een mengeling van dieren van verschillende leeftijden is voor sommigen een argument tegen de algemeen aanvaardde opvatting dat Dinosauria kuddedieren waren. Ook zouden volgens Dollo enkele specimina, onder meer een skelet dat op de rug ligt, tekenen van een gewelddadige dood vertonen, mogelijk ten gevolge van gevechten.
[[Louis Dollo]], die als eerste de [[gewervelden|landvertebraten]] van Bernissart beschreef, publiceerde tussen 1882 en 1923 een reeks verhandelingen (herzien door Casier<ref>Casier, E., 1960. Les Iguanodons de Bernissart. Institut Royal des Sciences Naturelles de Belgique, Bruxelles, 134 pp.</ref> en door Bultynck<ref name="Bultynck1989"> Bultynck, P., 1989. Bernissart et les Iguanodons. French version by F. Martin and P. Bultynck. Edition Institut Royal des Sciences Naturelles de Belgique, Brussels, 115 pp.</ref>) waarin hij onder meer opperde dat de meeste gevonden iguanodons oude dieren waren. Zoals de recente "[[olifantenkerkhof|olifantenkerkhoven]]" was Bernissart een soort "dinosauriërkerkhof" waar deze oude dieren zich afzonderden om er te sterven. Hij had ook een theorie die stelde dat oude, minder snelle dieren uit kuddes door stortvloeden om het leven kwamen. Het ontbreken van een mengeling van dieren van verschillende leeftijden is voor sommigen een argument tegen de algemeen aanvaardde opvatting dat [[Dinosauria]] kuddedieren waren. Ook zouden volgens Dollo enkele specimina, onder meer een skelet dat op de rug ligt, tekenen van een gewelddadige dood vertonen, mogelijk ten gevolge van gevechten.


=== De theorieën van François-Léopold Cornet ===
=== François-Léopold Cornet ===


Cornet lanceerde in 1898 een alternatieve theorie waarin de vorming van de beenderlagen verklaard wordt door langzame opstapeling van kadavers door de sedimentatieprocessen rond en in een nabijgelegen meer waarvan de bodem [[tektonische daling|verzakte]]. Omdat de [[fossiel]]houdende lagen wegzonken in een [[doline]], bleven deze gespaard van de erosie waaraan de [[sedimentair gesteente|sedimentaire gesteenten]] in de rest van het [[bekken (geologie)|Bekken]] van [[Bergen (België)|Mons]] wel onderhevig waren.
Cornet lanceerde in 1898 een alternatieve theorie waarin de vorming van de beenderlagen verklaard wordt door langzame opstapeling van kadavers door de sedimentatieprocessen rond en in een nabijgelegen meer waarvan de bodem [[tektonische daling|verzakte]]. Omdat de fossielhoudende lagen wegzonken in een doline, bleven deze gespaard voor de erosie waaraan de sedimentaire gesteenten in de rest van het Bekken van Mons wel onderhevig waren.


=== De theorieën van Edgar Casier ===
=== Edgar Casier ===


In 1960 formuleerde Casier twee verklaringen voor het ontstaan van de beenderlagen. In de veronderstelling dat ''Iguanodon'' zich bij gevaar in het water begaf, bv. om aan predatoren te ontsnappen, zouden een aantal dieren in de moerassige depressie te Bernissart gegleden zijn, geraakten er door de steile hellingen niet meer uit en werkten zich vast in de modder in hun pogingen zich eruit te bevrijden. In een tweede hypothese veronderstelt Casier dat ''Iguanodon'' een [[amfibieën|amfibisch]] dier was dat, zoals het [[nijlpaard]], constant in water vertoefde. Tijdens periodes van droogte liepen de dieren zich vast in de dikke, kleverige modder van opdrogende drinkplaatsen en kwamen om door uitdroging en verhongering. In een derde hypothese volgt hij Dollo en Dupont met hun hypothese over periodieke stortvloeden.
In 1960 formuleerde Casier twee verklaringen voor het ontstaan van de beenderlagen. In de veronderstelling dat ''Iguanodon'' zich bij gevaar in het water begaf, bijvoorbeeld om aan predatoren te ontsnappen, zou een aantal dieren in de moerassige depressie te Bernissart gegleden zijn, raakten er door de steile hellingen niet meer uit en werkten zich vast in de modder in hun pogingen zich eruit te bevrijden. In een tweede hypothese veronderstelt Casier dat ''Iguanodon'' een amfibisch dier was dat, zoals het [[nijlpaard]], constant in water vertoefde. Tijdens periodes van droogte liepen de dieren zich vast in de dikke, kleverige modder van opdrogende drinkplaatsen en kwamen om door uitdroging en verhongering. In een derde hypothese volgt hij Dollo en Dupont met hun hypothese over periodieke stortvloeden.


=== De theorieën van David Norman ===
=== David Norman ===


De beenderlagen op 322 meter diepte zijn door respectievelijk 1, 2 en 5 meter van elkaar gescheiden. Dit wijst er volgens Norman (1987a) en voor hem De Pauw (1902) op dat de ''Iguanodons'' niet in één keer omkwamen. Een reconstructie van een deel van de originele opgravingsplannen in een horizontale oriëntatie ("vanuit de lucht") laat zien dat de skeletten dicht bij en over elkaar liggen. Maar de tijdens de opgravingen getekende verticale stratigrafische profielen tonen dat vele skeletten door niet-fossielhoudende zandsteen en kleisteen van elkaar gescheiden worden. Door gebruik te maken van de algemene oriëntatie van de skeletten in de sedimentgesteenten van de "Cran du Midi" kan men drie groepen skeletten onderscheiden die tijdens verschillende gebeurtenissen door de afzettingen van het paleomeer van Bernissart begraven werden. Uit de veldnotities blijkt duidelijk dat skeletten die dezelfde oriëntatie hebben (vermoedelijk door stroming) in dezelfde sedimentlaag gevonden werden. Daarom kunnen de ''Iguanodon bernissartensis'' beenderlagen niet het gevolg zijn van één catastrofe, maar werden ze gevormd gedurende een periode van 10 tot 100 jaar. Het is dus mogelijk dat groepen ''Iguanodon'' door periodieke [[stortvloed]]en en/of [[modderstroom|modderstromen]] meegesleurd werden en verdronken en in het paleomeer van Bernissart terechtkwamen.
De beenderlagen op 322 meter diepte zijn door respectievelijk een, twee en vijf meter van elkaar gescheiden. Dit wijst er volgens Norman (1987a) en vóór hem De Pauw (1902) op dat de iguanodons niet in één keer omkwamen. In tekeningen die de situatie van boven bezien weergeven, lijkt het alsof de skeletten dicht bij en over elkaar liggen. Maar de tijdens de opgravingen getekende verticale stratigrafische profielen tonen dat veel skeletten door niet-fossielhoudende zandsteen en kleisteen van elkaar gescheiden worden. Via hun algemene oriëntatie kan men drie groepen skeletten onderscheiden die tijdens verschillende gebeurtenissen door de afzettingen van het paleomeer van Bernissart begraven werden. Uit de veldnotities blijkt duidelijk dat skeletten die dezelfde oriëntatie hebben (vermoedelijk door stroming) in dezelfde sedimentlaag gevonden werden. Daarom kunnen de iguanodonbeenderlagen niet het gevolg zijn van één enkele catastrofe, maar werden ze gevormd gedurende een periode van tien tot honderd jaar. Het is dus mogelijk dat verschillende groepen iguanodons door periodieke stortvloeden en/of [[modderstroom|modderstromen]] meegesleurd werden en verdronken en in het paleomeer van Bernissart terechtkwamen.


=== Langzame vorming van de beenderlagen ===
=== Langzame vorming van de beenderlagen ===


Beenderlagen  die afkomstig zijn van een levensgemeenschap waarvan de dieren onder normale omstandigheden stierven (door ziekte, ouderdom, predatie, ...) konden enkel gevormd worden indien er efficiënte mechanismen waren waardoor de kadavers van dieren die op verschillende plaatsen en op verschillende tijdstippen leefden op één punt geconcentreerd werden. Transport door water speelt meestal een belangrijke rol in de vorming van zulke beenderlagen .<ref name="Rogers2007">Rogers, R. R., and S.M. Kidwell, 2007. A conceptual framework for the genesis and analysis of vertebrate skeletal concentrations; pp. 1-64 in R. R. Rogers, D. A. Eberth, and A. R. Fiorillo (eds.), Bonebeds: genesis, analysis and paleobiological significance. University of Chicago Press, Chicago.</ref><ref>Behrensmeyer, A. K., 2007a. Bonebeds through time; pp. 65-97 in R. R. Rogers, D. A. Eberth, and A. R. Fiorillo (eds.), Bonebeds: genesis, analysis and paleobiological significance. University of Chicago Press, Chicago.</ref><ref name="Lauters2008"> Lauters, P., Y. Bolotsky, J. Van Itterbeek, and P. Godefroit, 2008. Taphonomy and age profile of a latest Cretaceous Dinosaur bonebed in Far Eastern Russia. Palaios 23: 153-162.</ref>.
Als dieren in een levensgemeenschap door normale oorzaken sterven, zoals ziekte, ouderdom of predatie, worden beenderlagen alleen gevormd door mechanismen die de kadavers van individuen die op verschillende plaatsen en op verschillende tijdstippen leven, op één punt concentreren. Transport door water speelt daarbij meestal een belangrijke rol.<ref name="Rogers2007">Rogers, R. R., and S.M. Kidwell, 2007. A conceptual framework for the genesis and analysis of vertebrate skeletal concentrations; pp. 1-64 in R. R. Rogers, D. A. Eberth, and A. R. Fiorillo (eds.), Bonebeds: genesis, analysis and paleobiological significance. University of Chicago Press, Chicago.</ref><ref>Behrensmeyer, A. K., 2007a. Bonebeds through time; pp. 65-97 in R. R. Rogers, D. A. Eberth, and A. R. Fiorillo (eds.), Bonebeds: genesis, analysis and paleobiological significance. University of Chicago Press, Chicago.</ref><ref name="Lauters2008"> Lauters, P., Y. Bolotsky, J. Van Itterbeek, and P. Godefroit, 2008. Taphonomy and age profile of a latest Cretaceous Dinosaur bonebed in Far Eastern Russia. Palaios 23: 153-162.</ref>


De meeste ''Iguanodons'' van Bernissart zijn volwassen dieren. De beenderlagen vertegenwoordigen dus slechts één leeftijdscategorie. Beenderlagen die afkomstig zijn van een levensgemeenschap waarvan de dieren in de loop van de tijd stierven door predatie, ziekte, ouderdom, enz. (normale omstandigheden dus) zouden alle leeftijdsklassen moeten vertegenwoordigen, waarbij jonge dieren en halfvolwassen specimina meer dan 90% van de populatie vormen.<ref name="Lauters2008"/> De samenstelling van de populatie van Bernissart is juist het tegenovergestelde, zodat de doodsoorzaak niet bij graduele, normale levensomstandigheden, maar bij niet-selectieve, plotse, catastrofistische omstandigheden moet gezocht worden.
De meeste bij Bernissart gevonden iguandodon zijn volwassen dieren. De beenderlagen vertegenwoordigen dus slechts één leeftijdscategorie. Als de dieren gestorven waren door normale oorzaken zouden de lagen voornamelijk jonge dieren en halfvolwassen specimina bevatten meer dan 90% van de sterfgevallen uitmaken.<ref name="Lauters2008"/> De feitelijke samenstelling is juist het tegenovergestelde, zodat de doodsoorzaak niet bij graduele, normale levensomstandigheden, maar bij niet-selectieve, plotse, catastrofistische omstandigheden gezocht moet worden.


=== Massale sterfte door droogte ===
=== Massale sterfte door droogte ===


In de huidige fauna is droogte de voornaamste oorzaak van massale sterfte<ref>Corfield, T.F., 1973. Elephant mortality in Tsavo National Park, Kenya. East Africa. Wildlife Journal II: 339-368.</ref><ref> Haynes, G., 1988. Longitudinal studies of African elephant death and bone deposits. Journal of Archaeological Sciences 15: 131-157.</ref> waarbij kadavers van grote planteneters dikwijls geconcentreerd rond ingekrompen en/of opgedroogde drinkplaatsen aangetroffen worden. Bepaalde beenderlagen met [[Ceratopsia|gehoornde Dinosauriërs]] in [[Krijt (periode)|Krijtafzettingen]] in het westen van Noord-Amerika konden geassocieerd worden met een sterk seizoensgebonden, semi-aride klimaat.<ref>Een gebied met een semi-aride klimaat ontvangt een hoeveelheid neerslag beneden het potentiële verdampingsniveau, maar niet extreem, zoals in een aride klimaat. Er bestaan verschillende soorten semi-aride klimaten afhankelijk van variabelen zoals temperatuur, wat resulteert in verschillende soorten [[ecosysteem|ecosystemen]].</ref>. Uitvoerig tafonomisch en sedimentologisch onderzoek wijst erop dat zulke beenderlagen gevormd werden nadat grote groepen dieren door catastrofistische droogteperioden omkwamen en dat dit een belangrijke doodsoorzaak was in de Dinosauriërfauna's van het Krijt.<ref>Rogers, R.R., 1990. Taphonomy of three dinosaur bonebeds in the Upper Cretaceous Two Medicine Formation of Northwestern Montana: evidence for drought-related mortality. Palaios 5: 394-413.</ref><ref>Eberth, 1998</ref><ref name="Ryan2001b">Ryan, M.J., A.P. Russell, D.A. Eberth, and P.J. Currie, 2001b. The taphonomy of a ''Centrosaurus'' (Ornithischia : Ceratopsidae) bone bed from the Dinosaur Park Formation (Upper Campanian), Alberta, Canada, with comments on cranial ontogeny. Palaios 16: 482-506.</ref> Waarschijnlijk kwamen ook te Bernissart en omgeving periodiek droogteperiodes voor, maar er werden geen overtuigende bewijzen gevonden van extreme droogte, zoals fossiele [[krimpscheur]]en, [[evaporiet]]en of typische [[paleosol]]s. Niettegenstaande kunnen droogte en de daaruit volgende opdrogende drinkplaatsen te Bernissart omstandigheden gecreëerd hebben die de kwetsbaarheid van de ''Iguanodons'' vergrootten. De dieren kunnen bv. gedwongen geweest zijn zich in te grote aantallen rond opdrogende drinkplaatsen te concentreren, wat hen bv. kwetsbaarder maakte ten opzichte van [[predator]]en. In deze context kan het uitdrogende paleomeer van Bernissart een laatste toevluchtsoord geweest zijn voor grote aantallen dorstige dieren in perioden van droogte. Voorbeelden van massale sterfte ten gevolge van extreme droogte zijn de beenderlagen uit het [[Krijt (periode)|Onder-Krijt]] van [[Dalton Wells Dinosaur Quarry]] nabij [[Moab (Utah)|Moab]] (Grand County) in het oosten van centraal [[Utah]] ([[Verenigde Staten]]), de beenderlagen van [[Dry Mesa Dinosaur Quarry]] ([[Jura (periode)|Boven-Jura]], [[Morrison-formatie]]) in Uncompahgre National Forest vlak bij Delta in het zuidwesten van [[Colorado (staat)|Colorado]] ([[Verenigde Staten]]), de beenderlagen van [[Howe Dinosaur Quarry]] ([[Jura (periode)|Boven-Jura]], [[Morrison-formatie]]) ten noorden van het plaatsje Shell op het terrein van de Howe Ranch in de [[Verenigde Staten|Amerikaanse]] staat [[Wyoming]] en de beenderlagen uit het [[Jura (periode)|Boven-Jura]] van de [[Tendaguru-formatie]] in Zuidoost-[[Tanzania]], [[Afrika]].
In de huidige faunae is droogte de voornaamste oorzaak van massale sterfte waarbij kadavers van grote planteneters dikwijls geconcentreerd raken rond ingekrompen of opgedroogde drinkplaatsen.<ref>Corfield, T.F., 1973. Elephant mortality in Tsavo National Park, Kenya. East Africa. Wildlife Journal II: 339-368.</ref><ref> Haynes, G., 1988. Longitudinal studies of African elephant death and bone deposits. Journal of Archaeological Sciences 15: 131-157.</ref> Beenderlagen met [[Ceratopsia]] in Krijtafzettingen in het westen van Noord-Amerika hingen samen met sterk seizoensgebonden, semi-aride klimaatomstandigheden, waarbij de dieren door langdurige droogteperioden massaal omkwamen.<ref>Rogers, R.R., 1990. Taphonomy of three dinosaur bonebeds in the Upper Cretaceous Two Medicine Formation of Northwestern Montana: evidence for drought-related mortality. Palaios 5: 394-413.</ref><ref>Eberth, 1998</ref><ref name="Ryan2001b">Ryan, M.J., A.P. Russell, D.A. Eberth, and P.J. Currie, 2001b. The taphonomy of a ''Centrosaurus'' (Ornithischia : Ceratopsidae) bone bed from the Dinosaur Park Formation (Upper Campanian), Alberta, Canada, with comments on cranial ontogeny. Palaios 16: 482-506.</ref> Waarschijnlijk kwamen ook te Bernissart en omgeving periodiek droogteperiodes voor, maar er zijn geen overtuigende bewijzen gevonden van extreme droogte, zoals fossiele [[krimpscheur]]en, [[evaporiet]]en of typische [[paleosol]]s. Desalniettemin kan het opdrogen van drinkplaatsen de er zich verzamelende iguanodons kwetsbaar gemaakt hebben, bijvoorbeeld voor predatie. Het uitdrogende paleomeer van Bernissart kan een laatste toevluchtsoord geweest zijn voor grote aantallen dorstige dieren. Andere voorbeelden van massale sterfte ten gevolge van extreme droogte zijn in het [[Mesozoicum]] de beenderlagen van de [[Dalton Wells Dinosaur Quarry]], de [[Dry Mesa Dinosaur Quarry]], de [[Howe Dinosaur Quarry]] en de [[Tendaguru-formatie]].


Sedimenten in moerassige gebieden zoals te Bernissart hadden een overwegend kleiige samenstelling. Dieren op zoek naar water kunnen zich in de diepe, kleverige modder van opdrogende drinkplaatsen vastgelopen hebben en kwamen om door verhongering en/of uitputting in hun pogingen om zich uit de modder te bevrijden. Dit scenario wordt als een zeer plausibele doodsoorzaak beschouwd en wordt door sedimentologische gegevens ondersteund, maar door andere gegevens dan weer niet. Ten eerste is het namelijk verrassend dat de meeste ''Iguanodons'' niet op hun buik liggen met de ledematen volledig uitgestrekt, een houding die typisch is voor dieren die half weggezonken zijn in zuigende, kleverige modderlagen<ref name="Rogers2007"/><ref name="Weigelt1989">Weigelt, J., 1989. Recent vertebrate carcasses and their paleobiological implications. University of Chicago Press, Chicago, 188 pp.</ref>. Het langzaam wegzinken van de meerbodem in het [[zinkgat]] van Bernissart nadat de kadavers in de sedimenten ingebed waren, wordt geacht geen invloed gehad te hebben op de oorspronkelijke houding van de meeste dieren toen zij stierven. Ten tweede kunnen dieren die in modder wegzonken niet diep zinken door de dichtheid van de modder en de opwaartse kracht van het water waardoor het verzadigd is. Daarom blijft bij de meeste in modder vastgelopen dieren de bovenzijde boven deze modder uitsteken waardoor het kadaver ten prooi valt aan [[carnivoor|carnivoren]]/[[aaseter]]s<ref name="Weigelt1989"/>. In tegenstelling tot de overvloedige skeletten van carnivoren/aaseters in de beenderlagen van de [[Cleveland Lloyd Dinosaur Quarry]] ([[Jura (periode)|Boven-Jura]], [[Morrison-formatie]]) nabij Cleveland in Utah (V.S.), waar carnivoren/aaseters eveneens in de zuigende modder omkwamen nadat zij aangetrokken werden door in de modder stervende dieren of hun kadavers, werden te Bernissart slechts een vingerkootje van een carnivore Dinosauriër en de skeletten van vier krokodillen gevonden. Sporen van de tanden van carnivoren/aaseters werden op de skeletten van ''Iguanodon bernissartensis'' niet aangetroffen en de meeste skeletten bevonden zich nog in anatomisch verband en zijn goed bewaard. Dit wijst erop dat de kadavers niet door carnivoren/aaseters verstoord werden.
Het sediment in het paleomeer van Bernissart had een overwegend kleiige samenstelling. Dieren op zoek naar water kunnen zich in de diepe, kleverige modder van opdrogende drinkplaatsen vastgelopen hebben en kwamen dan om door verhongering en/of uitputting. Dit scenario wordt als een zeer plausibele doodsoorzaak beschouwd en is door sedimentologische gegevens ondersteund. Het is echter problematisch dat de meeste iguanodons niet op hun buik liggen met de poten volledig uitgestrekt, een houding die typisch is voor dieren die half weggezonken zijn in zuigende, kleverige modderlagen.<ref name="Rogers2007"/><ref name="Weigelt1989">Weigelt, J., 1989. Recent vertebrate carcasses and their paleobiological implications. University of Chicago Press, Chicago, 188 pp.</ref> Het langzaam wegzinken van de meerbodem in het zinkgat nadat de kadavers in de sedimenten ingebed waren, zou geen invloed gehad moeten hebben op hun bewaarde houding. Daarbij kunnen dieren niet diep in modder wegzinken door de dichtheid ervan en de opwaartse kracht van het water waardoor het verzadigd is. Daardoor zal de bovenzijde blijven uitsteken zodat het kadaver ten prooi valt aan [[carnivoor|carnivoren]]/[[aaseter]]s.<ref name="Weigelt1989"/> Terwijl in de Cleveland Lloyd Dinosaur Quarry overvloedige skeletten van vleeseters zijn aangetroffen, die zelf in de modder gevangen raakten toen ze afkwamen op stervende dieren of hun kadavers, werden te Bernissart slechts één vingerkootje van een carnivore dinosauriër en de skeletten van vier krokodilachtigen gevonden. Bijtsporen van roofsauriërs zijn op de iguanodons niet aangetroffen en de meeste skeletten bevonden zich nog in anatomisch verband en zijn goed bewaard. Dit wijst erop dat de kadavers niet door aaseters verstoord werden.


=== Massale sterfte door plotse bedelving ===
=== Massale sterfte door plotse bedelving ===


Massale sterfte door plotse bedelving wordt veroorzaakt door plotse katastrofische [[sedimentologie|sedimentologische]] gebeurtenissen. Typische voorbeelden hiervan zijn kudden die plots begraven worden door de instorting van oevers, of door [[aardverschuiving]]en veroorzaakt door hevige neerslag of [[aardbeving]]en.<ref name="Rogers2007"/> Plotse instorting van de grond of van oevers kan voorgevallen zijn wanneer het [[zinkgat]] (de "Cran du Midi") de oppervlakte bereikte, of later door instabiliteit van de randen van het zinkgat. Alhoewel deze hypothese door de meeste [[tafonomie|tafonomische]] gegevens niet tegengesproken wordt, ontbreekt sedimentologisch bewijs dat deze hypothese ondersteunt volledig, zoals middelgrote tot grote aardverschuivingen. Het meest aannemelijke scenario voor de massale sterfte van de ''Iguanodons'' van Bernissart is abnormaal en/of panisch gedrag van een kudde dieren onder gevaarlijke omstandigheden.<ref>Baele, J-M, Godefroit, P., Spagna, P., Dupuis, C. Geological Model and Cyclic Mass Mortality Scenario's for the Lower Cretaceous Bernissart Iguanodon bonebeds. In : Godefroit, P. (Ed.)(2012). Bernissart Dinosaurs and Early Creataceous Terrestrial Ecosystems. Bloomington: Indiana University Press, pp. 155-174.</ref>
Massale sterfte door plotse bedelving wordt veroorzaakt door plotse katastrofische sedimentologische gebeurtenissen. Kudden kunnen plots begraven worden als oevers instorten of door [[aardverschuiving]]en na hevige neerslag of [[aardbeving]]en.<ref name="Rogers2007"/> Zo'n instorting kan voorgevallen zijn toen het zinkgat het oppervlak bereikte, of later door instabiliteit van de randen van het zinkgat. Alhoewel deze hypothese met de meeste tafonomische gegevens niet strijdig is, ontbreekt ondersteunend sedimentologisch bewijs ervoor volledig, zoals middelgrote tot grote aardverschuivingen. Het meest aannemelijke scenario voor een plotse massale sterfte van de iguanodons is abnormaal en/of panisch gedrag van een kudde dieren onder gevaarlijke omstandigheden.<ref>Baele, J-M, Godefroit, P., Spagna, P., Dupuis, C. Geological Model and Cyclic Mass Mortality Scenario's for the Lower Cretaceous Bernissart Iguanodon bonebeds. In : Godefroit, P. (Ed.)(2012). Bernissart Dinosaurs and Early Creataceous Terrestrial Ecosystems. Bloomington: Indiana University Press, pp. 155-174.</ref>


=== Plotse massale sterfte door verdrinking ===
=== Plotse massale sterfte door verdrinking ===
[[Bestand:Gustave Lavalette ; 22 juli 1882.JPEG|thumb|left|Tekening door Gustave Lavalette (22 juli 1882) van ''Iguanodon bernissartensis'' waarop duidelijk de opisthotone houding van het skelet te zien is. Zulke houding kan op biologische intoxicatie wijzen of intoxicatie door het inademen van waterstofsulfide.]]
[[Bestand:Gustave Lavalette ; 22 juli 1882.JPEG|thumb|Tekening door Gustave Lavalette (22 juli 1882) van ''Iguanodon bernissartensis'' waarop duidelijk de opisthotone houding van het skelet te zien is. Zo'n houding kan op biologische intoxicatie wijzen of intoxicatie door het inademen van waterstofsulfide.]]
Massale verdrinking is ook een mogelijke verklaring voor de accumulatie van ''Iguanodon''skeletten in de sedimenten van het paleomeer van [[Bernissart]]. Maar daar de omgeving van meren en moerassen waarschijnlijk de [[habitat]] van ''Iguanodon'' was is het onwaarschijnlijk dat deze dieren in normale omstandigheden gemakkelijk konden verdrinken. Gevaarlijke omstandigheden, zoals het in kudden oversteken van rivieren of vluchten in kuddeverband, zijn plausibele scenario's waarmee massale verdrinking kan verklaard worden. Maar er is geen enkel bewijs waarmee deze hypothese onderbouwd kan worden. De [[opisthotonus|opisthotone houding]] van vele skeletten, waarbij de nek over de rug teruggeplooid is, zou de hypothese kunnen onderbouwen omdat deze houding door verschillende hersenaandoeningen ten gevolge van verdrinking kan optreden, maar verstikking, virale infecties, verhongering en giftige stoffen in de leefomgeving kunnen zulke houding ook veroorzaken.<ref name="Faux2007">Faux, C.M., and K. Padian, 2007. The opisthotonic posture of vertebrate skeletons: postmortem contraction or death throes ? Paleobiology 33: 201-226.</ref>
Een andere mogelijke verklaring is massale verdrinking. Aangezien de omgeving van meren en moerassen waarschijnlijk de [[habitat]] van ''Iguanodon'' was, is het onwaarschijnlijk dat deze dieren in normale omstandigheden gemakkelijk konden verdrinken. Gevaarlijke omstandigheden, zoals het in kudden oversteken van rivieren of vluchten in kuddeverband, zijn plausibele scenario's waarmee massale verdrinking kan verklaard worden. Maar er is weinig bewijs waarmee deze hypothese onderbouwd kan worden. De [[opisthotonus|opisthotone houding]] van vele skeletten, waarbij de nek over de rug gekromd is, kan optreden door verschillende hersenaandoeningen ten gevolge van verdrinking, maar verstikking, virale infecties, verhongering en giftige stoffen in de leefomgeving kunnen zo'n houding ook veroorzaken.<ref name="Faux2007">Faux, C.M., and K. Padian, 2007. The opisthotonic posture of vertebrate skeletons: postmortem contraction or death throes ? Paleobiology 33: 201-226.</ref>


In de "Cran du Midi" werden concentraties [[bruinkool]] gevonden die het meest waarschijnlijk het gevolg zijn van overstromingen na bosbranden. De grote concentratie aan skeletten te Bernissart kan het gevolg zijn van een zeer lage sedimentatiesnelheid, zoals in sommige [[hoefijzermeer|hoefijzermeren]]. Maar deze hypothese wordt niet ondersteund door [[sedimentologie|sedimentologische]] bewijzen van de typische, cyclische aanvoer van [[zandsteen]][[sediment]]en in het ondiepe water van hoefijzermeren. Bovendien wijzen de uitzonderlijke staat van [[fossilisatie]] en het behoud van de morfologie van de beenderen erop dat de kadavers snel begraven werden net nadat de dieren omgekomen waren, wat niet op een lage, maar op een hoge sedimentatiesnelheid wijst. Het sedimentatiebeeld van het paleomeer en omgeving te Bernissart werd door natuurlijke overstromingen beïnvloed, maar er is geen sluitend sedimentologisch bewijs gevonden voor het optreden van stortvloeden waarin grote aantallen dieren verdronken en die daarna zeer snel begraven werden.
In de "Cran du Midi" werden concentraties bruinkool gevonden die vermoedelijk het gevolg zijn van overstromingen na bosbranden. Een zeer lage sedimentatiesnelheid, zoals in sommige [[hoefijzermeer|hoefijzermeren]] zou de grote concentratie aan skeletten kunnen verklaren. Maar de [[zandsteen]][[sediment]]en wijzen op een weliswaar cyclische maar matig hoge aanvoer. Er zijn veel aanwijzingen dat de kadavers snel begraven werden net nadat de dieren omgekomen waren, wat niet op een lage, maar op een hoge sedimentatiesnelheid duidt. Het sedimentatiebeeld van het paleomeer en omgeving te Bernissart werd door natuurlijke overstromingen beïnvloed, maar er is geen sluitend sedimentologisch bewijs gevonden voor het optreden van stortvloeden waarin grote aantallen dieren verdronken en die daarna zeer snel begraven werden.


=== Massale sterfte door inhalatie van waterstofsulfide ===
=== Massale sterfte door inhalatie van waterstofsulfide ===
Regel 237: Regel 227:
Op basis van de volgende kenmerken van de [[sediment]]en te Bernissart is ook het inademen van het giftige gas [[waterstofsulfide]] een mogelijk scenario om het ontstaan van de uitzonderlijke accumulatie van skeletten te verklaren:
Op basis van de volgende kenmerken van de [[sediment]]en te Bernissart is ook het inademen van het giftige gas [[waterstofsulfide]] een mogelijk scenario om het ontstaan van de uitzonderlijke accumulatie van skeletten te verklaren:


* De [[Barremien]]/[[Aptien]] [[kleisteen]] van Bernissart bevat overvloedige concentraties [[pyriet]], een algemeen product van [[diagenese|diagenetische]] fixatie<ref>Fixatie = vasthouden, vastzetten.</ref> van waterstofsulfide in sedimenten. Ook de beenderen van ''Iguanodon bernissartensis'' bevatten grote hoeveelheden pyriet.
* De Barremien/Aptien kleisteen van Bernissart bevat overvloedige concentraties [[pyriet]], een algemeen product van [[diagenese|diagenetische]] fixatie<ref>Fixatie = vasthouden, vastzetten.</ref> van waterstofsulfide in sedimenten. Ook de gevonden beenderen van ''Iguanodon bernissartensis'' bevatten grote hoeveelheden pyriet.
* Waterstofsulfide wordt gevormd door [[sulfaat]]reducerende [[bacteriën]]<ref>Sulfaatreducerende bacteriën zetten [[diwaterstof|waterstof]] + [[zwavelzuur]] + [[Dizuurstof|zuurstof]] + [[kooldioxide]] door [[chemosynthese]] om in [[diwaterstofsulfide]], [[water]] en CH<sub>2</sub>O ([[koolhydraat]]): CO<sub>2</sub> + 6 H<sub>2</sub> + H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> → CH<sub>2</sub>O + H<sub>2</sub>S + 5 H<sub>2</sub>O.</ref> die in [[anaëroob|anaërobe]] omstandigheden [[Organische stof|organische]] materie afbreken. De kleisteen van Bernissart is rijk aan organische materie en plaatselijk zijn er vele [[sedimentologie|sedimentologische]] structuren waaruit opgeslagen gassen kunnen ontsnappen. Daarenboven wijst het bewaard blijven van zachte weefsels, zoals huid en de verbeende pezen langs de doornuitsteeksels van de wervelkolom op anaerobe omstandigheden tijdens de [[fossilisatie]] van de skeletten.
* Waterstofsulfide wordt gevormd door [[sulfaat]]reducerende [[bacteriën]], [[diwaterstof|waterstof]] + [[zwavelzuur]] + [[Dizuurstof|zuurstof]] + [[kooldioxide]] door [[chemosynthese]] omzettend in [[diwaterstofsulfide]], [[water]] en CH<sub>2</sub>O ([[koolhydraat]]): CO<sub>2</sub> + 6 H<sub>2</sub> + H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> → CH<sub>2</sub>O + H<sub>2</sub>S + 5 H<sub>2</sub>O. Deze breken in [[anaëroob|anaërobe]] omstandigheden [[organische stof]]en af. De kleisteen van Bernissart is daaraan rijk en veel sedimentologische structuren duiden op ontsnappend gas. Het bewaard blijven van zachte weefsels wijst op anaerobe omstandigheden tijdens de fossilisatie van de skeletten.
* Het is bekend dat de sedimenten uit het [[Silesien]] rond en onder de "Cran du Midi" sulfaatrijk grondwater bevatten dat zich onder [[hydrostatische druk]] opwaarts kan bewegen. Dit geothermaal water bereikt temperaturen tot 70&nbsp;°C en vindt haar oorsprong in neerslag. Het water zakt in de grond weg en dringt vervolgens als grondwater diep onder het aardoppervlak door. Door één of andere warmtebron verwarmd gesteente in de ondergrond verhit het water dat daardoor opstijgt. De leemte die ontstaat wordt door toestromend koud water aangevuld waardoor de ondergrondse waterstroom in stand gehouden wordt. Het verhitte water vermengt zich met het gesteente en kan diverse mineralen oplossen. Door de oplossing van waterstofsulfide kan het hete water de typische geur van rotte eieren krijgen. Het geothermale water in het [[bekken (geologie)|Bekken]] van [[Bergen (België)|Mons]] is eigenlijk het resultaat van de oplossing van lagen [[anhydriet]] waardoor ondergrondse grotten ontstonden die instortten en [[tektonische daling|subsidentie]] in het Bekken van Mons veroorzaakten. Het ''Iguanodon''-[[zinkgat]] (de [[karstpijp]] "Cran du Midi") van Bernissart is hier een voorbeeld van. De opvullingsgesteenten van de meeste zinkgaten in het Bekken van Mons, vooral [[schalie (gesteente)|schaliën]] uit het [[Carboon|Boven-Carboon]], zijn nu ondoordringbaar, maar opwaartse, hydrostatische stromen sulfaatrijk grondwater kunnen tijdens de vroegste vormingsstadia van de zinkgaten aanwezig geweest zijn. Het kan ook vanuit nabije breuken en/of plooien opgestegen zijn, daar het gehele gebied rond Bernissart onderhevig was aan tektonische daling ten gevolge van [[karst (geografie)|karsterosie]]. Rapporten van de steenkoolmijnen van Bernissart vermelden dat er technische ingrepen nodig waren om de concentratie aan waterstofsulfide in de mijngalerijen te verminderen, wat dus aantoont dat plaatselijk sulfaatrijk grondwater vanuit gesteenten van het Onder-Carboon opsteeg in de geëxploiteerde steenkooladers uit het Boven-Carboon<ref>Delmer, A., 2000. Les gisements houiller du Hainaut. Vol. 1, Le Couchant de Mons. Geological Survey of Belgium, Brussels, 22 p.</ref>. Te [[Stambruges]] bestaat een borrelende bron waarvan het water heel het jaar door een temperatuur van 18 °C heeft. Deze bron wordt gevoed door geothermaal sulfaatrijk grondwater op grote diepte. Stambruges bevindt zich op ongeveer 7 kilometer van Bernissart.
* De lagen uit het [[Silesien]] rond en onder de "Cran du Midi" bevatten sulfaatrijk grondwater dat zich onder [[hydrostatische druk]] opwaarts kan bewegen. Dit geothermaal water bereikt temperaturen tot 70&nbsp;°C en vindt haar oorsprong in neerslag. Door één of andere warmtebron verwarmd gesteente in de ondergrond verhit het water dat daardoor opstijgt. De leemte die ontstaat, wordt door toestromend koud water aangevuld waardoor de ondergrondse waterstroom in stand gehouden wordt. Het verhitte water vermengt zich met het gesteente en kan diverse mineralen oplossen. Door de oplossing van waterstofsulfide kan het hete water de typische geur van rotte eieren krijgen. Oplossing van lagen [[anhydriet]] waardoor ondergrondse grotten ontstonden die instortten en subsidentie veroorzaakten vormde een reservoir voor het geothermale water. Het iguanodonzinkgat is hier zelf een voorbeeld van. De opvullingsgesteenten van de meeste zinkgaten in het Bekken van Mons, vooral [[schalie (gesteente)|schaliën]] uit het Boven-Carboon, zijn nu ondoordringbaar, maar opwaartse, hydrostatische stromen sulfaatrijk grondwater kunnen tijdens de vroegste vormingsstadia van de zinkgaten aanwezig geweest zijn. Het kan ook vanuit nabije breuken en/of plooien opgestegen zijn, daar het gehele gebied rond Bernissart onderhevig was aan tektonische daling ten gevolge van karsterosie. Rapporten van de steenkoolmijnen van Bernissart vermelden dat er technische ingrepen nodig waren om de concentratie aan waterstofsulfide in de mijngalerijen te verminderen, wat dus aantoont dat plaatselijk sulfaatrijk grondwater vanuit gesteenten van het Onder-Carboon opsteeg in de geëxploiteerde steenkooladers uit het Boven-Carboon.<ref>Delmer, A., 2000. Les gisements houiller du Hainaut. Vol. 1, Le Couchant de Mons. Geological Survey of Belgium, Brussels, 22 p.</ref>


=== Massale sterfte door biologische intoxicatie ===
=== Massale sterfte door biologische intoxicatie ===
Biologische [[vergiftiging|intoxicatie]], zoals bv. intoxicatie door [[blauwalgen|Cyanobacteria]] ([[rijk (biologie)|rijk]] [[Bacteriën|Bacteria]], [[stam (biologie)|stam]] Cyanobacteria), is ook een plausibele doodsoorzaak<ref>Varrichio, D.J., 1995. Taphonomy of Jack's Birthday Site, a diverse dinosaur bonebed from the Upper Cretaceous Two Medicine Formation of Montana. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 114: 297-323.</ref><ref>Koenigswald, W.V., A. Braun, and T. Pfeiffer, 2004. Cyanobacteria and seasonal death: a new taphonomic model for the Eocene Messel Lake. Paläontologische Zeitschrift 78 (2): 417-424.</ref>. Temperatuurverhogingen veroorzaakt door het opstijgen van sulfaatrijk grondwater langs de brecciakolom in het zinkgat van Bernissart of langs een nabije breuk kunnen ook ongewone chemische en biologische omstandigheden in de omgeving gecreëerd hebben, zoals het aanwakkeren van de activiteit van Cyanobacteria in water en/of sulfaatreducerende Bacteria in sediment. Schnyder et al. (2000) rapporteerden een sterke anomalie in sedimentaire organische materie van de Sainte-Barbe [[kleisteen]]. Deze anomalie werd door hen geïnterpreteerd als verhoogde productiviteit van Algen en Bacteriën of van macrofieten<ref>Een macrofiet is een waterplant dat in of dicht bij water groeit.</ref>. Deze anomalie is voor zowel de theorieën over chemische als voor de theorieën over biologische intoxicatie van betekenis.
Biologische [[vergiftiging]], zoals bijvoorbeeld intoxicatie door [[blauwalgen]], is ook een plausibele doodsoorzaak.<ref>Varrichio, D.J., 1995. Taphonomy of Jack's Birthday Site, a diverse dinosaur bonebed from the Upper Cretaceous Two Medicine Formation of Montana. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 114: 297-323.</ref><ref>Koenigswald, W.V., A. Braun, and T. Pfeiffer, 2004. Cyanobacteria and seasonal death: a new taphonomic model for the Eocene Messel Lake. Paläontologische Zeitschrift 78 (2): 417-424.</ref> Door de brecciakolom in het zinkgat van Bernissart of langs een nabije breuk kan sulfaatrijk grondwater opgestegen zijn. Dit zou de temperatuur verhoogd hebben en de Cyanobacteria in water en/of sulfaatreducerende Bacteria in sediment doen toenemen. Schnyder et al. (2000) rapporteerden een sterke anomalie in sedimentaire organische materie van de Sainte-Barbe-kleisteen. Deze anomalie werd door hen geïnterpreteerd als verhoogde productiviteit van algen en bacteriën of van [[macrofieten]], ofwel waterplanten.


De hypothesen over intoxicatie door het inademen van giftige gassen of door het drinken van giftig water zijn consistent met de opisthotone houding van een aantal skeletten van ''Iguanodon'' en zijn verenigbaar met, en misschien het best te verklaren door, abnormale levensomstandigheden zoals extreme droogte. Tijdens zulke droogteperioden was ''Iguanodon bernissartensis'' gedwongen ook in biologisch gevaarlijke gebieden met geïntoxiceerd water voedsel en water te zoeken of in gebieden waar gassen, zoals waterstofsulfide, vrijkwamen. De dieren kunnen daar onmiddellijk gestorven zijn of het bewustzijn verloren hebben en verdronken zijn. Lange perioden van droogte met bijgevolg kleiner wordende en/of opdrogende drinkplaatsen kunnen de werking van opborrelend geothermaal water vergroot hebben. In associatie met ''Iguanodon'' werden te Bernissart ook duizenden fossiele vissen gevonden. Massaal afsterven van vissen wordt dikwijls door [[anoxisch|anoxisch water]] veroorzaakt maar kan ook het gevolg zijn van intoxicatie door waterstofsulfide<ref>Weight, 1989.</ref>. Het massaal afsterven van de [[zoetwater]]-[[Fauna (biologie)|fauna]] gaat logischerwijze dat van de landfauna vooraf. Dit verklaart waarom de beenderlagen met vissen gescheiden zijn van de beenderlagen met ''Iguanodon'' in de sedimenten van de "Cran du Midi". Wat de intoxicatietheorieën niet verklaren is waarom de thanatocoenose van Bernissart met 90% ''Iguanodon bernissartensis''-specimina bijna monospecifiek is<ref>Een dode [[levensgemeenschap]] of thanatocoenose en een levende gemeenschap of [[biocoenose]] is monospecifiek wanneer zij uit slechts één soort bestaat.</ref>. Men kan er immers logischerwijze van uit gaan dat ''Iguanodon'' niet de enige grote [[gewervelden|landvertebraat]] was die in en rond het meer van Bernissart leefde, zodat andere dinosauriërs ook dodelijke gevolgen van het giftige water en/of de giftige gassen hadden moeten ondervinden. Zoals bekend werden echter geen andere Dinosauriërs gevonden, maar meer dan waarschijnlijk werden lang niet alle fossielen uit de sedimenten van de [[doline]] verwijderd.
Intoxicatie verklaart de opisthotone houding van een aantal iguanodonskeletten van ''Iguanodon'' en zou het effect van een droogte hebben versterkt. Droogte dwong ''Iguanodon bernissartensis'' voedsel en water te zoeken in gevaarlijke gebieden met giftig water of vrijkomend waterstofsulfide. De dieren kunnen direct aan het gif overleden zijn of verdronken na het bewustzijn verloren te hebben. Lange perioden van droogte met bijgevolg kleiner wordende en/of opdrogende drinkplaatsen kunnen de werking van opborrelend geothermaal water vergroot hebben. In associatie met ''Iguanodon'' werden te Bernissart ook duizenden fossiele vissen gevonden. Massaal afsterven van vissen wordt dikwijls door [[anoxisch|anoxisch water]] veroorzaakt maar kan ook het gevolg zijn van intoxicatie door waterstofsulfide.<ref>Weight, 1989.</ref> Het massaal afsterven van de [[zoetwater]]fauna gaat logischerwijze dat van de landfauna vooraf. Dit verklaart waarom de beenderlagen met vissen gescheiden zijn van de beenderlagen met ''Iguanodon'' in de sedimenten van de "Cran du Midi". Wat de intoxicatietheorieën niet verklaren, is waarom de thanatocoenose van Bernissart met 90% ''Iguanodon bernissartensis''-specimina bijna monospecifiek is.<ref>Een dode [[levensgemeenschap]] of thanatocoenose en een levende gemeenschap of [[biocoenose]] is monospecifiek wanneer zij uit slechts één soort bestaat.</ref> ''Iguanodon'' zal niet de enige grote [[gewervelden|landvertebraat]] zijn geweest die in en rond het meer van Bernissart leefde, zodat andere dinosauriërs ook aan vergiftiging hadden moeten sterven. Zoals bekend zijn die niet gevonden, maar hoogstwaarschijnlijk werden lang niet alle fossielen uit de sedimenten van de doline verwijderd.


== Tafonomie ==
== Tafonomie ==
[[Bestand:Gustave Lavalette ; juli 1882.jpg|thumb|right|Tekening door Gustave Lavalette (28 november 1883) van specimen 'L RBINS R56'. Vele skeletten van ''Iguanodon bernissartensis'' zijn bijna volledig. Dit wijst erop dat de dieren na hun dood snel in de sedimenten van het paleomeer van Bernissart ingesloten werden en dus afgesloten werden van externe destructieve factoren zoals predatie.]]
[[Bestand:Gustave Lavalette ; juli 1882.jpg|thumb|right|Tekening door Gustave Lavalette (28 november 1883) van specimen 'L RBINS R56'. Veel skeletten van ''Iguanodon bernissartensis'' zijn bijna volledig. Dit wijst erop dat de dieren na hun dood snel in de sedimenten van het paleomeer van Bernissart ingesloten werden, en dus afgesloten werden van externe destructieve factoren zoals predatie.]]
*Grondig [[tafonomie|tafonomisch]] onderzoek van de bone beds van Bernissart bleef uit tot zo recent als 2012<ref name="Baele2012"/> Sinds 1878 hebben [[paleontoloog|paleontologen]] en [[geologie|geologen]] geprobeerd de mechanismen te verklaren die tot de vorming van de uitzonderlijke ''[[Iguanodon]] bernissartensis''-[[beenderlaag|bone-beds]] geleid hebben. In de meest recente verklaringen over het ontstaan en de vorming van de bone beds van Bernissart wordt de nadruk gelegd op de rol van specifieke plaatselijke geologische factoren in en rond het paleomeer van Bernissart<ref name="Baele2012"/> zoals subsidentie of [[tektonische daling]] ten gevolge van instortingen. Deze instortingen werden veroorzaakt door het [[karst (geografie)|oplossen van poreuze gesteentelagen diep onder de grond]].
Grondig [[tafonomie|tafonomisch]] onderzoek van de beenderlagen van Bernissart bleef uit tot zo recent als 2012.<ref name="Baele2012"/> De samenstelling van de paleofauna van Bernissart is bijna [[monotypisch]] waarbij ''Iguanodon bernissartensis'' met ongeveer veertig individuen dominant is<ref>Forillo, A.R., and D.A. Eberth, 2004. Dinosaur taphonomy; pp. 607-613 in D.B. Weishampel, P. Dodson, and H. Osmolska (eds.), The Dinosauria. 2nd ed. University of California Press, Berkeley</ref><ref>Eberth, D.A., and P.J. Currie, 2005. Vertebrate taphonomy and taphonomic modes; pp. 453-477 in P.J. Currie and F.B. Koppelhus (eds.), Dinosaur Provincial Park, a spectacular ancient ecosystem revealed. Indiana University Press, Bloomington.</ref> en tezamen met de kleinere ''[[Mantellisaurus]] atherfieldensis'' ongeveer 90% uitmaakt van de gevonden [[biodiversiteit]] van de landdieren. De meeste iguanodons zijn volwassen dieren met een volledig verbeend skelet. De vergroeiingen wijzen op een hogere leeftijd. Bij alle individuen zijn de diapofysen en de wervelbogen samengesmolten met het wervellichaam. De sacrale wervels zijn vergroeid tot een [[heiligbeen]]. De beennaden van de schedel zijn altijd gesloten, zelfs bij de kleinere ''Mantellisaurus''. Bij sommige exemplaren zijn het schouderblad en het ravenbeksbeen volledig samengegroeid. Het [[sprongbeen]] is met het scheenbeen vergroeid. Ook is bij de meeste skeletten het oorspronkelijke kraakbeen van de borstbeenderen intern verbeend.<ref name="Norman1980">Norman, D.B., 1980. On the ornithischian dinosaur ''Iguanodon bernissartensis'' of Bernissart (Belgium). Mémoires de l'Institut Royal des Sciences Naturelles de Belgique 178: 1-103.</ref> Norman (1986) onderscheidde drie "halfvolwassen" exemplaren van ''Iguanodon bernissartensis''. Het zijn kleinere individuen die alle drie minder goed bewaard zijn.
*De samenstelling van de [[fauna (biologie)|paleofauna]] van Bernissart is bijna [[monotypisch]] waarbij ''Iguanodon bernissartensis'' met ongeveer veertig individuen dominant is<ref>Forillo, A.R., and D.A. Eberth, 2004. Dinosaur taphonomy; pp. 607-613 in D.B. Weishampel, P. Dodson, and H. Osmolska (eds.), The Dinosauria. 2nd ed. University of California Press, Berkeley</ref><ref>Eberth, D.A., and P.J. Currie, 2005. Vertebrate taphonomy and taphonomic modes; pp. 453-477 in P.J. Currie and F.B. Koppelhus (eds.), Dinosaur Provincial Park, a spectacular ancient ecosystem revealed. Indiana University Press, Bloomington.</ref> en tezamen met de kleinere [[Mantellisaurus]] atherfieldensis ongeveer 90% uitmaken van de terrestrische [[biodiversiteit]]. De meeste ''Iguanodons'' zijn volwassen dieren met een volledig verbeend skelet. Bij alle individuen zijn de zijwaartse werveluitsteeksels en de wervelbogen samengesmolten bij het centrum van de wervels, en het centrum van de heiligbeenwervels is samengegroeid. Open schedelsuturen komen niet voor, zelfs niet bij de kleinere ''[[Mantellisaurus]] atherfieldensis'' Hooley (1925). Bij sommige specimina (bv. IRSNB R55, N) zijn het schouderblad en het coracoïd volledig samengevoegd. Het [[voetwortelbeen]] (tarsus) is met het scheenbeen (tibia) vergroeid. Verbening van het borstbeen, vermoedelijk vanuit het kraakbeen van het borstbeen, komt bij de meeste ''Iguanodon bernissartensis'' voor<ref name="Norman1980">Norman, D.B., 1980. On the ornithischian dinosaur ''Iguanodon bernissartensis'' of Bernissart (Belgium). Mémoires de l'Institut Royal des Sciences Naturelles de Belgique 178: 1-103.</ref>. Norman (1986) onderscheidde drie "halfvolwassen" ''Iguanodon bernissartensis''. Het zijn kleinere individuen die alle drie minder goed bewaard zijn.
*De meeste skeletten zijn bijna volledig, ook die van de schildpadden, krokodillen en vissen die men te Bernissart gevonden heeft, met uitzondering van het geïsoleerde [[Theropoda|Theropode]] vingerkootje. Al zijn vele van de skeletten goed bewaard, bij andere ontbreken bepaalde delen, zoals de kop of gehele ledematen. Ook komen er losse poot- en staartskeletten voor. Deze lichaamsdelen kunnen losgeraakt zijn en dieper of juist minder diep zijn weggezakt dan de rest van het lichaam. Zulke dislocatie komt in drijfzand en moerassen vaak voor. Sommige ''Iguanodon'' skeletten zijn uit anatomisch verband en vertonen kleine breuken. Het langzaam wegglijden in de [[doline]] (de "Cran du Midi") van de sedimenten die de skeletten bevatten is hiervan de oorzaak. Louis Dollo vermeldde zulke breuken in zijn aantekeningen bij de beschrijving van de houding van de skeletten zoals zij in de "Cran du Midi" gevonden werden:


'Onvolledig geraamte. Deze Iguanodon ligt op zijn rechterzijde met de voorste ledematen naast elkaar uitgestrekt. De achterste ledematen zijn niet erg uitgespreid (althans in zoverre men kan oordelen naar wat ervan overblijft). De hals en de staart zijn uitgestrekt. Dit alles zijn kenmerken die wijzen op een vreedzame dood. ''Op verscheidene plaatsen van het geraamte bemerkt men rechtlijnige breuken of verschuivingen die wijzen op de bewegingen die zich op het terrein hebben voorgedaan lang na het bedelven. Deze kleine breuken zijn zeer duidelijk in de schedel, in de ribben en in de staart.'' Aan de voorste ledematen merken we duidelijk dat de grote spoor die zich nog op haar natuurlijke plaats bevindt, geen nasale hoorn is, noch een spoor zoals bij de haan, maar wel een vervormde duim. Onder de heupbeenderen en onder de achterste ledematen verschijnt het gebeente van een tweede Iguanodon, waarop deze die we hier beschrijven is komen te liggen. De twee exemplaren worden gescheiden door sedimentatielaag van minder dan 20 cm.'
De meeste skeletten zijn bijna volledig, ook die van de schildpadden, krokodillen en vissen, behalve het losse [[Theropoda|theropode]] vingerkootje. Al zijn vele van de skeletten goed bewaard, bij andere ontbreken bepaalde delen, zoals de kop of gehele ledematen. Ook komen er losse poot- en staartskeletten voor. Deze lichaamsdelen kunnen losgeraakt zijn en dieper of juist minder diep zijn weggezakt dan de rest van het lichaam. Zulke dislocatie komt in drijfzand en moerassen vaak voor. Sommige iguanodonskeletten liggen uit anatomisch verband en vertonen kleine breuken. Het langzaam wegglijden in de doline van de sedimenten die de skeletten bevatten, is hiervan de oorzaak. Louis Dollo vermeldde zulke breuken in zijn aantekeningen bij de beschrijving van de houding van de skeletten zoals zij in de "Cran du Midi" aangetroffen werden:
 
"Onvolledig geraamte. Deze Iguanodon ligt op zijn rechterzijde met de voorste ledematen naast elkaar uitgestrekt. De achterste ledematen zijn niet erg uitgespreid (althans in zoverre men kan oordelen naar wat ervan overblijft). De hals en de staart zijn uitgestrekt. Dit alles zijn kenmerken die wijzen op een vreedzame dood. ''Op verscheidene plaatsen van het geraamte bemerkt men rechtlijnige breuken of verschuivingen die wijzen op de bewegingen die zich op het terrein hebben voorgedaan lang na het bedelven. Deze kleine breuken zijn zeer duidelijk in de schedel, in de ribben en in de staart.'' Aan de voorste ledematen merken we duidelijk dat de grote spoor die zich nog op haar natuurlijke plaats bevindt, geen nasale hoorn is, noch een spoor zoals bij de haan, maar wel een vervormde duim. Onder de heupbeenderen en onder de achterste ledematen verschijnt het gebeente van een tweede Iguanodon, waarop deze die we hier beschrijven is komen te liggen. De twee exemplaren worden gescheiden door sedimentatielaag van minder dan 20 cm."
[[Bestand:Iguanodon4.jpg|thumb|left|Gustave Lavalette tekende in 1882 deze ''Iguanodon bernissartensis'' in de houding zoals hij het skelet aantrof. Men kan duidelijk zien dat het skelet, door het langzaam wegzinken in de "Cran du Midi" van het sedimentair gesteente waarin het ingesloten zat, uit het anatomisch verband gebracht werd.]]
[[Bestand:Iguanodon4.jpg|thumb|left|Gustave Lavalette tekende in 1882 deze ''Iguanodon bernissartensis'' in de houding zoals hij het skelet aantrof. Men kan duidelijk zien dat het skelet, door het langzaam wegzinken in de "Cran du Midi" van het sedimentair gesteente waarin het ingesloten zat, uit het anatomisch verband gebracht werd.]]
*De zeer moeilijke omstandigheden bij de opgravingen in donkere mijngalerijen op meer dan 320 meter diepte kunnen verklaren waarom sommige skeletten onvolledig opgegraven of zelfs gedeeltelijk vernietigd werden door het opgravingsteam. Het specimen met catalogusnummer IRSNB VERT-5144-1716 van het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen]] werd voor een groot deel vernietigd. Het bevond zich in het begin van een 60 meter lange, gelaagde en [[ligniet|bruinkoolhoudende]] [[kleisteen]]laag uit het [[Barremien]]. Uiteindelijk zou van dit skelet slechts de staart (in anatomisch verband), het achterste deel van het bekken en het uiteinde van de dijbeenderen en van de achterpoten kunnen gerecupereerd worden. Het voorste deel van het skelet was vernietigd.<ref name="Norman, 1986"/>
Sommige skeletten werden onvolledig opgegraven of zelfs gedeeltelijk vernietigd wegens de lastige bergingsomsatandigheden zoals specimen IRSNB VERT-5144-1716 waarvan slechts de achterkant bewaard bleef.<ref name="Norman, 1986"/>
*Het voorkomen van bijna volledige skeletten in anatomisch verband wijst erop dat de kadavers door de sedimenten van het paleomeer van Bernissart bedekt werden onmiddellijk nadat de dieren gestorven waren. Er was dus weinig kans dat de kadavers verstoord werden door [[aaseter]]s, zoals de krokodillen [[Bernissartia]] en ''Goniopholis'', en door Theropode Dinosauriërs. Bovendien werden de lichamen in de sedimenten ingesloten voordat ze te lang aan [[verrotting|ontbinding]] onderhevig waren en door ontbindingsgassen konden beginnen ronddrijven. Onderzoek van drijvende kadavers van [[marien]]e [[zoogdieren]] heeft aangetoond dat deze geruime tijd kunnen ronddrijven en ondertussen door de ontbinding delen van het skelet verliezen die dan als afzonderlijke elementen in de sedimenten op de zeebodem terechtkomen. Het feit dat te Bernissart haast overwegend bijna volledige skeletten gevonden werden <ref>Louis Dollo vermeldde in zijn notities een te verwaarlozen aantal afzonderlijke beenderen en afzonderlijke skeletdelen, die dan nog het gevolg kunnen zijn van onvolledige opgraving.</ref> bewijst dat de kadavers van ''Iguanodon bernissartensis'' de kans niet kregen rond te drijven en dus heel snel na de dood door sedimenten afgeschermd werden. Vooral in het besloten [[habitat]] van een meer zouden door de constante aanwezigheid van aaseters kadavers op korte tijd uiteengerukt en de beenderen verspreid moeten worden.
*Toen de skeletten in de kleigesteenten van de "Cran du Midi" ontdekt werden, bleek dat zij uitzonderlijk goed [[fossilisatie|gefossiliseerd]] waren. Op veel skeletten zijn verbeende pezen langs de wervelkolom in detail bewaard gebleven<ref>Deze dienden om de wervelkolom extra stevigheid te geven.</ref> en in de meeste gevallen bevinden deze zich nog in hun oorspronkelijke positie. Louis Dollo vermeldde deze verbeende ligamenten in zijn aantekeningen:


'Onvolledig geraamte. Nog een specimen dat op zijn rechterzijde gelegen is en waarvan de hals zeer sterk naar achteren gebogen is. De achterste ledematen, waarvan één met verwrongen voet, zijn van elkaar gescheiden zoals bij het lopen. Dit dier werd bovendien zeer sterk afgeplat in de lagen en een kleine spleet heeft de staart in twee stukken verdeeld. ''Bij deze Iguanodon kan men zeer goed de touwtjes bemerken die de verbeende gewrichtsbanden over heel de lengte van de rug en de staart vormen. Deze gewrichtsbanden, ontaarde spieren, dienden om een grote stevigheid te geven aan dat deel van de ruggengraat dat ze bedekten, o.a. aan de staart, die hierdoor tot een vreselijk verdedigingswapen ontwikkeld werd.'' Dit is een verschijnsel waarvan we voorbeelden aantreffen bij de huidige hagedissen (''[[Uromastyx]]'') en ook bij de Dinosauriërs (''[[Stegosaurus]]''). De Iguanodon, waarover we het hier hebben, rustte met zijn staartstreek op de staart van het op zijn rug gelegen specimen, dat zich slechts een dertig cm. hoger bevond.'
De vele volledige skeletten in anatomisch verband tonen dat de kadavers onmiddellijk na de dood door de sedimenten van het paleomeer van Bernissart bedekt werden, niet verstoord door [[aaseter]]s, zoals de krokodilachtigen ''[[Bernissartia]]'' en ''Goniopholis'', en door theropode dinosauriërs. Ze dreven niet rond, gezwollen door [[verrotting|rottingsgassen]]. Vooral in de besloten [[habitat]] van een meer zouden door de constante aanwezigheid van aaseters kadavers op korte tijd uiteengerukt en de beenderen verspreid moeten worden.


Op vele specimina zijn ook huidafdrukken bewaard gebleven. In 1898 rapporteerde De Pauw<ref name="DePauw1898"/> zelfs mogelijke resten van weefsels ! Uitzonderlijke conservering van weke delen is uiteraard het gevolg van precieze timing van [[diagenese|diagenetische]] fosfatisatie ten gevolge van snelle, [[morfologie (biologie)|morfologische]] postmortem<ref>Na het intreden van de dood.</ref> wijzigingen in delicate weefsels. Zulke mineralisatie<ref>Mineralisatie is het proces waarbij organische verbindingen, zoals resten van dieren, in of op de bodem door reducenten ([[micro-organisme]]n) worden omgezet in [[anorganische verbinding]]en ([[mineraal|minerale verbindingen]]), zoals [[koolstofdioxide]] en [[nitraat]].</ref> moet snel na de dood en het door [[sediment]]en afdekken van een [[organisme]] optreden. Fossilisatie van weke delen treedt meestal op in zuurstofvrije omstandigheden<ref>Allison, P.A., and D.E.G. Briggs, 1991. The taphonomy of soft-bodied animals; pp. 120-140 in S.K. Donovan (ed.), The process of fossilization. Belhaven Press, London.</ref>
De skeletten zijn uitzonderlijk goed geconserveerd. Vaak zijn de verbeende pezen langs de wervelkolom in detail bewaard gebleven<ref>Deze dienden om de wervelkolom extra stevigheid te geven.</ref> en in de meeste gevallen bevinden deze zich nog in hun oorspronkelijke positie. Louis Dollo vermeldde deze verbeende ligamenten in zijn aantekeningen:


*De skeletten van ''Iguanodon bernissartensis'' liggen meestal op hun zijde in een eerder passieve houding en bij vele dieren is de nek scherp naar achter gebogen. Deze [[opisthotonus|opisthotone houding]] wordt dikwijls vermeld in de skeletbeschrijvingen van Dollo:
"Onvolledig geraamte. Nog een specimen dat op zijn rechterzijde gelegen is en waarvan de hals zeer sterk naar achteren gebogen is. De achterste ledematen, waarvan één met verwrongen voet, zijn van elkaar gescheiden zoals bij het lopen. Dit dier werd bovendien zeer sterk afgeplat in de lagen en een kleine spleet heeft de staart in twee stukken verdeeld. ''Bij deze Iguanodon kan men zeer goed de touwtjes bemerken die de verbeende gewrichtsbanden over heel de lengte van de rug en de staart vormen. Deze gewrichtsbanden, ontaarde spieren, dienden om een grote stevigheid te geven aan dat deel van de ruggengraat dat ze bedekten, o.a. aan de staart, die hierdoor tot een vreselijk verdedigingswapen ontwikkeld werd.'' Dit is een verschijnsel waarvan we voorbeelden aantreffen bij de huidige hagedissen (''[[Uromastyx]]'') en ook bij de Dinosauriërs (''[[Stegosaurus]]''). De Iguanodon, waarover we het hier hebben, rustte met zijn staartstreek op de staart van het op zijn rug gelegen specimen, dat zich slechts een dertig cm. hoger bevond."


'Onvolledig geraamte. ''Dit specimen, dat op zijn rechterzijde ligt, met de voorste ledematen opengespreid of samengevoegd, wordt gekenmerkt door een zeer sterke contractie van de hals, waardoor het achterste gedeelte van de schedel op het begin van de rug komt te liggen.'' Eveneens kenmerkend is de sterke contractie van het achterste rechterlidmaat, waardoor het been op de dij en de voet op het been gevouwen worden, zodat de hiel de heupbeenderen bereikt. Dit kenmerk laat allicht een zeer heftige dood veronderstellen.'
Op vele specimina zijn ook huidafdrukken bewaard gebleven. In 1898 rapporteerde De Pauw zelfs mogelijke resten van weefsels.<ref name="DePauw1898"/> Uitzonderlijke conservering van weke delen is het gevolg van een zeer vroege [[diagenese|diagenetische]] fosfatisatie ten gevolge van snelle ''post mortem''<ref>Na het intreden van de dood.</ref> wijzigingen in de tere weefsels. Slechts direct na de dood en het door sedimenten afdekken van een [[organisme]] kan zo'n  mineralisatie optreden, meestal op in zuurstofvrije omstandigheden.<ref>Allison, P.A., and D.E.G. Briggs, 1991. The taphonomy of soft-bodied animals; pp. 120-140 in S.K. Donovan (ed.), The process of fossilization. Belhaven Press, London.</ref>


'Onvolledig geraamte. Dit specimen ligt op zijn linkerzijde met de voorste en achterste ledematen uitgespreid en samengevoegd. ''Het vertoont een hals die zeer sterk naar achteren samengetrokken is, wat er misschien op wijst dat het dier minder vreedzaam is omgekomen dan dit bovenaan in 't midden en misschien veel sneller begraven werd na zijn dood.''
De iguanodons liggen meestal op hun zijkant in een tamelijk passieve houding. Vaak is de nek extreem naar achter gebogen. Deze opisthotone houding wordt dikwijls vermeld in de skeletbeschrijvingen van Dollo:


Het terugplooien van de nek over de rug werd in vele goed bewaard gebleven [[Amniota|amniote]] skeletten vastgesteld<ref name="Faux2007"/>. Er werden vele post mortem processen voorgesteld om deze houding te verklaren, onder meer [[lijkstijfheid|rigor mortis]], uitdroging, spiersamentrekking en stromend water. Maar Faux en Padian wezen er in een onderzoek in 2007 op dat de houding door spiercontracties in het laatste levensmoment (perimortem) bereikt wordt en door rigor mortis tijdelijk vastgehouden wordt. Daarom betekent het bewaard blijven van deze houding in fossiele skeletten dat deze snel begraven werden, dat postmortem transport onbetekenend was en dat de skeletten gespaard bleven van de activiteiten van aaseters.
"Onvolledig geraamte. ''Dit specimen, dat op zijn rechterzijde ligt, met de voorste ledematen opengespreid of samengevoegd, wordt gekenmerkt door een zeer sterke contractie van de hals, waardoor het achterste gedeelte van de schedel op het begin van de rug komt te liggen.'' Eveneens kenmerkend is de sterke contractie van het achterste rechterlidmaat, waardoor het been op de dij en de voet op het been gevouwen worden, zodat de hiel de heupbeenderen bereikt. Dit kenmerk laat allicht een zeer heftige dood veronderstellen."


*Een opvallende uitzondering op de vele specimina met een opisthotone houding is specimen IRSNB VERT-5144-1716 dat op de rug ligt en waarvan het skelet dorsoventraal afgeplat is.<ref>Van de rug naar de buik toe.</ref>. Deze kenmerken kunnen er volgens Dollo op wijzen dat dit dier op een andere manier omkwam dan de andere, misschien ten gevolge van een gevecht. Dollo noteerde in zijn aantekeningen:
"Onvolledig geraamte. Dit specimen ligt op zijn linkerzijde met de voorste en achterste ledematen uitgespreid en samengevoegd. ''Het vertoont een hals die zeer sterk naar achteren samengetrokken is, wat er misschien op wijst dat het dier minder vreedzaam is omgekomen dan dit bovenaan in 't midden en misschien veel sneller begraven werd na zijn dood.''"


'''Onvolledig geraamte. Dit specimen, merkwaardig omwille van zijn uiterst uitzonderlijke positie, ligt op zijn rug met een opgeschorte staart. De achterste ledematen zijn uitgestrekt, de voorste ledematen geplooid (de voorarm ligt op de arm en de handpalm is vooraan geopend) en de hals is naar achteren gebogen. Alles wijst er bij dit dier op dat het een zeer heftige dood heeft gekend, waarschijnlijk bij een gevecht waarbij het op zijn rug werd geworpen door een slag op het midden van zijn lichaam. Daar men in de gesteentelagen van Bernissart geen belangrijke sporen heeft gevonden van de grote carnivore Sauriërs waartegen de Iguanodons zich moesten verdedigen, is het goed mogelijk dat dit individu is omgekomen in een strijd onder mannelijke dieren om het bezit van wijfjes, een verschijnsel waarvan we op dit ogenblik tal van voorbeelden in de natuur vinden.'' Boven de linkerarm bemerken we een afdruk van een vis, kenschetsend voor de gesteentelagen van Bernissart: Callopterus insignis.'
Het krommen van de nek over de rug is niet zeldzaam bij goed bewaard gebleven [[Amniota|amniote]] fossielen.<ref name="Faux2007"/> Over de oorzaak is veel gespeculeerd. Faux en Padian wezen er in een onderzoek in 2007 op dat de houding door spierkrampen in het laatste levensmoment (perimortem) bereikt wordt en door rigor mortis tijdelijk vastgehouden wordt. De houding impliceert dus dat de iguanodons snel begraven werden, dat postmortem transport onbetekenend was en dat de skeletten gespaard bleven van de activiteiten van aaseters.
 
Een opvallende uitzondering op de vele specimina met een opisthotone houding is specimen IRSNB VERT-5144-1716 dat op de rug ligt en waarvan het skelet dorsoventraal afgeplat is.<ref>Afgeplat van de rugzijde ([[dorsaal]]) richting buikzijde ([[ventraal]]), waardoor het lijkt alsof dit skelet verpletterd werd. Dit kan het gevolg zijn van tektonische bewegingen in de sedimenten van de "Cran du Midi".</ref> Deze kenmerken kunnen er volgens Dollo op wijzen dat dit dier op een andere manier omkwam dan de andere, misschien ten gevolge van een gevecht. Dollo noteerde in zijn aantekeningen:
 
"Onvolledig geraamte. Dit specimen, merkwaardig omwille van zijn uiterst uitzonderlijke positie, ligt op zijn rug met een opgeschorte staart. De achterste ledematen zijn uitgestrekt, de voorste ledematen geplooid (de voorarm ligt op de arm en de handpalm is vooraan geopend) en de hals is naar achteren gebogen. Alles wijst er bij dit dier op dat het een zeer heftige dood heeft gekend, waarschijnlijk bij een gevecht waarbij het op zijn rug werd geworpen door een slag op het midden van zijn lichaam. Daar men in de gesteentelagen van Bernissart geen belangrijke sporen heeft gevonden van de grote carnivore Sauriërs waartegen de Iguanodons zich moesten verdedigen, is het goed mogelijk dat dit individu is omgekomen in een strijd onder mannelijke dieren om het bezit van wijfjes, een verschijnsel waarvan we op dit ogenblik tal van voorbeelden in de natuur vinden.'' Boven de linkerarm bemerken we een afdruk van een vis, kenschetsend voor de gesteentelagen van Bernissart: Callopterus insignis."


Over een ander skelet schreef hij:
Over een ander skelet schreef hij:


'Onvolledig geraamte. Een specimen waarvan de borst werd ingedrukt en dat, naar dit bijzonder kenmerk te oordelen, misschien langer bleef bloot liggen dan de andere, alvorens het werd bedolven.'
"Onvolledig geraamte. Een specimen waarvan de borst werd ingedrukt en dat, naar dit bijzonder kenmerk te oordelen, misschien langer bleef bloot liggen dan de andere, alvorens het werd bedolven."
 
Hiermee verwees Dollo misschien naar de mogelijkheid dat dit dier door een predator gedood werd, en/of dat het kadaver door aaseters gevonden werd. De ingedrukte borstkas is echter mogelijk het gevolg van druk en beweging in de "Wealdiaanse" sedimentlagen toen deze langzaam in de doline wegzonken en uiteindelijk op de trechtervormige bodem op meer dan 320 meter diepte tot rust kwamen, omgeven door gesteenten uit het [[Silesien]] (Boven-Carboon).


Hiermee verwees Dollo misschien naar de mogelijkheid dat dit dier door een [[predator]] gedood werd, en/of dat het kadaver door [[aaseter]]s gevonden werd. De ingedrukte borstkas is echter mogelijk het gevolg van druk en beweging in de [[Wealden Group|"Wealdiaanse"]] sedimentlagen toen deze langzaam in de doline (de "Cran du Midi") wegzonken en uiteindelijk op de trechtervormige bodem van de doline op meer dan 320 meter diepte tot rust kwamen, omgeven door gesteenten uit het [[Silesien]] ([[Carboon|Boven-Carboon]]).
Soms vindt men op fossiele beenderen sporen terug van natuurlijke processen die postmortem en voor de [[diagenese]] optraden, zoals sporen van vertrappeling, sporen van tanden van aaseters of sporen van verwering. Hierdoor kan de morfologie van het bot drastisch gewijzigd worden.<ref>Fiorillo, 1991a. Taphonomy and depostional settings of Careless Creek Quarry (Judith River Formation), Wheatland County, Montana, USA. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 81: 281-311.</ref> Bij de vernieuwing van de Janletvleugel van het KBIN vanaf 2004 werden de iguanodonskeletten volledig ontmanteld en werden de beenderen behandeld tegen aantasting door pyriet. De gelegenheid werd te baat genomen om het oppervlak en de vorm van de beenderen te onderzoeken op sporen van vertrappeling, op sporen van tanden en op sporen van verwering. Er werden alleen natuurlijke breuken in de kleisteen of beschadigingen door met zekerheid vastgesteld. Destructieve omstandigheden voor en/of tijdens de laatste fase van transport zouden geleid hebben tot een groot aantal gebroken beenderen van ledematen.<ref name="Ryan2001b"/><ref>Eberth, D.A., and M.A. Getty, 2005. Ceratopsian bonebeds: occurence, origins, and significance: pp. 501-506 in P.J. Currie and F.B. Koppelhus (eds.), Dinosaur Provincial Park, a spectacular ancient ecosystem revealed. Indiana University Press, Bloomington.</ref> Hun gaafheid toont dat de kadavers niet over grote afstand getransporteerd werden en/of dat zij niet door enige omstandigheid waren verzwakt voordat ze in het sediment terechtkwamen.


*Soms vindt men op fossiele beenderen sporen terug van natuurlijke processen die postmortem en voor de [[diagenese]] optraden, zoals sporen van vertrappeling, sporen van tanden van aaseters, sporen van verwering, enz. Hierdoor kan de morfologie van het oorspronkelijk levende been drastisch gewijzigd worden<ref>Fiorillo, 1991a. Taphonomy and depostional settings of Careless Creek Quarry (Judith River Formation), Wheatland County, Montana, USA. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 81: 281-311.</ref>. Bij de vernieuwing van de Janletvleugel van het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen]] vanaf 2004 werden de ''Iguanodon''skeletten volledig ontmanteld en werden de beenderen behandeld tegen aantasting door pyriet. Dit was een unieke gelegenheid om het oppervlak en de vorm van de beenderen te onderzoeken op sporen van vertrappeling, op sporen van tanden en op sporen van verwering. Postmortem breuken die niet veroorzaakt werden door natuurlijke breuken in de [[kleisteen]] of door incidenten tijdens het verwijderen uit de kleisteen konden niet met zekerheid vastgesteld worden. De waarneming van een groot aantal gebroken beenderen van ledematen wijst op een destructieve tafonomische geschiedenis voor en/of tijdens de laatste fase van transport<ref name="Ryan2001b"/><ref>Eberth, D.A., and M.A. Getty, 2005. Ceratopsian bonebeds: occurence, origins, and significance: pp. 501-506 in P.J. Currie and F.B. Koppelhus (eds.), Dinosaur Provincial Park, a spectacular ancient ecosystem revealed. Indiana University Press, Bloomington.</ref>. De afwezigheid van gebroken beenderen van ledematen in de thanatocoenose van Bernissart wijst erop dat de kadavers niet over een grote afstand getransporteerd werden en/of dat zij niet onderhevig geweest waren aan tafonomische omstandigheden die de kadavers verzwakten en hun vatbaarheid voor beenderbreuken door watertransport verhoogden voor de uiteindelijke inbedding in sediment.
Sporen die kenmerkend zijn voor verwering, zoals afschilferen en barsten, komen niet voor, waaruit kan afgeleid worden dat de beenderen nooit lang blootgesteld waren aan de lucht voor of na transport door water. Evenmin konden sporen van vertrappelen vastgesteld worden zoals ondiepe, min of meer evenwijdige krassen op het botoppervlak.<ref>Behrensmeyer, A.K., K.D. Gordon, and G.T. Yanagi, 1986. Trampling as a cause of bone surface damage and pseudo-cutmarks. Nature 319: 768-771.</ref><ref>Fiorillo, A.R., 1984. An introduction to the identification of trample marks. Current research, University of Maine 1: 47-48.</ref><ref>Fiorillo, A.R., 1987. Trample marks: caution from the Cretaceous. Current research in the Pleistocene 4: 73-75.</ref> Het ontbreken van zulke sporen wijst er weer op dat de iguanodons snel begraven werden. Bijtsporen ontbreken eveneens, zoals V-vormige groeven of doorboringen.<ref>Fiorillo, A.R., 1991b. Prey bone utilization by predatory dinosaurs. Palaeogeography, Palaeoclimatologyitoly, Palaeoecology 88: 157-166.</ref>.
*Sporen die kenmerkend zijn voor verwering, zoals afschilferen en barsten, komen niet voor, waaruit kan afgeleid worden dat de beenderen nooit lang blootgesteld waren aan de lucht voor of na transport door water. Evenmin konden sporen van vertrappelen vastgesteld worden. Deze sporen, veroorzaakt door dieren (vooral vleeseters en/of aaseters) die de beenderen met hun poten tegen een zandige oppervlakte drukken, zijn als typische ondiepe, bijna parallelle krassen op het beenoppervlak waarneembaar<ref>Behrensmeyer, A.K., K.D. Gordon, and G.T. Yanagi, 1986. Trampling as a cause of bone surface damage and pseudo-cutmarks. Nature 319: 768-771.</ref><ref>Fiorillo, A.R., 1984. An introduction to the identification of trample marks. Current research, University of Maine 1: 47-48.</ref><ref>Fiorillo, A.R., 1987. Trample marks: caution from the Cretaceous. Current research in the Pleistocene 4: 73-75.</ref>. Het ontbreken van zulke sporen wijst er weer op dat de ''Iguanodons'' van Bernissart snel begraven werden. Tanden van [[carnivoor|carnivoren]] laten ofwel groeven achter die verschillende millimeter diep kunnen zijn en een V-vormige doorsnede hebben, of zien eruit als geïsoleerde doorboringen van het beenoppervlak<ref>Fiorillo, A.R., 1991b. Prey bone utilization by predatory dinosaurs. Palaeogeography, Palaeoclimatologyitoly, Palaeoecology 88: 157-166.</ref>.


== De studie van de thanatocoenose van Bernissart ==  
== De studie van de thanatocoenose van Bernissart ==  
[[Bestand:Gideon Mantell.jpg|thumb|Gideon Mantell beschreef en benoemde het geslacht ''Iguanodon'' in 1825 onder meer op basis van tanden die in 1821 ontdekt werden in het Boven-Valanginien van de Tilgate Forest Beds (Tilgate Grit Member, Grinstead Clay Formation) in het Engelse dorpje Whitemans Green (Cuckfield, Sussex).]]
[[Bestand:Gideon Mantell.jpg|thumb|Gideon Mantell beschreef en benoemde het geslacht ''Iguanodon'' in 1825 onder meer op basis van tanden die in 1821 ontdekt werden in het Boven-Valanginien van de Tilgate Forest Beds (Tilgate Grit Member, Grinstead Clay Formation) in het Engelse dorpje Whitemans Green (Cuckfield, Sussex).]]
[[Bestand:Mantell_iguanadon_teeth.jpg|thumb|left|De tanden aan de hand waarvan Gideon Mantell in 1825 het taxon ''Iguanodon'' benoemde en beschreef. ''Iguanodon'' betekent "Iguanatand", naar analogie met de morfologie van de tanden van de Iguana, zoals ze onderaan de afbeelding te zien zijn. Deze fossielen werden later toegewezen aan ''Therosaurus anglicus Holl (1829)''.]]
[[Bestand:Mantell_iguanadon_teeth.jpg|thumb|left|De tanden aan de hand waarvan Gideon Mantell in 1825 het taxon ''Iguanodon'' benoemde en beschreef. ''Iguanodon'' betekent "Iguanatand", naar analogie met de morfologie van de tanden van de Iguana, zoals ze onderaan de afbeelding te zien zijn.]]
De "Cran du Midi" leverde niet alleen een thanatocoenose<ref>Een thanatocoenose is een verzameling dode [[organisme]]n die tezamen aangetroffen worden en die tijdens hun leven deel uitmaakten van een [[levensgemeenschap]] in een [[ecosysteem]]</ref> met een groot aantal Dinosauria, maar ook met andere fossiele [[reptielen]], [[amfibieën]] , [[vissen (dieren)|vissen]], [[insecten]] en [[planten]], en daarnaast ook nog [[coprolieten|versteende uitwerpselen]].
De "Cran du Midi" leverde niet alleen een [[thanatocoenose]]<ref>Een thanatocoenose is een verzameling dode [[organisme]]n die tezamen aangetroffen worden en die tijdens hun leven deel uitmaakten van een [[levensgemeenschap]] in een [[ecosysteem]]</ref> met een groot aantal Dinosauria, maar ook met andere fossiele [[reptielen]], [[amfibieën]] , [[vissen (dieren)|vissen]], [[insecten]] en [[planten]], en daarnaast ook nog [[coprolieten|versteende uitwerpselen]].


=== Reptielen ===
=== Reptielen ===
==== Pierre-Joseph Van Beneden ====
==== Pierre-Joseph Van Beneden ====
Het was P.-J. Van Beneden die de fossielen uit de "Cran du Midi" aan de hand van tanden aan dinosauriërs van het geslacht ''Iguanodon'' toewees en hij was de eerste die er een wetenschappelijk artikel over schreef (1878). Het irriteerde hem dan ook dat het label onder aan het eerst opgestelde en tentoongestelde skelet (juli 1883) op het binnenplein van het [[Paleis van Nassau]] te Brussel vermeldde dat het in 1878 door M. Fagès, directeur van de steenkoolmijn van Bernissart, gevonden was. Hij was van mening dat de eer van de ontdekking van de ''Iguanodons'' van Bernissart aan hem toekwam omdat hij de eerste was die onder meer de fossielen identificeerde. Dat was mogelijk omdat resten van ''Iguanodon'' al in 1821 in Engeland ontdekt werden door [[Gideon Mantell]], die de eerste tanden van ''Iguanodon'' in het [[sedimentair gesteente]] van Tilgate Forest ontdekte in het Engelse [[Whitemans Green]] ([[Cuckfield]], [[Sussex (graafschap)|Sussex]]). Maar mogelijk werden de eerste fossielen van ''Iguanodon'' niet door [[Gideon Mantell]] maar door zijn echtgenote Mary Ann Mantell<ref>Mary Ann Woodhouse.</ref> gevonden. Zij maakte meerdere inktschetsen van de fossielen die dan aangewend werden voor de wetenschappelijke beschrijving van ''Iguanodon''.<ref>In het begin van de negentiende eeuw werden in steengroeven bij het Zuid-Engelse [[Cuckfield]] ([[Sussex (graafschap)|West Sussex]], Tilgate Forest) regelmatig stukken zandsteen met grote tanden en beenderen aangetroffen in de sedimentlaag "Tilgate Grit". Waarschijnlijk is een scheenbeen dat daar in 1809 aangetroffen werd het allereerste fossiel dat van ''[[Iguanodon]]'' ontdekt werd.</ref> Het opeisen van onder meer de ontdekking van ''Iguanodon'' door Van Beneden bracht in 1883 tijdens rumoerige bijeenkomsten van de "[[Académie royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique]]" ("Académie Royale de Belgique") een aantal totaal nutteloze meningsverschillen op gang tussen Van Beneden en Edouard Dupont, directeur van het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen|"Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique"]]. Een twistpunt was nog of de ''Iguanodon'' van Bernissart tot een nieuwe soort behoorde of tot de soort ''Iguanodon mantelli'' die al bekend was uit Engeland.
Het was P.-J. Van Beneden die de fossielen uit de "Cran du Midi" aan de hand van hun tanden aan het geslacht ''Iguanodon'' toewees en hij was in 1878 de eerste die er een wetenschappelijk artikel over schreef. Het ergerde hem dan ook dat het label onder aan het eerste tentoongestelde skelet in juli 1883 op het binnenplein van het [[Paleis van Nassau]] te Brussel vermeldde dat het in 1878 door M. Fagès, directeur van de steenkoolmijn van Bernissart, gevonden was. Hij meende dat de eer van de ontdekking van de iguanodons aan hem toekwam omdat hij de eerste was die de fossielen identificeerde. De identificatie was mogelijk geweest doordat resten van ''Iguanodon'' al in 1821 in Engeland ontdekt werden door [[Gideon Mantell]]. Het opeisen van de ontdekking van ''Iguanodon'' door Van Beneden bracht in 1883 tijdens rumoerige bijeenkomsten van de "[[Académie royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique]]" ("Académie Royale de Belgique") een aantal weinig constructieve meningsverschillen op gang tussen Van Beneden en Edouard Dupont, directeur van het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen|"Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique"]]. Een twistpunt was ook of de ''Iguanodon'' van Bernissart tot een nieuwe soort behoorde of tot de soort ''Iguanodon mantelli'' die al bekend was uit Engeland.


==== George Boulenger ====
==== George Boulenger ====
[[Bestand:Louis Dollo 2.JPG|thumb|Louis Dollo, de Belgische paleontoloog die als eerste ''Iguanodon bernissartensis'' uitvoerig bestudeerde en beschreef en van 1882 tot 1923 over ''Iguanodon'' en de paleofauna van Bernissart publiceerde.]]
[[Bestand:Louis Dollo 2.JPG|thumb|Louis Dollo, de Belgische paleontoloog die als eerste ''Iguanodon bernissartensis'' uitvoerig bestudeerde en beschreef en van 1882 tot 1923 over ''Iguanodon'' en de paleofauna van Bernissart publiceerde.]]


Kort na de ontdekking van de ''Iguanodons'' te Bernissart, vroeg Dupont aan de jonge natuuronderzoeker [[George Albert Boulenger]] of hij als assistent natuurwetenschappen verbonden aan het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique" de specimina wilde bestuderen. Boulenger stelde in 1881 zijn eerste resultaten voor aan de "Académie Royale de Belgique". Hij beschreef de bouw en structuur van het bekken en stelde op grond van de aanwezigheid van zes [[heiligbeen|sacrale wervels]] bij de grote ''Iguanodon'' van Bernissart tegenover vijf sacrale wervels bij de kleinere ''Iguanodon'' van Bernissart voor een nieuwe soort in te voeren die hij ''Iguanodon bernissartensis'' noemde. De soortnaam verwijst naar het kleine [[België|Belgische dorpje]] [[Bernissart]] waar de soort door de mijnwerkers Jules Créteur en Alphonse Blanchard ontdekt werd. Het enige kleinere specimen (catalogusnummer IRSNB 1551) wees hij toe aan ''Iguanodon mantelli'' von Meyer (1881)<ref>''Iguanodon mantelli'' von Meyer (1881) werd in 2008, na verschillende [[taxonomie|taxonomische]] wederwaardigheden vanaf 1986, door [[Gregory S. Paul]] hernoemd naar ''[[Dollodon]]''. Deze geslachtsnaam is een eerbetoon aan [[Louis Dollo]] die de ''[[Iguanodontidae]]'' van [[Bernissart]] van 1882 tot 1906 onderzocht en wetenschappelijk beschreef. Paul beschouwt ''Dollodon'' als meer geavanceerd dan ''Iguanodon''.</ref>. De studie van Boulenger werd nooit gepubliceerd omdat het door Van Beneden, die toen voorzitter van de wetenschappelijke afdeling van de Academie was, in een korte, zeer kritische herziening verworpen werd<ref name="Casier1978"/>. Deze herziening werd in 1881 wél gepubliceerd door Van Beneden. Hij betwistte onder meer het onderscheid in twee soorten en beweerde dat de door Boulenger vastgestelde [[osteologie|osteologische]] verschillen meer dan waarschijnlijk aan [[seksueel dimorfisme]] konden toegewezen worden<ref>. Seksueel dimorfisme is het verschil in verschijning tussen mannelijke en vrouwelijke individuen van dezelfde soort, zoals kleur, vorm, grootte en structuur, verschillen die veroorzaakt zijn door het overerven van een of ander seksueel patroon in het genetisch materiaal.</ref>. Nog in 1881, kort na het verwerpen van zijn eerste onderzoeksresultaten, aanvaardde Boulenger een functie in het [[Natural History Museum]] te Londen. Van Beneden vond het later gerechtvaardigd, onder het toepassen van de regels van de [[zoölogische nomenclatuur|nomenclatuur]] en omdat Louis Dollo de eigenlijke onderzoeker en beschrijver was, dat de nieuwe soort ''Iguanodon bernissartensis'' (Boulenger) Dollo zou genoemd worden.
Kort na de ontdekking van de iguanodons, vroeg Dupont aan de jonge natuuronderzoeker [[George Albert Boulenger]] of hij als assistent natuurwetenschappen verbonden aan het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique" de specimina wilde bestuderen. Boulenger stelde in 1881 zijn eerste resultaten voor aan de "Académie Royale de Belgique". Hij beschreef de bouw en structuur van het bekken en stelde voor op grond van de aanwezigheid van zes [[heiligbeen|sacrale wervels]] bij de grote ''Iguanodon'' van Bernissart tegenover vijf sacrale wervels bij de kleinere ''Iguanodon'' van Bernissart een nieuwe soort in te voeren die hij ''Iguanodon bernissartensis'' noemde. Het enige kleinere specimen (catalogusnummer IRSNB 1551) wees hij toe aan ''Iguanodon mantelli'' von Meyer 1881.<ref>Het specimen werd in 2008, na verschillende [[taxonomie|taxonomische]] wederwaardigheden vanaf 1986, door [[Gregory S. Paul]] benoemd als ''[[Dollodon]]''. Deze geslachtsnaam is een eerbetoon aan [[Louis Dollo]] die de ''[[Iguanodontidae]]'' van [[Bernissart]] van 1882 tot 1906 onderzocht en wetenschappelijk beschreef. Paul beschouwt ''Dollodon'' als meer geavanceerd dan ''Iguanodon''.</ref>. De studie van Boulenger werd nooit gepubliceerd omdat het door Van Beneden, die toen voorzitter van de wetenschappelijke afdeling van de Academie was, in een korte, zeer kritische herziening verworpen werd.<ref name="Casier1978"/> Deze herziening werd in 1881 wél gepubliceerd door Van Beneden. Hij betwistte onder meer het onderscheid in twee soorten en beweerde dat de door Boulenger vastgestelde [[osteologie|osteologische]] verschillen hoogstwaarschijnlijk aan [[seksueel dimorfisme]] konden toegewezen worden<ref>. Seksueel dimorfisme is het verschil in verschijning tussen mannelijke en vrouwelijke individuen van dezelfde soort, zoals kleur, vorm, grootte en structuur, verschillen die veroorzaakt zijn door het overerven van een of ander seksueel patroon in het genetisch materiaal.</ref>. Nog in 1881, kort na het verwerpen van zijn eerste onderzoeksresultaten, aanvaardde Boulenger een functie in het [[Natural History Museum]] te Londen. Van Beneden vond het later gerechtvaardigd, onder het toepassen van de regels van de [[zoölogische nomenclatuur|nomenclatuur]] en omdat Louis Dollo de eigenlijke onderzoeker en beschrijver was, dat de nieuwe soort ''Iguanodon bernissartensis'' (Boulenger) Dollo zou genoemd worden.


==== Louis Dollo ====
==== Louis Dollo ====


De grootste eer voor de studie van de ''Iguanodons'' van Bernissart komt toe aan de Belgische [[paleontoloog]] [[Louis Dollo]] (1857-1931). Na het vertrek in 1881 van Boulenger werd Dollo tot "aide naturaliste" benoemd aan het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique" en kreeg zo vanaf 1882 de gelegenheid de [[fauna (biologie)|paleofauna]] van Bernissart te bestuderen en te beschrijven. Hij was een Franse mijningenieur die zich tot Belg naturaliseerde en zich volledig aan de [[gewervelden|gewervelde]] [[paleontologie]] wijdde. Dollo schreef van 1882 tot 1906 een lange reeks inzichtelijke en vernieuwende verhandelingen en artikels over zijn geliefde ''Iguanodons'' en over de andere [[gewervelden]] van Bernissart. In zijn eerste wetenschappelijke verhandeling (1882a) onderzocht hij de basis waarop Boulenger zich gebaseerd had voor het invoeren van een soort verschillend van de reeds bestaande soort ''Iguanodon mantelli'', met name ''Iguanodon bernissartensis''. Dollo stelde een algemene overeenkomst vast in de anatomie van de kleinere en slankere iguanodontide van Bernissart en de ''Iguanodon''-fossielen die door Mantell in 1821 gevonden werden (catalogusnummer NHMUK 3741). Bijgevolg identificeerde hij de kleinere [[Iguanodontidae|iguanodontide]] van Bernissart (catalogusnummer IRSNB 1551) als ''Iguanodon mantelli''<ref>Norman, D.B., 1993. Gideon Mantell's Mantelpiece:the earliest well-preserved ornithischian dinosaur. Modern geology 18: 225-245.</ref><ref>De soortbenaming van de enige kleinere iguanodontide van Bernissart zou in de toekomst nog een rumoerige taxonomische geschiedenis krijgen.</ref>. Dollo omzeilde het door Van Beneden aangehaalde probleem van het seksueel dimorfisme tussen de grote en de kleinere iguanodontide van Bernissart in het aantal sacrale wervels door het aantonen van bijkomende anatomische verschillen in de afmetingen van de schedel, de vorm van de oogkas, de vorm van het schouderblad, de afmetingen van de neusopeningen, de afmetingen en de vorm van de [[temporaal|infratemporale]] openingen, de volledigheid van de externe opening van het [[ravenbeksbeen|coracoïd]], de algemene vorm van het coracoïd, de verhoudingen tussen de hand en de duim, de afmetingen van het opperarmbeen en de vorm van het voorste blad van het schaambeen. De conclusie van Dollo was dat de ''Iguanodons'' van Bernissart inderdaad twee soorten vertegenwoordigen.
De grootste eer voor de studie van de iguanodons' van Bernissart komt toe aan de Belgische [[paleontoloog]] [[Louis Dollo]] (1857-1931). Na het vertrek in 1881 van Boulenger werd Dollo tot "aide naturaliste" benoemd aan het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique" en kreeg zo vanaf 1882 de gelegenheid de paleofauna van Bernissart te beschrijven. Hij was een Franse mijningenieur die zich tot Belg naturaliseerde en zich volledig aan de [[paleontologie]] der [[gewervelden]] wijdde. Dollo schreef van 1882 tot 1906 een lange reeks inzichtrijke en vernieuwende verhandelingen en artikelen over zijn geliefde iguanodons en de andere gewervelden van Bernissart. In zijn eerste wetenschappelijke verhandeling uit 1882 onderzocht hij de basis voor Boulengers onderscheid tussen ''Iguanodon mantelli'' en ''Iguanodon bernissartensis''. Dollo stelde een algemene overeenkomst vast in de anatomie van de kleinere en slankere iguanodontide van Bernissart en de iguanodonfossielen die door Mantell in 1821 gevonden werden (catalogusnummer NHMUK 3741). Bijgevolg identificeerde hij de kleinere [[Iguanodontidae|iguanodontide]] van Bernissart (catalogusnummer IRSNB 1551) als ''Iguanodon mantelli''.<ref>Norman, D.B., 1993. Gideon Mantell's Mantelpiece: the earliest well-preserved ornithischian dinosaur. Modern geology 18: 225-245.</ref> Dollo omzeilde het door Van Beneden aangehaalde probleem van het mogelijke seksueel dimorfisme tussen de grote en de kleinere iguanodontide van Bernissart in het aantal sacrale wervels door het aantonen van bijkomende anatomische verschillen in de afmetingen van de schedel, de vorm van de oogkas, de vorm van het schouderblad, de afmetingen van de neusopeningen, de afmetingen en de vorm van de [[temporaal|infratemporale]] openingen, de volledigheid van de externe opening van het [[ravenbeksbeen]], de algemene vorm van dit coracoïd, de verhoudingen tussen de hand en de duim, de afmetingen van het opperarmbeen en de vorm van het voorste blad van het schaambeen. De conclusie van Dollo was dat de iguanodons van Bernissart inderdaad twee soorten vertegenwoordigen.


In 1883 publiceerde hij over het vierde dijbeenuitsteeksel<ref>Het vierde dijbeenuitsteeksel is een uitsteeksel aan de binnenkant van het [[dijbeen]] waaraan een sterke spier vastgehecht was die onder de lange staart doorliep om deze zijdelings te kunnen bewegen.</ref>. In zijn aantekeningen van de beschrijving van de skeletten van ''Iguanodon'' zoals deze tijdens de opgravingen in de grijze kleisteen van de "Cran du Midi" aangetroffen werden, beschreef Dollo ook dit vierde dijbeenuitsteeksel:
In 1883 publiceerde hij over het vierde dijbeenuitsteeksel<ref>Het vierde dijbeenuitsteeksel is een uitsteeksel aan de binnenkant van het [[dijbeen]] waaraan een sterke spier vastgehecht was waarmee de lange staart het dijbeen kon bewegen.</ref>. In zijn aantekeningen over de skeletten beschreef Dollo ook dit vierde dijbeenuitsteeksel:


'Onvolledig geraamte. ''Dit specimen, dat op zijn linkerzijde ligt, was kenschetsend voor de ontwikkeling van het vierde dijbeenuitsteeksel, een geweldige beenderachtige punt, die zich in het midden van het dijbeen bevindt. Eveneens heeft dit exemplaar als voorbeeld gediend toen men de functie van dit uitsteeksel wou aantonen, dat, zoals men reeds weet, het hechtingspunt was van een zeer omvangrijke spier, die diende om de staart lateraal te bewegen.'''
"Onvolledig geraamte. ''Dit specimen, dat op zijn linkerzijde ligt, was kenschetsend voor de ontwikkeling van het vierde dijbeenuitsteeksel, een geweldige beenderachtige punt, die zich in het midden van het dijbeen bevindt. Eveneens heeft dit exemplaar als voorbeeld gediend toen men de functie van dit uitsteeksel wou aantonen, dat, zoals men reeds weet, het hechtingspunt was van een zeer omvangrijke spier, die diende om de staart lateraal te bewegen.''"


In 1886 publiceerde Dollo over het borstbeenapparaat<ref>Met het borstbeenapparaat wordt het complex van het [[borstbeen]], de [[sleutelbeen]]deren, het tussensleutelbeen, de [[ravenbeksbeen]]deren en de tussenravenbeksbeenderen bedoeld.</ref> en over het predentaal been<ref>Het predentaal been is een been aan de voorkant van de onderkaak dat tezamen met het premaxillair been van de bovenkaak een scherpe, hoornige "bek" vormt dat diende om plantaardig materiaal af te knippen.</ref>, in 1886 en in 1888 over de proatlas<ref>De proatlas is een kleine, rudimentaire halswervel dat zich voor de eerste halswervel bevindt.</ref>, in 1886 over de verbeende pezen<ref>''Iguanodon bernissartensis'' en andere [[Dinosauria]] hebben ligamenten die de doornuitsteeksels van de wervels met elkaar verbinden en zo een stevig geheel vormen.</ref>, in 1887 over het bovenkaaksbeen en in 1888 over het borstbeen van ''Iguanodon bernissartensis'', dat hij daarvoor al in zijn aantekeningen vermeldde:
In 1886 publiceerde Dollo over het borstbeenapparaat (het complex van het borstbeen en de ravenbeksbeenderen) en over het predentaal been, een bot aan de voorkant van de onderkaken dat tezamen met het premaxillair been van de bovenkaak een scherpe, hoornige "bek" vormt dat diende om plantaardig materiaal af te knippen, in 1886 en in 1888 over de proatlas, een kleine, rudimentaire halswervel die zich voor de eerste halswervel bevindt, in 1886 over de verbeende pezen, in 1887 over het bovenkaaksbeen en in 1888 over het borstbeen van ''Iguanodon bernissartensis'', dat hij daarvoor al in zijn aantekeningen vermeldde:


'Onvolledig geraamte. Dit dier, waarvan het niet mogelijk was het hoofd op te graven, is op zijn linkerzijde gelegen en heeft zijn voorste en achterste ledematen uitgestrekt, terwijl zijn hals weinig samengetrokken is. ''Men ziet er tussen de voorste ledematen de borstbeenplaten in hun natuurlijke positie, die aldus bewijzen dat de Iguanodon geen sleutelbeenderen had en dat deze beenderen, die bij vergissing met deze naam aangeduid werden, wel degelijk het sternum vertegenwoordigen, zoals het sedert 1882 werd aangeduid.'''
"Onvolledig geraamte. Dit dier, waarvan het niet mogelijk was het hoofd op te graven, is op zijn linkerzijde gelegen en heeft zijn voorste en achterste ledematen uitgestrekt, terwijl zijn hals weinig samengetrokken is. ''Men ziet er tussen de voorste ledematen de borstbeenplaten in hun natuurlijke positie, die aldus bewijzen dat de Iguanodon geen sleutelbeenderen had en dat deze beenderen, die bij vergissing met deze naam aangeduid werden, wel degelijk het sternum vertegenwoordigen, zoals het sedert 1882 werd aangeduid.''"


In 1905 en 1906 beschreef hij [[sporenfossiel|fossiele voetsporen]] van ''Iguanodon'' uit het [[Wealden Group|"Wealdiaan"]] van het Engelse [[Hastings (Engeland)|Hastings]]. Zijn totale wetenschappelijke oeuvre zou een tijdspanne van 41 jaar beslaan (1882 tot 1923<ref>Dollo, L., 1882a. Première note sur les dinosauriens de Bernissart. Bulletin de Musée royal d’Histoire naturelle de Belgique 1: 55-80.</ref><ref>Dollo, L., 1882b. Deuzième note sur les dinosauriens de Bernissart. Bulletin de Musée royal d’Histoire naturelle de Belgique 1: 205-211.</ref><ref>Dollo, L., 1883a. Note sur la présence chez les oiseaux due “troisième trochanter” des dinosauriens et sur la fonction de celui-ci. Bulletin de Musée royal d’Histoire naturelle de Belgique 2: 13-20.</ref><ref>Dollo, L., 1883b. Troisième note sur les dinosauriens de Bernissart. Bulletin de Musée royal d’Histoire naturelle de Belgique 2: 85-126.</ref><ref> Dollo, L., 1883c. Quatrième note sur les dinosauriens de Bernissart. Bulletin de Musée royal d’Histoire naturelle de Belgique 2: 223-252.</ref><ref> Dollo, L., 1884. Cinquième note sur les dinosauriens de Bernissart. Bulletin de Musée royal d’Histoire naturelle de Belgique 3: 129-146.</ref><ref> Dollo, L., 1885a. L’appareil sternal de l’Iguanodon. Revue des questions Scientifiques 18: 664-673.</ref><ref>Dollo, L., 1885b. Les Iguanodons de Bernissart. Revue des questions Scientifiques 18: 5-55.</ref><ref> Dollo, L., 1888. Comptes Rendus hebdomadaires de l’Académie des Sciences, Paris 106: 775-777.</ref><ref> Dollo, L., 1906. Les allures des Iguanodons, d’après les empreintes des pieds et de la queue. Bulletin Scientifique de la France et de la Belgique 40: 1-12.</ref><ref>Dollo, L., 1923. Le centenaire des Iguanodons (1822-1922). Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Series B 212: 67-78.</ref>) en behelsde niet enkel de Dinosauria, de krokodillen en de schildpadden van Bernissart, maar ook [[gewervelden]] van andere vindplaatsen. In 1923 publiceerde Dollo zijn laatste werk over de ''Iguanodon'' van Bernissart als een samenvattende studie ter ere van het honderdjarig bestaan van de publicatie van Mantell's beschrijving van ''Iguanodon''. Met de kennis die hij toen had identificeerde Dollo ''Iguanodon'' als het [[ecologie|ecologische]] equivalent van de giraffe. Door de (verouderde) kangoeroe-achtige houding kon ''Iguanodon'' volgens hem hoog in de bomen reiken om aan zijn voedsel te komen. Daarbij gebruikte het dier een lange, gespierde tong, zoals de giraffe. De scherpe bek met het predentaal been<ref>Het predentaal been is een scherpe, hoornige rand over de voorste punt van de onderkaak bij [[Ornithopoda|ornithopode]] dinosauriërs.</ref> diende om taaie stengels en bladeren af te knippen die door de tanden tot pulp vermalen werden vooraleer het voedsel ingeslikt werd. In zijn aantekeningen beschreef Dollo ook dit predentaal been en de tanden:
In 1905 en 1906 beschreef hij [[sporenfossiel|fossiele voetsporen]] van ''Iguanodon'' uit het "Wealdiaan" van het Engelse [[Hastings (Engeland)|Hastings]]. Zijn totale wetenschappelijke oeuvre zou een tijdspanne van 41 jaar beslaan, 1882 tot 1923,<ref>Dollo, L., 1882a. Première note sur les dinosauriens de Bernissart. Bulletin de Musée royal d’Histoire naturelle de Belgique 1: 55-80.</ref><ref>Dollo, L., 1882b. Deuzième note sur les dinosauriens de Bernissart. Bulletin de Musée royal d’Histoire naturelle de Belgique 1: 205-211.</ref><ref>Dollo, L., 1883a. Note sur la présence chez les oiseaux due “troisième trochanter” des dinosauriens et sur la fonction de celui-ci. Bulletin de Musée royal d’Histoire naturelle de Belgique 2: 13-20.</ref><ref>Dollo, L., 1883b. Troisième note sur les dinosauriens de Bernissart. Bulletin de Musée royal d’Histoire naturelle de Belgique 2: 85-126.</ref><ref> Dollo, L., 1883c. Quatrième note sur les dinosauriens de Bernissart. Bulletin de Musée royal d’Histoire naturelle de Belgique 2: 223-252.</ref><ref> Dollo, L., 1884. Cinquième note sur les dinosauriens de Bernissart. Bulletin de Musée royal d’Histoire naturelle de Belgique 3: 129-146.</ref><ref> Dollo, L., 1885a. L’appareil sternal de l’Iguanodon. Revue des questions Scientifiques 18: 664-673.</ref><ref>Dollo, L., 1885b. Les Iguanodons de Bernissart. Revue des questions Scientifiques 18: 5-55.</ref><ref> Dollo, L., 1888. Comptes Rendus hebdomadaires de l’Académie des Sciences, Paris 106: 775-777.</ref><ref> Dollo, L., 1906. Les allures des Iguanodons, d’après les empreintes des pieds et de la queue. Bulletin Scientifique de la France et de la Belgique 40: 1-12.</ref><ref>Dollo, L., 1923. Le centenaire des Iguanodons (1822-1922). Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Series B 212: 67-78.</ref>) en behelsde niet enkel de Dinosauria, de krokodillen en de schildpadden van Bernissart, maar ook gewervelden van andere vindplaatsen. In 1923 publiceerde Dollo zijn laatste werk over de ''Iguanodon'' van Bernissart als een samenvattende studie ter ere van het honderdjarig bestaan van de publicatie van Mantells beschrijving van ''Iguanodon''. Met de kennis die hij toen had, identificeerde Dollo ''Iguanodon'' als het [[ecologie|ecologische]] equivalent van de [[Giraffa|giraffe]]. Door de vermeende kangoeroe-achtige houding kon ''Iguanodon'' volgens hem hoog in de bomen reiken om aan zijn voedsel te komen. Daarbij gebruikte het dier dan een lange, gespierde tong, zoals de giraffe. De scherpe bek met het predentaal been diende om taaie stengels en bladeren af te knippen die door de tanden tot pulp vermalen werden voordat het voedsel ingeslikt werd. In zijn aantekeningen beschreef Dollo ook dit predentaal been en de tanden:


'Onvolledig geraamte. Dit specimen bevindt zich eveneens op zijn rechterzijde met minder opengespreide hals en ledematen dan het specimen bovenaan in het midden. ''Het dier is weinig samengetrokken en is tevens de Iguanodon die over de mooiste schedel van de hele verzameling beschikt. Het is deze schedel die voor de gedetailleerde beschrijving van het hoofd heeft gediend. Men kan zeer duidelijk zien dat de Iguanodon vooraan in de mond een bek had, en achteraan een groot aantal tanden, die ons doen denken aan de kiezen van onze herkauwers en waarvan het slijtageoppervlak evenals de vorm op onbetwistbare wijze het plantaardig voedselregime van de reusachtige Dinosauriër van Bernissart aantonen''.'
"Onvolledig geraamte. Dit specimen bevindt zich eveneens op zijn rechterzijde met minder opengespreide hals en ledematen dan het specimen bovenaan in het midden. ''Het dier is weinig samengetrokken en is tevens de Iguanodon die over de mooiste schedel van de hele verzameling beschikt. Het is deze schedel die voor de gedetailleerde beschrijving van het hoofd heeft gediend. Men kan zeer duidelijk zien dat de Iguanodon vooraan in de mond een bek had, en achteraan een groot aantal tanden, die ons doen denken aan de kiezen van onze herkauwers en waarvan het slijtageoppervlak evenals de vorm op onbetwistbare wijze het plantaardig voedselregime van de reusachtige Dinosauriër van Bernissart aantonen''."


Dit beeld van een gigantische, kangoeroe-achtige Dinosauriër werd meer dan zestig jaar een icoon in de wereld van de ontluikende kennis over dinosauriërs, een beeld dat versterkt werd door de tentoonstelling van replica's van opgestelde skeletten op ware grootte in vele natuurhistorische musea over heel de wereld<ref>Norman, D.B., 2005. Dinosaurs. A very short introduction. Oxford University Press, Oxford, 176 pp.</ref>.
Dit beeld van een gigantische, kangoeroe-achtige dinosauriër werd voor zestig jaar een icoon in de wereld van de ontluikende kennis over dinosauriërs, een beeld dat versterkt werd door de tentoonstelling van replica's van opgestelde skeletten op ware grootte in vele natuurhistorische musea over heel de wereld.<ref>Norman, D.B., 2005. Dinosaurs. A very short introduction. Oxford University Press, Oxford, 176 pp.</ref>  
[[Bestand:Iguanodon_de_Bernissart_IRSNB_01.JPG#file|thumb|Op basis van de lange en robuuste voorpoten, de robuuste schoudergordel en de door verbeende ligamenten verstevigde wervelkolom en staart werd een skelet van ''Iguanodon bernissartensis'' in het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen]] te Brussel in quadrupedale houding opgesteld.]]
[[Bestand:Iguanodon_de_Bernissart_IRSNB_01.JPG#file|thumb|Op basis van de lange en robuuste voorpoten, de robuuste schoudergordel en de door verbeende ligamenten verstevigde wervelkolom en staart werd een skelet van ''Iguanodon bernissartensis'' in het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen]] te Brussel in quadrupedale houding opgesteld.]]
[[Bestand:Mantell's_Iguanodon_restoration.jpg|thumb|left|De reconstructie van ''Iguanodon'' in Mantells beschrijvingen. Omdat de beenderen die hij gevonden had niet in anatomisch verband lagen, plaatste Mantell de conische beenpunt op de neus in plaats van in de manus als omgevormde duim.]]
[[Bestand:Mantell's_Iguanodon_restoration.jpg|thumb|left|De reconstructie van ''Iguanodon'' in Mantells beschrijvingen. Omdat de beenderen die hij gevonden had niet in anatomisch verband lagen, plaatste Mantell de conische beenpunt op de neus in plaats van in de manus als omgevormde duim.]]
Naast het [[morfologie (biologie)|morfologisch]] beschrijven van de fossielen hechtte Dollo ook veel belang aan de [[biologie]], het gedrag en de [[ecologie]] van uitgestorven [[organismen]]. De [[sediment]]en en [[fossielen]] van Bernissart leverden Dollo tastbare aanwijzingen voor de reconstructie van het plaatselijke [[ecosysteem|paleo-ecosysteem]]. Hij wilde nagaan in hoeverre men een ecosysteem van die ouderdom kon reconstrueren door gebruik te maken van strikte wetenschappelijke principes. Dollo's denken was zijn tijd vooruit en sommige aspecten van zijn werk zouden we bijna modern kunnen noemen. Als eerbetoon aan Dollo en zijn pionierend werk op het gebied van paleo-ecologie, voerde Othenio Abel<ref>Othenio Abel was een Oostenrijks [[paleontoloog]] en [[evolutie|evolutionair]] [[bioloog]]. Hij was tezamen met [[Louis Dollo]] de stichter van de wetenschap paleobiologie dat de levenswijze en de [[habitat]] van [[fossiel]]e [[organismen]] bestudeert.</ref> de term "paleobiologie"<ref>Paleobiologie combineert de methodes en bevindingen van de [[biologie]] met de methodes en bevindingen van de [[paleontologie]].</ref> in om de integratie van de studie van fossiele organismen in ons begrip van de levende organismen aan te duiden. Louis Dollo droeg ook bij tot de evolutietheorie door in 1893 zijn wet van de onomkeerbaarheid van de evolutie te formuleren in de [[Wet van Dollo]]. Deze wet heeft nog steeds een subtiele invloed op de algemeen gebruikte algoritmen die toegepast worden in hedendaagse programma's voor numerieke [[fylogenie|fylogenetische]] analyse. ''Iguanodon bernissartensis'' was de eerste dinosauriërsoort waarvan ook bijna volledige skeletten gevonden werden en de eerste soort waarvan zulke uitgebreide [[beenderlaag|bone beds]] ontdekt werden. Dollo superviseerde in het museum te Brussel de extractie van de beenderen uit de kleisteenmatrix, het opstellen van de skeletten in levensechte positie en het uitleggen van een aantal skeletten en afzonderlijke beenderen zoals zij [[in situ]] in de "Cran du Midi" aangetroffen werden.
Naast het [[morfologie (biologie)|morfologisch]] beschrijven van de fossielen hechtte Dollo ook veel belang aan de [[biologie]], het gedrag en de [[ecologie]] van uitgestorven [[organismen]]. De [[sediment]]en en [[fossielen]] van Bernissart leverden Dollo tastbare aanwijzingen voor de reconstructie van het plaatselijke [[ecosysteem|paleo-ecosysteem]]. Hij wilde nagaan in hoeverre men een ecosysteem van die ouderdom kon reconstrueren door gebruik te maken van strikte wetenschappelijke principes. Dollo's denken was zijn tijd vooruit en sommige aspecten van zijn werk zouden we bijna modern kunnen noemen. Als eerbetoon aan Dollo en zijn pionierend werk op het gebied van paleo-ecologie, voerde [[Othenio Abel]] de term "paleobiologie" in om de integratie van de studie van fossiele organismen in ons begrip van de levende organismen aan te duiden. ''Iguanodon bernissartensis'' was de eerste dinosauriërsoort waarvan uitgebreide beenderlagen ontdekt werden. Dollo superviseerde in het museum te Brussel de extractie van de beenderen uit de kleisteenmatrix, het opstellen van de skeletten in levensechte positie en het plaatsen van een aantal skeletten en afzonderlijke beenderen zoals zij [[in situ]] in de "Cran du Midi" aangetroffen werden.


In 1880 deed men een eerste poging om een skelet in levensechte positie op te stellen maar het is pas in 1883, dankzij een aantal studies door Dollo, dat een skelet succesvol kon opgesteld worden. Aan Cambridge schonk hij via koning Leopold II een replica van een van de meest volledige ''Iguanodon''-skeletten. Dollo's onderzoek toonde de wereld voor het eerst hoe een Dinosauriër eruitzag en bevestigde de hypothese van de Amerikaanse [[paleontoloog]] [[Joseph Leidy]] (gebaseerd op ''[[Hadrosaurus]] foulki'' Leidy (1858))<ref>''[[Hadrosaurus]] foulki'' Leidy (1858) ressorteert onder de [[orde (biologie)|orde]] [[Ornithischia]], [[onderorde]] [[Ornithopoda]], [[familie (biologie)|familie]] [[Hadrosauridae]], [[klade]] Euhadrosauria, [[onderfamilie (biologie)|onderfamilie]] [[Hadrosaurinae]]. De fossiele resten van ''[[Hadrosaurus]]'' zijn van zulke slechte kwaliteit dat de [[geslacht (biologie)|geslachtsnaam]] tegenwoordig meestal als een [[nomen dubium]] beschouwd wordt.</ref> dat [[Iguanodontidae]] bipedale<ref>Zich op de achterste ledematen voortbewegend.</ref> dieren waren en geen zware, neushoornachtige viervoeters zoals [[Richard Owen]] voorgesteld had. De voorpoten waren echter zodanig ontwikkeld dat ''Iguanodon'' zich ook quadrupedaal (op alle vier de ledematen) kon voortbewegen. Sinds enkele jaren staat in het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen]] te Brussel een van de vele skeletten van ''Iguanodon bernissartensis'' in quadrupedale positie opgesteld. Voor de opstelling van de skeletten baseerde Dollo zich op de skeletten van de [[Kasuarissen|kasuaris]] en de [[Kangoeroes|kangoeroe]]. Hij plaatste het op een scherpe punt uitlopende been, dat [[Gideon Mantell]] in zijn algmene reconstructie van "Iguanodon" op de neus van het dier had geplaatst, correct op de duim<ref>Het kegelvormige, op een punt uitlopende been dat de duim van ''Iguanodon'' vormt, werd gebruikt ter verdediging tegen [[predator]]en, maar waarschijnlijk ook tijdens gevechten onder mannelijke dieren.</ref>. Dit was mogelijk dankzij de vele handen in anatomisch verband die te Bernissart gevonden werden. De fossielen aan de hand waarvan [[Gideon Mantell]] "Iguanodon" reconstrueerde lagen niet in anatomisch verband, zodat hij niet kon weten dat het conischvormige, op een punt uitlopende been niet op de neus, maar in de manus thuishoorde. Deze fossielen, die beroemd zijn onder de naam "Maidstone Slab" of "Mantell-piece", zijn echter niet afkomstig van ''Iguanodon'' en werden in 2012 door [[Gregory S. Paul]] aan ''[[Mantellodon]] carpenteri'' toegewezen. In zijn aantekeningen schrijft Dollo over dit puntige been:
In 1880 deed men een eerste poging om een skelet in levensechte positie op te stellen maar het is pas in 1883, dankzij een aantal studies door Dollo, dat men heierin slaagde. Aan Cambridge schonk hij via koning Leopold II een replica van een van de meest volledige iguanodonskeletten. Dollos onderzoek toonde de wereld voor het eerst hoe een dinosauriër eruitzag en bevestigde de hypothese van de Amerikaanse paleontoloog [[Joseph Leidy]] (gebaseerd op ''[[Hadrosaurus]] foulki'' Leidy 1858) dat [[Iguanodontidae]] bipedale, dus zich op de achterste ledematen voortbewegende, dieren waren en geen zware, neushoornachtige viervoeters zoals [[Richard Owen]] voorgesteld had. De voorpoten waren echter zodanig ontwikkeld dat ''Iguanodon'' zich ook quadrupedaal (op alle vier de ledematen) kon voortbewegen. Sinds enkele jaren staat in het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen]] te Brussel een van de vele skeletten van ''Iguanodon bernissartensis'' in quadrupedale positie opgesteld. Voor de opstelling van de skeletten baseerde Dollo zich op de skeletten van de [[Kasuarissen|kasuaris]] en de [[Kangoeroes|kangoeroe]]. Hij plaatste het op een scherpe punt uitlopende been, dat [[Gideon Mantell]] in zijn algemene reconstructie van "Iguanodon" op de neus van het dier had geplaatst, correct op de duim, als wapen. Dit was mogelijk dankzij de vele handen in anatomisch verband die te Bernissart gevonden werden. De fossielen aan de hand waarvan Gideon Mantell ''Iguanodon'' reconstrueerde lagen niet in verband. In zijn aantekeningen schrijft Dollo over dit puntige been:


' ... Aan de voorste ledematen merken we duidelijk dat de grote spoor die zich nog op haar natuurlijke plaats bevindt, geen nasale hoorn is, noch een spoor zoals bij de haan, maar wel een vervormde duim. ...'
"(...) Aan de voorste ledematen merken we duidelijk dat de grote spoor die zich nog op haar natuurlijke plaats bevindt, geen nasale hoorn is, noch een spoor zoals bij de haan, maar wel een vervormde duim (...)"


Omdat Dollo te maken had met zowat de eerste volledige Dinosauriër skeletten, reconstrueerde hij de staart foutief. Zich baserend op de staart van de Kangoeroe gaf hij ook de staart van ''Iguanodon'' een knik. Nochtans werden de dieren in de sedimenten van de "Cran du Midi" aangetroffen met een rechte staart die verstevigd was door verbeende ligamenten.
Omdat Dollo te maken had met zowat de eerste volledige dinosauriërskeletten, reconstrueerde hij de staart foutief. Zich baserend op de staart van de kangoeroe gaf hij ook de staart van ''Iguanodon'' een knik. De dieren waren echter in de sedimenten van de "Cran du Midi" aangetroffen met een rechte staart die verstijfd was door de verbeende ligamenten.


==== David Norman ====
==== David Norman ====
[[Bestand:Iguanodon_28-12-2007_14-18-33.jpg|thumb|right|Skeletopstelling van ''Iguanodon bernissartensis'' in de verouderde, bipedale houding. Enkel de kleinere ''Mantellisaurus'' had een dominant bipedale manier van voortbeweging.]]
[[Bestand:Iguanodon_28-12-2007_14-18-33.jpg|thumb|right|Skeletopstelling van ''Iguanodon bernissartensis'' in de verouderde, bipedale houding.]]
In 1980 publiceerde de Britse [[paleontoloog]] David Bruce Norman, Director van het Sedgwick Museum van [[Cambridge University]], docerend professor in de geologie aan Christ's College te Cambridge en lid van de Palaeontological Association, een [[monografie]] over ''Iguanodon bernissartensis''. In 1986 beschreef hij de enige kleine iguanodontide van Bernissart (catalogusnummer IRSNB 1551) en wees het toe aan de soort ''Iguanodon atherfieldensis'' Hooley (1925) dat reeds uit de [[Wealden Group|"Wealden Beds"]] van het eiland [[Wight]] bekend was. Hij benadrukte dat de vroegere soortnaam ''Iguanodon mantelli'' door de zeer fragmentarische resten van het [[holotype]] slechts een [[nomen dubium]] is. De kleine iguanodontide van Bernissart heeft een woelige [[zoölogische nomenclatuur|nomenclatuur]]geschiedenis achter de rug. In 1881 gaf [[George Albert Boulenger]] het de naam ''Iguanodon mantelli''. Het volgende jaar kwam [[Louis Dollo]] tot dezelfde conclusie (1882a). In 1986 hernoemde Norman de soort tot ''Iguanodon atherfieldensis''. [[Gregory S. Paul]] hernoemde in 2007 het genus naar ''[[Mantellisaurus]]''. Volgens Paul is het lichter gebouwd dan ''Iguanodon'' en is het nauwer verwant met ''[[Ouranosaurus]]'' waardoor het [[taxon]] ''Iguanodon'' [[parafyletisch]] wordt. De geslachtsnaam ''Mantellisaurus'' eert [[Gideon Mantell]], de ontdekker van ''Iguanodon''. In 2008 hernoemde Paul ''Mantellisaurus'' naar ''[[Dollodon]] bampingi''<ref>.[[Dollodon]] bampingi Paul (2008) werd genoemd naar [[Louis Dollo]] die als eerste deze iguanodontide uitvoerig beschreef (1882a, toen ''Iguanodon mantelli'') en naar de populair wetenschappelijke auteur Daniel Bamping die [[Gregory S. Paul]] assisteerde bij zijn research.</ref>. In 2010 evalueerden Kenneth Carpenter en Yusuke Ishida ''Dollodon bampingi'' als een synoniem van ''Iguanodon seelyi'' Hulke, 1882 (catalogusnummer BMNH R 28685) uit de Wessex Formation ([[Barremien]]) van Engeland, dus ''Dollodon seelyi'' (Hulke 1882) Carpenter & Ishida 2010, maar dit is controversieel. De resten van ''Iguanodon seelyi'' bestaan uit een [[darmbeen|ilium]], een gedeeltelijke voet, een dijbeen en nog enkele andere beenderen. Deze fossielen tonen aan dat ze tot een grote en robuuste iguanodontide behoorden, totaal verschillend van de kleine iguanodontide van Bernissart, en dus veel meer overeenkomsten heeft met de grotere en robuustere ''Iguanodon bernissartensis''. Dat ''Iguanodon seelyi'' dezelfde soort is als ''Iguanodon bernissartensis'' wordt door de fossiele resten ondersteund. Daar ''Iguanodon bernissartensis'' in 1881 beschreven werd en ''Iguanodon seelyi'' in 1882 moeten de resten van deze laatste aan ''Iguanodon bernissartensis'' toegewezen worden. In een studie van 2010 beschouwen Norman en Andrew Mcdonald ''Dollodon'' als een ongeldig genus en wijzen de kleine Iguanodontide van Bernissart toe aan ''[[Mantellisaurus]] atherfieldensis'' (oorspronkelijk ''Iguanodon atherfieldensis'' Hooley, 1925). De meeste onderzoekers volgen Norman en Mcdonald en identificeren de kleine Iguanodontide als ''Mantellisaurus atherfieldensis'' Hooley, 1925. Volgens Norman<ref name="Norman, 1986"/> behoren minstens 33 specimina van Bernissart tot ''Iguanodon bernissartensis'', en nog eens zes andere onvolledige skeletten waarschijnlijk ook. ''Mantellisaurus atherfieldensis'' is vertegenwoordigd door slechts één volledig specimen en waarschijnlijk ook door één onvolledig skelet. Staartwervels, verbeende ligamenten en een kleine tand die in de [[steenberg (mijn)|terrils]] gevonden werden, zijn mogelijk van een derde ''Mantellisaurus atherfieldensis'' afkomstig.<ref name="Norman, 1986"/> Norman stelde een gedetailleerde catalogus op van de Iguanodontide dinosauriërs van Bernissart die in de verzamelingen van het [[Museum voor Natuurwetenschappen|Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen]] bewaard worden.  
In 1980 publiceerde de Britse [[paleontoloog]] [[David Bruce Norman]] een [[monografie]] over ''Iguanodon bernissartensis''. In 1986 beschreef hij de enige kleine iguanodontide van Bernissart (catalogusnummer IRSNB 1551) en wees het toe aan de soort ''Iguanodon atherfieldensis'' Hooley 1925 die reeds uit de "Wealden Beds" van het Wight bekend was. Hij benadrukte dat de vroegere soortnaam ''Iguanodon mantelli'' door de zeer fragmentarische resten van het [[holotype]] slechts een [[nomen dubium]] is. De kleine iguanodontide van Bernissart heeft een woelige [[zoölogische nomenclatuur|nomenclatuur]]geschiedenis achter de rug. In 1881 wees Boulenger het fossiel toe ''Iguanodon mantelli''. Het volgende jaar kwam Dollo tot dezelfde conclusie. In 1986 wees Norman het specimen toe aan ''Iguanodon atherfieldensis''. [[Gregory S. Paul]] benoemde in 2007 voor die soort een apart geslacht ''[[Mantellisaurus]]''. Volgens Paul is het lichter gebouwd dan ''Iguanodon'' en is het nauwer verwant aan ''[[Ouranosaurus]]'' waardoor het traditionele [[taxon]] ''Iguanodon'' [[parafyletisch]] wordt. In 2008 benoemde Paul voor specimen IRSNB 1551 een apart geslacht en soort: ''[[Dollodon]] bampingi''. In 2010 zagen Kenneth Carpenter en Yusuke Ishida ''Dollodon bampingi'' als een synoniem van ''Iguanodon seelyi'' Hulke, 1882 (catalogusnummer BMNH R 28685) uit de Wessex Formation ([[Barremien]]) van Engeland, dus als een ''Dollodon seelyi'' (Hulke 1882) Carpenter & Ishida 2010, maar dit is controversieel. De resten van ''Iguanodon seelyi'' bestaan uit een [[darmbeen|ilium]], een gedeeltelijke voet, een dijbeen en nog enkele andere beenderen. Deze fossielen tonen aan dat ze tot een grote en robuuste iguanodontide behoorden, totaal verschillend van de kleine iguanodontide van Bernissart, en dus veel meer overeenkomsten heeft met de grotere en robuustere ''Iguanodon bernissartensis''. Dat ''Iguanodon seelyi'' dezelfde soort is als ''Iguanodon bernissartensis'' wordt door de fossiele resten ondersteund. Daar ''Iguanodon bernissartensis'' in 1881 beschreven werd en ''Iguanodon seelyi'' in 1882 moeten de resten van deze laatste aan ''Iguanodon bernissartensis'' toegewezen worden. In een studie van 2010 beschouwen Norman en Andrew Mcdonald ''Dollodon'' als een ongeldig genus en wijzen de kleine iguanodontide van Bernissart toe aan ''Mantellisaurus atherfieldensis'' (Hooley, 1925). De meeste onderzoekers volgen Norman en Mcdonald. Volgens Norman behoren minstens 33 specimina van Bernissart tot ''Iguanodon bernissartensis'', en vermoedelijk nog eens zes andere onvolledige skeletten.<ref name="Norman, 1986"/> ''Mantellisaurus atherfieldensis'' wordt er vertegenwoordigd door slechts één volledig specimen en waarschijnlijk ook door één onvolledig skelet. Een derde mogelijk exemplaar bestaat uit staartwervels, verbeende ligamenten en een kleine tand die in de [[steenberg (mijn)|terrils]] gevonden werden.<ref name="Norman, 1986"/> Norman stelde een gedetailleerde catalogus op van de iguanodontide dinosauriërs van Bernissart in de verzamelingen van het KBIN. Volgens Norman zijn slechts drie specimina van Bernissart halfvolwassen dieren.
[[Bestand:Dollodon.jpg|thumb|left|Skeletopstelling van de enige kleine Iguanodontide van Bernissart: ''Dollodon bampingi'' Paul (2008) volgens Gregory Paul, maar  ''Mantellisaurus atherfieldensis'' Hooley (1925) volgens David Norman en Andrew Mcdonald.]]
[[Bestand:Dollodon.jpg|thumb|left|Skeletopstelling van de enige kleine Iguanodontide van Bernissart: ''Dollodon bampingi'' Paul (2008) volgens Gregory Paul, maar  ''Mantellisaurus atherfieldensis'' Hooley (1925) volgens David Norman en Andrew Mcdonald.]]
In zijn monografie maakte Norman een functionele analyse van het skelet van ''Iguanodon bernissartensis''. Dit toonde aan dat ''Iguanodon'' de wervelkolom, dat door het netwerk van verbeende pezen heel rigide was, tijdens de voortbeweging ongeveer horizontaal hield, zeker wanneer het liep. Volgens Norman was ''Iguanodon'' voornamelijk quadrupedaal<ref name="ReferenceA">Quadrupedale voortbeweging is het zich verplaatsen op alle vier de ledematen.</ref>. De structuur van de schoudergordel, de verhouding van de lengte van de voorpoten ten opzichte van de achterpoten, de stevig vergroeide handwortelbeentjes en de hoefachtige laatste vingerkootjes aan de middelste drie vingers van de hand wijzen erop dat een volwassen ''Iguanodon'' meestal een quadrupedale houding had, maar dat jonge dieren overwegend bipedaal waren. Daar bijna alle ''Iguanodons'' van Bernissart volwassen dieren waren, zouden de specimina die in de Janletvleugel van het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen|K.B.I.N]] tentoongesteld worden in de quadrupedale houding moeten opgesteld worden in plaats van in de huidige bipedale houding<ref name="ReferenceB">Bipedale voortbeweging is het zich verplaatsen op de achterste ledematen.</ref>. In 1992 schreef Bultynck ter gelegenheid van de opstelling in het K.B.I.N. van een replica van ''Iguanodon bernissartensis'' in een quadrupedale houding een korte verhandeling over de houding en de voortbeweging. Vele aspecten van de robuuste armen en van de robuuste schoudergordel worden door de quadrupedale houding begrijpelijker.
In zijn monografie maakte Norman een functionele analyse van het skelet van ''Iguanodon bernissartensis''. Dit toonde aan dat ''Iguanodon'' de wervelkolom, dat door het netwerk van verbeende pezen heel rigide was, tijdens de voortbeweging ongeveer horizontaal hield, zeker wanneer het liep. Volgens Norman was ''Iguanodon'' voornamelijk quadrupedaal<ref name="ReferenceA">Quadrupedale voortbeweging is het zich verplaatsen op alle vier de ledematen.</ref>. De structuur van de schoudergordel, de verhouding van de lengte van de voorpoten ten opzichte van de achterpoten, de stevig vergroeide handwortelbeentjes en de hoefachtige laatste vingerkootjes aan de middelste drie vingers van de hand wijzen erop dat een volwassen iguanodon meestal een quadrupedale houding had, maar dat jonge dieren overwegend bipedaal waren. Daar bijna alle iguanodons van Bernissart volwassen dieren waren, zouden de specimina die in de Janletvleugel van het K.B.I.N tentoongesteld worden in de quadrupedale houding opgesteld moeten worden in plaats van in de huidige bipedale houding<ref name="ReferenceB">Bipedale voortbeweging is het zich verplaatsen op de achterste ledematen.</ref>. In 1992 schreef Bultynck ter gelegenheid van de opstelling in het K.B.I.N. van een replica van ''Iguanodon bernissartensis'' in een quadrupedale houding een korte verhandeling over de houding en de voortbeweging. Vele aspecten van de robuuste armen en van de robuuste schoudergordel worden door de quadrupedale houding begrijpelijker.


Op basis van een grondige [[tafonomie|tafonomische]] analyse verwierp Norman in 1987 de hypotheses over massale sterfte te Bernissart en vergeleek de ''Iguanodon bernissartensis'' bone beds met een ander bone bed uit het [[Krijt (periode)|Onder Krijt]] dat [[Iguanodontidae]] bevat. Dit bone bed werd in 1971 door Werner Wirth ontdekt in het opvullings[[sediment]] van een karstholte in een groeve bij het dorp Nehden in Sauerland, een gebied in de Duitse deelstaten Noordrijn-Westfalen en Hessen. Deze karstholte werd, zoals te Bernissart, ondergronds gevormd door plooiing en door oplossing van [[kalksteen]]. Te Nehden dateert de kalksteen uit het [[Devoon]] (Massenkalk), te Bernissart uit het [[Carboon]]. De [[kleisteen|opvullingskleisteen]] te Nehden dateert uit het [[Aptien|Onder-Aptien]] en is ongeveer even oud als de Weald Clay of de Weald Clay Formation van de [[Wealden Group]] van zuidoost Engeland en het "Bernissartien"<ref>Het "Bernissartien" is een verouderde, niet meer gebruikte stratigrafische term waarmee de [[kleisteen]] uit de overgang [[Barremien]]/[[Aptien]] van Bernissart bedoeld werd.</ref> van zuidwest België. Tijdens het [[Krijt (periode)|Onder-Krijt]] werden in het gebied van Nehden fossielhoudende kleisedimenten afgezet op de kalksteensedimenten uit het Devoon. In de loop van de geologische tijd [[lithificatie|lithificeerden]] de kleisedimenten. Door oplossing van de ondergrondse kalksteen ontstond een grot- of [[karst (geografie)|karstsysteem]] waarin door [[tektonische daling]] de fossielhoudende kleisteen uit het Aptien wegzonk, precies zoals te Bernissart gebeurde. Het verwijderen van kalksteen tijdens de werkzaamheden in de groeve van Nehden bracht de fossielhoudende opvulling van de karstholte aan het licht. De paleofauna en paleoflora van Nehden vertoont grote overeenkomsten met de paleofauna en paleoflora van de Weald Clay en van Bernissart en worden gedomineerd door ''Iguanodon'' in associatie met fragmentarische resten van krokodillen, schildpadden en vissen, cocons en coprolieten van insecten, [[mosselkreeftjes]] en overvloedige resten van planten. De Iguanodontidae (minstens 15 dieren) zijn zowel volwassen als talrijke jonge dieren van de soorten ''Iguanodon atherfieldensis'' en ''Iguanodon bernissartensis'' met een lichaamslengte variërend tussen twee en acht meter. ''Iguanodon atherfieldensis'' is het talrijkst vertegenwoordigd. De grote tegenstelling met Bernissart is dat bijna alle specimina van Bernissart volwassen dieren waren, dat daar vele van de skeletten bijna volledig waren en meestal in anatomisch verband aangetroffen werden. Volgens Norman zijn slechts drie specimina van Bernissart halfvolwassen dieren. De Iguanodontidae van Nehden zijn veel minder volledig en de beenderen komen verspreid voor in het bone bed wat, in tegenstelling tot de ''Iguanodons'' van Bernissart, erop wijst dat de kadavers door post mortem factoren, zoals bv. transport door water, uit elkaar vielen. Het bone bed van Nehden maakt het mogelijk een reconstructie te maken van een jonge ''Iguanodon bernissartensis'' met een lengte van twee tot twee en een halve meter. Dit specimen is het kleinst bekende skelet van ''Iguanodon bernissartensis''. Beenderen uit het Nehden bone bed die aanvankelijk aan [[Vectisaurus]] sp.<ref>"sp." is de afkorting voor "[[soort|species]]" en betekent dat de soort niet kan gespecificeerd worden.</ref> werden toegewezen zijn volgens Norman resten van jonge specimina ''Iguanodon'', maar hierover bestaat geen uitsluitsel. De onvolledige verbening van de uiteinden van de beenderen wijst er alleszins op dat het om jonge dieren gaat. De Dinosauria in het Nehden bone bed zijn waarschijnlijk dieren uit [[migratie (dieren)|migrerende]] kuddes die omkwamen toen ze rivieren overstaken of dieren uit kuddes die door een [[stortvloed]] getroffen werden. Ook [[modderstroom|modderstromen]] kunnen een factor geweest zijn in de vorming van het Nehden-bone-bed. Norman is van mening dat ook bij de vorming van de ''Iguanodon bernissartensis''-bone-beds van Bernissart periodieke modderstromen een rol kunnen gespeeld hebben.
Op basis van een grondige tafonomische analyse verwierp Norman in 1987 de hypotheses over massale sterfte te Bernissart en vergeleek de ''Iguanodon bernissartensis''-beenderlagen met andere beenderlagen uit het Onder-Krijt die Iguanodontidae (''[[Mantellisaurus]]'' en ''Iguanodon'') bevatten. Deze beenderlagen werden in 1971 door Werner Wirth ontdekt in het opvullingssediment van een karstpijp in een groeve bij het dorp [[Nehden]] in [[Sauerland]], een gebied in de [[Duitsland|Duitse]] deelstaten [[Noordrijn-Westfalen]] en [[Hessen]]. De beenderlaag van Nehden maakt het mogelijk een reconstructie te maken van een jonge ''Iguanodon bernissartensis'' met een lengte van twee tot twee en een halve meter. Dit specimen is het kleinst bekende skelet van die soort.


Norman is van mening dat de Mongoolse soort ''Iguanodon orientalis'' Rozhdestvensky (1952) eigenlijk ''Iguanodon bernissartensis'' is, maar geen enkele andere onderzoeker is hem hierin gevolgd. ''Iguanodon orientalis'' is op fragmentarische resten gebaseerd en wordt als een [[nomen dubium]] beschouwd omdat het door de fragmentarische resten niet met ''Iguanodon bernissartensis'' kan vergeleken worden. Volgens [[Gregory S. Paul]] blijft ''Iguanodon bernissartensis'' beperkt tot de beroemde vondst van Bernissart maar Norman en McDonald betwisten dit. Zij zijn het er wel mee eens dat voorzichtigheid geboden is om resten van ''Iguanodon'' uit Frankrijk en Spanje als resten van ''Iguanodon bernissartensis'' te identificeren.
Volgens Gregory S. Paul blijft ''Iguanodon bernissartensis'' beperkt tot de beroemde vondst van Bernissart maar Norman en McDonald betwisten dit. Zij zijn het er wel mee eens dat voorzichtigheid geboden is om resten van ''Iguanodon'' uit Frankrijk en Spanje als resten van ''Iguanodon bernissartensis'' te identificeren.


==== Systematische paleontologie ====
==== Systematische paleontologie ====


===== Dinosauria =====
===== Dinosauria =====
====== ''Iguanodon bernissartensis Boulenger, 1881'' ======
====== ''Iguanodon bernissartensis'' Boulenger, 1881 ======
{{Zie hoofdartikel|Iguanodon}}
[[Bestand:Iguanodon_manus_1_NHM.jpg|thumb|Manus van ''Iguanodon bernissartensis''. De duim is omgevormd tot een conische stekel, de drie middelste vingers zijn samengevoegd en robuust en dragen hoeven voor de quadrupedale voortbeweging, en door de verlengde pink konden takken en twijgen vastgegrepen worden ([[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen|K.B.I.N.]]).]]
[[Bestand:Iguanodon_manus_1_NHM.jpg|thumb|Manus van ''Iguanodon bernissartensis''. De duim is omgevormd tot een conische stekel, de drie middelste vingers zijn samengevoegd en robuust en dragen hoeven voor de quadrupedale voortbeweging, en door de verlengde pink konden takken en twijgen vastgegrepen worden ([[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen|K.B.I.N.]]).]]
''[[Iguanodon]]'' (Mantell, 1825) was het tweede dinosauriër geslacht dat beschreven werd en vormde tezamen met de soorten ''[[Megalosaurus]] bucklandii'' Buckland (1824) en ''[[Hylaeosaurus]] armatus'' Mantell (1833) de groep waarop [[Richard Owen]] zich in 1842 baseerde om de benaming [[Dinosauria]] in te voeren. Na het voorstel van Charig & Chapman werd in maart 2000 de ''Iguanodon bernissartensis'' van het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen]] met het collectienummer IRSNB R51 (specimen "Q") door de International Commission on Zoological Nomenclature (ICZN) benoemd tot het nieuwe [[holotype]] van de soort, omdat het door overvloedige resten veel beter bekend is dan het originele, door Friedrich Holl in 1829 beschreven holotype ''Iguanodon anglicus'', dat op één enkele tand gebaseerd was en waarvan later slechts fragmentarische resten gevonden zijn. In juli 1883 was het holotype van ''Iguanodon bernissartensis'' een van de eerste skeletten van een dinosauriër dat voor het publiek tentoongesteld werd. Het werd in 1882 door De Pauw en de rest van het opgravingsteam verzameld en gemonteerd. ''Iguanodon bernissartensis'' is niet enkel uit België, maar ook uit Engeland en Duitsland bekend. Glut (1997) schat het gewicht van een volwassen dier op gemiddeld 3.400&nbsp;kg en Norman (1980) op 3.500&nbsp;kg. Het kon tot 10 meter lang worden en sommige specimina mogelijk tot 13 meter<ref name="Naish & Martill, 2001">Naish & Martill, 2001.</ref>.
''[[Iguanodon]]'' Mantell, 1825 was het tweede dinosauriërgeslacht dat benoemd werd. Na een voorstel van Charig & Chapman werd in maart 2000 de ''Iguanodon bernissartensis'' van het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen]] met het collectienummer IRSNB R51 (specimen "Q") door de International Commission on Zoological Nomenclature (ICZN) benoemd tot het [[neotype]] van het geslacht, omdat het veel completer bekend is dan het holotype van de originele [[typesoort]] ''Iguanodon anglicus''. In juli 1883 was het holotype van ''Iguanodon bernissartensis'' een van de eerste skeletten van een dinosauriër dat voor het publiek tentoongesteld werd. ''Iguanodon bernissartensis'' is niet enkel uit België, maar ook uit Engeland en Duitsland bekend. Glut (1997) schat het gewicht van een volwassen dier op gemiddeld 3.400&nbsp;kg en Norman (1980) op 3.500&nbsp;kg. Het kon tot tien meter lang worden en sommige specimina mogelijk tot dertien meter.<ref name="Naish & Martill, 2001">Naish & Martill, 2001.</ref>  
[[Bestand:Iguanodon Skelett 2.jpg|thumb|links|Deze bipedale opstelling van een replica van het skelet van ''Iguanodon bernissartensis'' in het Überseemuseum te Bremen is een modernere en meer realistische bipedale opstelling dan de groep ''Iguanodon bernissartensis'' en ''Mantellisaurus atherfieldensis'' in het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen te Brussel.]]
[[Bestand:Iguanodon Skelett 2.jpg|thumb|links|Deze bipedale opstelling van een replica van het skelet van ''Iguanodon bernissartensis'' in het Überseemuseum te Bremen is een modernere en meer realistische bipedale opstelling dan de groep ''Iguanodon bernissartensis'' en ''Mantellisaurus atherfieldensis'' in het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen te Brussel.]]
De schedel was lang, hoog en smal. Het voorste been van de bovenkaak (de premaxilla) en het voorste been van de onderkaak (het predentaal been) vormen aan hun tip tezamen een scherpe, tandeloze bek die mogelijk met [[keratine]] bedekt was. De tanden vertonen gelijkenis met de tanden van [[Iguana|Iguana's]], maar ze staan dichter op elkaar gepakt en ze zijn groter<ref name="Norman, 2004">Norman, 2004.</ref>. In tegenstelling tot de [[geslacht (biologie)|genera]] van de nauw verwante [[superfamilie (biologie)|superfamilie]] [[Hadrosauroidea]], die tezamen met de [[familie (biologie)|familie]] [[Iguanodontidae]] de [[klade]] [[Hadrosauriformes]] vormt, had ''Iguanodon'' voor elke tand slechts één vervangtand. Bij Hadrosauroidea zat voor elke tand een rij vervangingstanden klaar. De bovenkaak van ''Iguanodon'' droeg tot 29 tanden per zijde. De onderkaak droeg 25 tanden. Het aantal tanden in de boven- en onderkaak is verschillend omdat die van de onderkaak breder zijn. Door de diepe plaatsing van de tanden ten opzichte van de buitenkant van de kaken en door andere morfologische kenmerken had ''Iguanodon'', zoals de meeste geslachten [[Ornithischia]], een soort wangen om voedsel in de bek vast te houden. De schedel was zodanig gebouwd dat, wanneer de kaken gesloten waren, de bovenkaak naar buiten gebogen werd. Hierdoor schuurde het lagere gedeelte van de oppervlakte van de tanden van de bovenkaak tegen het bovenste gedeelte van de oppervlakte van de tanden van de onderkaak, waardoor het voedsel vermalen werd. Deze kaakbeweging kan als het ruwe equivalent van het kauwen bij zoogdieren beschouwd worden. Omdat de tanden constant vervangen werden kon ''Iguanodon'' taaie planten eten. [[Gideon Mantell]] meende dat ''Iguanodon'' zoals de giraffe een grijptong had om bladeren en twijgen te grijpen. Maar de tongbeenderen van meer volledige schedels dan die waar Mantell de beschikking over had zijn zwaar gebouwd, wat aantoont dat de tong gespierd was
De schedel was lang, hoog en smal. Het voorste been van de bovenkaak (de premaxilla) en het voorste been van de onderkaak (het predentaal been) vormen aan hun tip tezamen een scherpe, tandeloze bek die mogelijk met [[keratine]] bedekt was. De tanden staan op elkaar gepakt in een tandenbatterij.<ref name="Norman, 2004">Norman, 2004.</ref> Anders dan de latere [[Hadrosauridae]] had ''Iguanodon'' voor elke tand slechts één vervangingstand. De bovenkaak van ''Iguanodon'' droeg tot 29 tanden per zijde. De onderkaak droeg 25 tanden. Het aantal tanden in de boven- en onderkaak is verschillend omdat die van de onderkaak breder zijn. Gezien de diepe plaatsing van de tanden ten opzichte van de buitenkant van de kaken had ''Iguanodon'' een soort wangen om voedsel in de bek vast te houden. Door de sluiting van de kaken roteerde de bovenkaak naar buiten, wat een kauwende beweging opleverde. Omdat de tanden constant vervangen werden kon ''Iguanodon'' taaie planten eten. Twijgen en bladeren konden dankzij de verlengde en flexibele "pink" vastgegrepen worden en naar de scherpe bek gebracht om het voedsel af te knippen. ''Iguanodon bernissartensis'' kon zowel op grondniveau als op een hoogte van vier tot vijf meter voedsel verzamelen. Volgens Norman bestond dit uit [[naaktzadigen|naaktzadige planten]], zoals [[coniferen|naaldbomen]] en [[Cycadaceae|palmvarens]], en uit [[paardenstaart (geslacht)|paardestaarten]]. ''Iguanodon bernissartensis'' wordt als de dominante middelgrote tot grote planteneter in zijn habitat beschouwd.
en gebruikt werd om voedsel in de mondholte te verplaatsen. Op basis van een gebroken onderkaak geloofde ook [[Louis Dollo]] onterecht dat ''Iguanodon'' een grijptong had. Twijgen en bladeren konden dankzij de verlengde en flexibele "pink" vastgegrepen worden en naar de scherpe bek gebracht om het voedsel af te knippen, of enkel de bek werd hiervoor gebruikt. Dankzij zijn afmetingen kon ''Iguanodon bernissartensis'' zowel op grondniveau als op een hoogte van vier tot vijf meter voedsel verzamelen. Volgens Norman bestond dit uit [[naaktzadigen|naaktzadige planten]], zoals [[coniferen|naaldbomen]] en [[Cycadaceae|palmvarens]], en uit [[paardenstaart (geslacht)|paardestaarten]]. Maar Iguanodontidae werden gewoonlijk geässocieerd met de opmars van de [[bedektzadigen|bedektzadige planten]] (onder meer bloemplanten) omdat men aanneemt dat ''Iguanodon'' vooral op geringe hoogte voedsel verzamelde. Deze hypothese impliceert dat de groei van bedektzadige planten bevorderd werd doordat de in grote aantallen voorkomende Iguanodontidae op grote schaal naaktzadige planten verbruikten waardoor ruimte vrijkwam voor de primitieve bedektzadige planten om zich verder te kunnen ontwikkelen. ''Iguanodon bernissartensis'' wordt als een dominante, middelgrote tot grote planteneter in zijn [[habitat]] beschouwd.


De lange, robuuste voorpoten zijn bij volwassen dieren maar een kwart korter dan de achterpoten<ref name="Naish & Martill, 2001"/>. Bij jonge ''Iguanodon  bernissartensis'' is de arm korter en beslaat slechts 60% van de lengte van de achterpoot. Ook de schoudergordel is robuust gebouwd. De manus (hand) was eerder inflexibel zodat de drie middelste vingers mee het gewicht van het dier konden dragen<ref name="Norman, 2004"/>. Ook de pols is relatief immobiel. De duimen zijn tot conische stekels omgevormd en staan onder een rechte hoek ten opzichte van de middelste vingers. Men is het nog niet eens over de functie van deze omgevormde duimen. Zij konden gediend hebben voor de verdediging tegen [[predator]]en maar ook voor intraspecifieke<ref>Interacties tussen individuen van dezelfde soort.</ref> gevechten of voor het verzamelen van voedsel. [[Louis Dollo]] beschouwde de omgevormde duim van ''Iguanodon bernissartensis'' als een spoor waarmee het zich verdedigde. De stekelvormige duim heeft twee vingerkootjes, de drie middelste vingers resp. drie, drie en twee, en de pink heeft er vier<ref>Martin, 2006.</ref>. De krachtige achterpoten hadden drietenige voeten, typisch voor [[Ornithopoda]]. De voet van ''Iguanodon'' was tamelijk lang. Wanneer het dier wandelde werden de voet en hand op een digitigrade<ref>"Digitigrade" betekent dat een dier op de vingers en tenen staat en zich op de vingers en tenen voortbeweegt.</ref> manier gebruikt. ''Iguanodon bernissartensis'' kon zich zowel bipedaal<ref name="ReferenceB"/> als quadrupedaal<ref name="ReferenceA"/> voortbewegen. Rekening houdende met het grote gewicht van volwassen dieren zullen deze zich doorgaans quadrupedaal voortbewogen hebben. Naarmate een dier ouder en groter werd, des te frequenter bewoog het zich quadrupedaal voort, waarbij de positie van de handen zodanig was dat de handpalmen naar elkaar gericht waren. Dit wordt aangetoond door [[sporenfossiel|voetsporen]] van ''Iguanodon'' en door de anatomie van de armen en handen. Vooral in de Wealden Beds van het [[Wight|eiland Wight]] komen grote, drietenige pootafdrukken voor die men aanvankelijk moeilijk kon thuisbrengen. Al vroeg associeerden enkele onderzoekers deze [[sporenfossiel|ichnofossielen]] met dinosauriërs. Tagert creëerde in 1846 zelfs een ichnogenus<ref>Een ichnogenus is een [[sporenfossiel]] dat men morfologisch kan onderscheiden van andere sporenfossielen. Zij krijgen [[geslacht (biologie)|genus]] en [[soort|species]] status toegewezen, net zoals organische fossiele resten.</ref> dat hij ''Iguanodon'' noemde. Samuel Beckles stelde in 1854 vast dat zij op vogelsporen leken, maar dat zij door Dinosauriërs konden achtergelaten zijn. Toen in 1857 de achterpoot van een jonge ''Iguanodon'' ontdekt werd met een duidelijk drietenige voet werd het inderdaad duidelijk dat zulke Dinosauriërs de sporen konden gemaakt hebben. Deze ichnofossielen in de Wealden Beds worden dikwijls aan ''Iguanodon'' toegewezen, maar sluitend bewijs is daar niet voor. De wervelkolom en de staart werden door verbeende ligamenten versterkt en rigide gemaakt, waarschijnlijk ook in functie van de voortbeweging op vier ledematen. Men heeft geschat dat ''Iguanodon'' zich bipedaal aan een maximum snelheid van 24&nbsp;km/h kon verplaatsen. Waarschijnlijk lag deze snelheid lager als het zich op vier ledematen verplaatste. In algemene morfologie verschilde ''Iguanodon bernissartensis'' niet veel van de latere [[Hadrosauridae]].
De lange, robuuste voorpoten zijn bij volwassen dieren maar een kwart korter dan de achterpoten.<ref name="Naish & Martill, 2001"/> Bij jonge dieren is de arm korter en heeft slechts 60% van de lengte van de achterpoot. Ook de schoudergordel is robuust gebouwd. De hand en pols waren onbuigzaam zodat de drie middelste vingers mede het gewicht van het dier konden dragen.<ref name="Norman, 2004"/> De duimen zijn tot conische stekels omgevormd en staan onder een rechte hoek ten opzichte van de middelste vingers. Dollo beschouwde de omgevormde duim als een spoor waarmee het dier zich verdedigde. De duim heeft twee vingerkootjes, de drie middelste vingers respectievelijk drie, drie en twee, en de pink heeft er vier.<ref>Martin, 2006.</ref> De krachtige achterpoten hadden vrij lange drietenige voeten, typisch voor [[Ornithopoda]]. Het dier liep op de vingers en tenen. Het kon op alleen de achterpoten lopen maar naarmate een dier ouder, groter en dus zwaarder werd, des te vaker bewoog het zich quadrupedaal<ref name="ReferenceA"/> voort, waarbij de handpalmen naar elkaar gericht waren. De wervelkolom en de staart werden door verbeende ligamenten versterkt en rigide gemaakt, waarschijnlijk ook ten dienste van de voortbeweging op vier ledematen. Men heeft geschat dat ''Iguanodon'' zich bipedaal met een maximumsnelheid van 24&nbsp;km/h kon verplaatsen. Waarschijnlijk lag deze snelheid op vier poten lager.


====== ''Mantellisaurus atherfieldensis Hooley, 1925'' ======
====== ''Mantellisaurus atherfieldensis'' Hooley, 1925 ======
[[Bestand:Mantellisaurus_atherfieldensis_Steveoc.jpg|thumb|left|Levensechte reconstructie van ''Mantellisaurus atherfieldensis'' in occasioneel quadrupedale houding, gebaseerd op een reconstructietekening van het skelet door Gregory Paul uit 2008.]]
{{Zie hoofdartikel|Mantellisaurus|Dollodon}}
''[[Mantellisaurus]] atherfieldensis'' was veel lichter gebouwd dan zijn grotere verwant ''Iguanodon bernissartensis''. Het gewicht wordt op 750&nbsp;kg geschat. De voorpoten waren ongeveer half zo lang als de achterpoten en waren in verhouding tot die van ''Iguanodon bernissartensis'' korter. Volgens [[Gregory S. Paul]] was ''Mantellisaurus'' door de korte voorpoten en het korte lichaam voornamelijk bipedaal en werd het quadrupedaal wanneer het stil stond of wanneer het zich traag voortbewoog<ref>Paul, 2008.</ref>. Het skelet van de kleine Iguanodontide van Bernissart werd in 1891 door [[Louis Dollo]] opgesteld en was, tezamen met de opstelling van het [[holotype]] van ''Iguanodon bernissartensis'' door De Pauw in 1882, een van de eerste opgestelde, originele skeletten van een dinosauriër ter wereld. [[Mantellisaurus]] is door vele volledige en onvolledige skeletten bekend uit Engeland. In 1878 beweerde Van Beneden dat ''Mantellisaurus atherfieldensis'' (toen ''Iguanodon mantelli'') het kleinere vrouwelijke dier en ''Iguanodon bernissartensis'' het grotere en robuustere mannelijke dier van de [[Geslacht (biologie)|soort]] ''Iguanodon'' was. Maar deze hypothese bleef tot op vandaag ongesubstantieerd<ref name="Norman1980"/><ref>Norman, D.B., 1985. The illustrated encyclopedia of dinosaurs. Salamander Books, London, 208 pp.</ref><ref>Paul, 2007.</ref>. Het holotype van ''Mantellisaurus atherfieldensis'', een bijna volledig skelet, werd in 1914 door Reginald Hooley in de Boven Vectis Formation ([[Aptien|Onderste-Aptien]]) van Zuid-Engeland ontdekt en benoemd in 1925 (toen ''Iguanodon atherfieldensis'' Hooley, 1925). Hij noemde de soort naar Atherfield Point, een dorp op de zuidwestelijke kust van het [[Wight|Eiland Wight]], waar het holotype gevonden werd. Het draagt het catalogusnummer NHMUK R5764 en bevindt zich in het [[Natural History Museum]] te London. Bijna alle fossielen van ''Mantellisaurus'' werden in de Upper Weald Clay Formation van onder meer Smokejacks (bij Ockley in Surrey) en van Henfield (West Sussex) gevonden. Deze afzettingen werden op 128 miljoen jaar oud gedateerd ([[Barremien|Midden-Barremien]]). Uit Smokejacks is nog de ongewone en beroemde ''[[Baryonyx]] walkeri'' Charig & Milner (1986) bekend ([[Saurischia]], [[Theropoda]], [[Spinosauridae]], [[Baryonychinae]]).
[[File:Dollodon bampingi Steveoc86.jpg|thumb|''Mantellisaurus atherfieldensis''/''Dollodon'' in occasioneel quadrupedale houding, gebaseerd op een reconstructietekening van het skelet door Gregory Paul uit 2008.]]
''Mantellisaurus atherfieldensis'' was veel lichter gebouwd dan zijn grotere verwant ''Iguanodon bernissartensis''. Het gewicht wordt op 750&nbsp;kg geschat. De voorpoten waren ongeveer half zo lang als de achterpoten en waren in verhouding tot die van ''Iguanodon bernissartensis'' korter. Volgens Gregory S. Paul was ''Mantellisaurus'' door de korte voorpoten en het korte lichaam voornamelijk bipedaal en werd het quadrupedaal wanneer het stil stond of wanneer het zich traag voortbewoog.<ref>Paul, 2008.</ref> Het skelet van de kleine iguanodontide van Bernissart werd in 1891 door [[Louis Dollo]] opgesteld als een van de eerste originele skeletten van een dinosauriër ter wereld. ''Mantellisaurus'' is door vele volledige en onvolledige skeletten bekend uit Engeland. In 1878 beweerde Van Beneden dat ''Mantellisaurus atherfieldensis'' (toen ''Iguanodon mantelli'') het kleinere vrouwelijke dier en ''Iguanodon bernissartensis'' het grotere en robuustere mannelijke dier van één soort van ''Iguanodon'' was. Maar deze hypothese bleef tot op vandaag zonder bewijs.<ref name="Norman1980"/><ref>Norman, D.B., 1985. The illustrated encyclopedia of dinosaurs. Salamander Books, London, 208 pp.</ref><ref>Paul, 2007.</ref>
{{Clearleft}}


====== ''Altispinax dunkeri Dames, 1884'' ======
====== ''Altispinax dunkeri'' Dames, 1884 ======
Buiten ''[[Iguanodon]]'' en [[Mantellisaurus]] werden van andere dinosauriërs slechts heel fragmentarische resten gevonden, nl. enkel een vingerkootje van de [[Theropoda|theropode]] dinosauriër ''[[Altispinax]] dunkeri'' Dames (1884). Deze carnivoor werd eerst toegewezen aan ''[[Megalosaurus]] dunkeri'' Koken (1884).
Buiten ''Iguanodon'' en ''Mantellisaurus'' werden van andere dinosauriërs slechts heel fragmentarische resten gevonden, namelijk enkel een vingerkootje toegewezen aan de theropode ''[[Altispinax]] dunkeri'' Dames (1884). Deze carnivoor is eerst benoemd als ''[[Megalosaurus]] dunkeri'' Koken 1884.


[[Bestand:Mantellisaurus.jpg|thumb|rechts|Schedel van ''Mantellisaurus atherfieldensis'', zoals afgebeeld in de beschrijving van Hooley (1925).]]
[[Bestand:Mantellisaurus.jpg|thumb|rechts|Schedel van ''Mantellisaurus atherfieldensis'', zoals afgebeeld in de beschrijving van Hooley (1925).]]
Regel 362: Regel 357:
::::::Klade '''[[Archosauromorpha]]''' von Huene, 1946
::::::Klade '''[[Archosauromorpha]]''' von Huene, 1946
:::::::Klade '''[[Archosauriformes]]''' Gauthier, 1986
:::::::Klade '''[[Archosauriformes]]''' Gauthier, 1986
::::::::Klade '''[[Crurotarsi]]''' Sereno & Arcucci, 1990
::::::::Klade '''[[Archosauria]]''' [[Edward Drinker Cope|Cope]], 1869
:::::::::Klade '''[[Archosauria]]''' [[Edward Drinker Cope|Cope]], 1869
:::::::::Klade '''[[Avemetatarsalia]]''' Benton, 1999  
::::::::::Klade '''[[Avemetatarsalia]]''' Benton, 1999  
::::::::::Klade '''[[Ornithodira]]''' Gauthier, 1986
:::::::::::Klade '''[[Ornithodira]]''' Gauthier, 1986
:::::::::::Klade '''[[Dinosauromorpha]]''' Benton, 1984
::::::::::::Klade '''[[Dinosauromorpha]]''' Benton, 1984
::::::::::::Klade '''[[Dinosauriformes]]''' Novas, 1992
:::::::::::::Klade '''[[Dinosauriformes]]''' Novas, 1992
:::::::::::::[[Superorde]] '''[[Dinosauria]]''' [[Richard Owen|Owen]], 1842
::::::::::::::[[Superorde]] '''[[Dinosauria]]''' [[Richard Owen|Owen]], 1842
::::::::::::::[[orde (biologie)|Orde]] '''[[Ornithischia]]''' Seeley, 1888
:::::::::::::::[[orde (biologie)|Orde]] '''[[Ornithischia]]''' Seeley, 1888
:::::::::::::::Klade '''[[Genasauria]]''' [[Sereno|Paul Sereno]], 1986
::::::::::::::::Klade '''[[Genasauria]]''' [[Sereno|Paul Sereno]], 1986
::::::::::::::::Klade '''[[Neornithischia]]''' Cooper, 1985  
:::::::::::::::::Klade '''[[Neornithischia]]''' Cooper, 1985  
:::::::::::::::::Klade '''[[Cerapoda (dinosauriër)|Cerapoda]]''' Sereno, 1986
::::::::::::::::::Klade '''[[Cerapoda (dinosauriër)|Cerapoda]]''' Sereno, 1986
::::::::::::::::::[[Onderorde]] '''[[Ornithopoda]]''' [[Othniel Charles Marsh|Marsh]], 1881
:::::::::::::::::::[[Onderorde]] '''[[Ornithopoda]]''' [[Othniel Charles Marsh|Marsh]], 1881
:::::::::::::::::::Klade '''[[Iguanodontia]]''' [[Dollo|Louis Dollo]], 1888  
::::::::::::::::::::Klade '''[[Iguanodontia]]''' [[Dollo|Louis Dollo]], 1888  
::::::::::::::::::::Klade '''[[Dryomorpha]]''' Sereno, 1986
:::::::::::::::::::::Klade '''[[Dryomorpha]]''' Sereno, 1986
:::::::::::::::::::::Klade '''[[Ankylopollexia]]''' Sereno, 1986
::::::::::::::::::::::Klade '''[[Ankylopollexia]]''' Sereno, 1986
::::::::::::::::::::::Klade '''[[Styracosterna]]''' Sereno, 1986
:::::::::::::::::::::::Klade '''[[Styracosterna]]''' Sereno, 1986
:::::::::::::::::::::::Klade '''[[Hadrosauriformes]]''' Sereno, 1997
::::::::::::::::::::::::Klade '''[[Hadrosauriformes]]''' Sereno, 1997
::::::::::::::::::::::::[[familie (biologie)|Familie]] '''[[Iguanodontidae]]''' Cope, 1869
:::::::::::::::::::::::::[[familie (biologie)|Familie]] '''[[Iguanodontidae]]''' Cope, 1869
:::::::::::::::::::::::::[[geslacht (biologie)|Genus]] '''[[Iguanodon]]''' [[Gideon Mantell|Mantell]], 1825
::::::::::::::::::::::::::[[geslacht (biologie)|Genus]] '''[[Iguanodon]]''' [[Gideon Mantell|Mantell]], 1825
::::::::::::::::::::::::::[[soort|Species]] ''Iguanodon bernissartensis'' [[George Albert Boulenger|Boulenger]], 1881
:::::::::::::::::::::::::::[[soort|Species]] ''Iguanodon bernissartensis'' [[George Albert Boulenger|Boulenger]], 1881
:::::::::::::::::::::::::Genus '''[[Mantellisaurus]]''' [[Gregory S. Paul|Paul]], 2007
::::::::::::::::::::::::::Genus '''[[Mantellisaurus]]''' [[Gregory S. Paul|Paul]], 2007
::::::::::::::::::::::::::Species ''Mantellisaurus atherfieldensis'' Hooley, 1925
:::::::::::::::::::::::::::Species ''Mantellisaurus atherfieldensis'' Hooley, 1925
:::::::::::::::Orde '''[[Saurischia]]''' Seeley, 1888
::::::::::::::::Klade '''[[Eusaurischia]]''' Padian, 1999
:::::::::::::::::::Onderorde '''[[Theropoda]]''' Marsh, 1881
::::::::::::::::::::Klade '''[[Neotheropoda]]''' Bakker, 1986
:::::::::::::::::::::Klade '''[[Tetanurae]]''' Gauthier, 1986'''
::::::::::::::::::::::Klade '''[[Orionides]]''' Carrano, Benson et Sampson, 2012'''
:::::::::::::::::::::::Klade '''[[Avetheropoda]]''' Paul, 1988'''
::::::::::::::::::::::::Klade '''[[Carnosauria]]''' Von Huene, 1920
::::::::::::::::::::::::::Genus '''[[Altispinax]]''' von Heune, 1923
:::::::::::::::::::::::::::Species ''Altispinax dunkeri'' Dames, 1884


===== Krokodilachtigen =====
===== Krokodilachtigen =====
[[Bestand:Bernissartia_fagesii.jpg|thumb|left|''Bernissartia fagesii''. Deze kleine krokodilachtige werd in 1883 door Louis Dollo bestudeerd en beschreven (K.B.I.N.) (auteur: Ghedoghedo).]]
[[Bestand:Bernissartia_fagesii.jpg|thumb|left|''Bernissartia fagesii''. Deze kleine krokodilachtige werd in 1883 door Louis Dollo bestudeerd en beschreven (K.B.I.N.)]]
[[Bestand:Gustave Lavalette ; Goniopholis.jpg|thumb|Tekening door Gustave Lavalette van ''Goniopholis crassidens'' (1882). Ook deze krokodilachtige werd door Louis Dollo bestudeerd en beschreven.]]
[[Bestand:Gustave Lavalette ; Goniopholis.jpg|thumb|Tekening door Gustave Lavalette van ''Goniopholis crassidens'' (1882). Ook deze krokodilachtige werd door Louis Dollo bestudeerd en beschreven.]]
In de "Cran du Midi" werden twee [[geslacht (biologie)|genera]] krokodilachtigen aangetroffen, ''[[Goniopholis]]'' en ''[[Bernissartia]]''. Het skelet van ''[[Goniopholis]]'' is ongeveer twee meter lang. Van de twee skeletten die van dit genus gevonden werden ontbreekt er bij één een poot.<ref name="Casier1978"/> Het pantser heeft twee rijen [[dorsaal|dorsale]] platen en het secundair [[verhemelte|palataal gewelf]] is weinig ontwikkeld. ''Goniopholis'' komt voor in het [[Jura (periode)|Boven Jura]] en [[Krijt (periode)|Onder Krijt]] van Europa en kon tot vier meter lang worden. Het lijkt zeer veel op de huidige [[krokodillen]] en had een [[aquatisch|semi-aquatische]] levenswijze die vrijwel identiek moet geweest zijn aan die van de [[Nijlkrokodil]] of de [[Alligators|Alligator]]. Ook van [[Bernissartia]] werden twee specimina ontdekt. Het skelet is 66&nbsp;cm lang. In tegenstelling tot ''Goniopholis'' heeft het pantser vier rijen dorsale platen. Bernissartia is een van de kleinste krokodilachtigen. Het heeft veel overeenkomsten met moderne krokodillen en had ook een semi-aquatische levenswijze. Vooraan in de kaken zaten lange, puntige tanden die gebruikt werden om vissen te vangen. Achteraan droegen de kaken drie of vier brede en platte tanden waarmee schaaldieren en mogelijk ook beenderen konden opengebroken worden. Het secundair palataal gewelf is meer ontwikkeld dan bij ''Goniopholis'', met als gevolg dat de interne neuskanalen kleiner geworden zijn. De wervels zijn procoel<ref>Procoele wervels zijn [[concaaf]] aan het voorste einde van het wervelcentrum en meestal [[convex]] aan het achterste einde van het wervelcentrum.</ref>. ''Bernissartia'' is vooral bekend uit België en Spanje waar vrij volledige skeletten gevonden werden. Uit Engeland en Noord-Amerika zijn minder volledige resten bekend. ''Bernissartia'' is [[stratigrafie|stratigrafisch]] beperkt tot het [[Krijt (periode)|Onder Krijt]]. Goniopholis en Bernissartia werden door Dollo bestudeerd en beschreven, en Bernissartia later ook nog door Buffetaut (1975) en door Norell en Clark (1990). De schildpadden en krokodillen van Bernissart werden in bone bed IVb ontdekt, tussen de ''Iguanodon bernissartensis'' bone beds IV en V. Een krokodil uit bone bed IVb werd op 38,4 meter van de westelijke wand van de "Cran du Midi" gevonden en exemplaren van ''Iguanodon'' uit de tweede serie van bone bed IV werden iets verder oostwaarts ontdekt<ref name="Bultynck1989"/><ref>Gosselin, R., 1997. Summary excavation map of the Bernissart iguanodons (first series) from IRScNB archives. Unpublished files of the 2002-2003 drilling program in the Bernissart sinkhole</ref>
In de "Cran du Midi" werden twee geslachten krokodilachtigen aangetroffen: ''[[Goniopholis]]'' en ''[[Bernissartia]]''. Het skelet van ''Goniopholis'' is ongeveer twee meter lang. Van de twee skeletten die van dit genus gevonden werden ontbreekt er bij één een poot.<ref name="Casier1978"/> Het pantser heeft twee rijen rugplaten en het secundair [[verhemelte]] is weinig ontwikkeld. ''Goniopholis'' komt voor in het Boven-Jura en Onder-Krijt van Europa en kon tot vier meter lang worden. Het lijkt zeer veel op de huidige [[krokodillen]] en had een [[aquatisch|semi-aquatische]] levenswijze zoals bij de [[nijlkrokodil]] of de [[alligators]]. Ook van ''Bernissartia'' werden twee specimina ontdekt. Het skelet is 66&nbsp;cm lang. In tegenstelling tot ''Goniopholis'' heeft het pantser vier rijen rugplaten. ''Bernissartia'' is een van de kleinste krokodilachtigen. Het heeft veel overeenkomsten met moderne krokodillen en had ook een semi-aquatische levenswijze. Vooraan in de kaken zaten lange, puntige tanden die gebruikt werden om vissen te vangen. Achteraan droegen de kaken drie of vier brede en platte tanden waarmee schaaldieren en mogelijk ook beenderen opengebroken konden worden. Het secundair palataal gewelf is meer ontwikkeld dan bij ''Goniopholis'', met als gevolg dat de interne neuskanalen kleiner geworden zijn. De wervels zijn procoel<ref>Procoele wervels zijn [[concaaf]] aan het voorste einde van het wervelcentrum en meestal [[convex]] aan het achterste einde van het wervelcentrum.</ref>. ''Bernissartia'' is vooral bekend uit België en Spanje waar vrij volledige skeletten gevonden werden. Uit Engeland en Noord-Amerika zijn minder volledige resten bekend. ''Bernissartia'' is stratigrafisch beperkt tot het Onder-Krijt. ''Goniopholis'' en ''Bernissartia'' werden door Dollo bestudeerd en beschreven, en ''Bernissartia'' later ook nog door Buffetaut (1975) en door Norell en Clark (1990). De schildpadden en krokodillen van Bernissart werden in beenderlaag IVb ontdekt, tussen de iguanodonbeenderlagen IV en V. Een krokodil uit beenderlaag IVb werd op 38,4 meter van de westelijke wand van de "Cran du Midi" gevonden en exemplaren van ''Iguanodon'' uit de tweede serie van benderlaag IV werden iets verder oostwaarts ontdekt.<ref name="Bultynck1989"/><ref>Gosselin, R., 1997. Summary excavation map of the Bernissart iguanodons (first series) from IRScNB archives. Unpublished files of the 2002-2003 drilling program in the Bernissart sinkhole</ref>
{{Clearleft}}


De systematische positie van de krokodilachtigen ''[[Goniopholis]] crassidens'' Owen (1841) en ''[[Bernissartia]] fagesii'' Dollo (1883) is als volgt:
De systematische positie van de krokodilachtigen ''Goniopholis crassidens'' Owen 1841 en ''Bernissartia fagesii'' Dollo 1883 is als volgt:
[[Bestand:Bernissartia BW.jpg|thumb|rechts|Levensechte reconstructie van ''Bernissartia fagesii''.]]
[[Bestand:Bernissartia BW.jpg|thumb|''Bernissartia fagesii''.]]
[[klasse (biologie)|Klasse]] '''[[Reptielen|Reptilia]]''' [[Josephus Nicolaus Laurenti|Laurenti]], 1768
[[klasse (biologie)|Klasse]] '''[[Reptielen|Reptilia]]''' [[Josephus Nicolaus Laurenti|Laurenti]], 1768
:[[Klade]] '''Eureptilia Olson, 1947
:[[Klade]] '''Eureptilia Olson, 1947
Regel 430: Regel 415:


===== Schildpadden =====
===== Schildpadden =====
[[Bestand:Chitracephalus_dumonii.jpg|thumb|rechts|''Chitracephalus_dumonii'' werd in 1884 door Louis Dollo bestudeerd en beschreven (K.B.I.N.) (auteur: Ghedoghedo).]]
[[Bestand:Chitracephalus_dumonii.jpg|thumb|rechts|''Chitracephalus_dumonii'' werd in 1884 door Louis Dollo bestudeerd en beschreven (K.B.I.N.)]]
[[Bestand:Peltochelys duchasteli.jpg|thumb|rechts|Ook ''Peltochelys duchasteli'' werd in 1884 door Louis Dollo bestudeerd en beschreven (K.B.I.N.) (auteur: Ghedoghedo).]]
[[Bestand:Peltochelys duchasteli.jpg|thumb|rechts|Ook ''Peltochelys duchasteli'' werd in 1884 door Louis Dollo bestudeerd en beschreven (K.B.I.N.)]]
In totaal werden zes schildpadden gevonden in de "Cran du Midi", twee van het [[geslacht (biologie)|genus]] ''Chitracephalus'' en vier van het genus ''Peltochelys''. ''Chitracephalus'' ressorteert onder de [[Cryptodira]], wat betekent dat deze schildpad de kop volledig in het schild kon terugtrekken. Het [[temporaal|temporale]] gebied is gedeeltelijk gesloten en het gehemelte wordt door het [[ploegschaarbeen]] in twee gedeeld. De schedel is langwerpig en afgeplat en de ribplaten van het rugschild zijn in het externe gedeelte [[degeneratie|gedegenereerd]]. Het buikschild bestaat uit negen platen. De korte vingers vormden een handpalm. ''Peltochelys'' ressorteert onder de [[Pleurodira]], wat betekent dat de nek slechts [[lateraal (anatomie)|lateraal]] kan bewegen en dat de kop dus niet in het schild kan terug getrokken worden. Het buikschild is vastgehecht aan het rugschild. Beide schildpadden werden door [[Louis Dollo]] beschreven. ''Peltochelys duchastelli'' en ''Chitracephalus dumonii'' werden door Dollo resp. naar de graven van Chastel de la Howarderie genoemd, bestuurders van de "Charbonnage de Bernissart", en naar A. Dumon, voorzitter van de "Conseil d'Administration du Charbonnage de Bernissart" ten tijde van de ontdekking van de fossiele [[levensgemeenschap]] (thanatocoenose) van Bernissart.  De systematische positie van de schildpadden ''Peltochelys duchastelli'' Dollo (1884) en ''Chitracephalus dumonii'' Dollo (1885) is als volgt:
In totaal werden zes schildpadden gevonden in de "Cran du Midi", twee van het genus ''Chitracephalus'' en vier van het genus ''Peltochelys''. ''Chitracephalus'' behoort tot de [[Cryptodira]], vormen die de kop volledig in het schild konden terugtrekken. Het [[temporaal|temporale]] gebied is gedeeltelijk gesloten en het gehemelte wordt door het [[ploegschaarbeen]] in twee gedeeld. De schedel is langwerpig en afgeplat en de ribplaten van het rugschild zijn in het externe gedeelte [[degeneratie|gedegenereerd]]. Het buikschild bestaat uit negen platen. De korte vingers vormden een handpalm. ''Peltochelys'' valt onder de [[Pleurodira]], waar de nek slechts [[lateraal (anatomie)|lateraal]] kan bewegen en dat de kop dus niet in het schild kan terug getrokken worden. Het buikschild is vastgehecht aan het rugschild. Beide schildpadden werden door Dollo beschreven. ''Peltochelys duchastelli'' en ''Chitracephalus dumonii'' werden door Dollo resp. naar de graven van Chastel de la Howarderie genoemd, bestuurders van de "Charbonnage de Bernissart", en naar A. Dumon, voorzitter van de "Conseil d'Administration du Charbonnage de Bernissart" ten tijde van de ontdekking van de fossiele [[levensgemeenschap]] ([[thanatocoenose]]) van Bernissart.  De systematische positie van de schildpadden ''Peltochelys duchastelli'' Dollo 1884 en ''Chitracephalus dumonii'' Dollo 1885 is als volgt:


[[klasse (biologie)|Klasse]] '''[[Reptielen|Reptilia]]''' [[Josephus Nicolaus Laurenti|Laurenti]], 1768
[[klasse (biologie)|Klasse]] '''[[Reptielen|Reptilia]]''' [[Josephus Nicolaus Laurenti|Laurenti]], 1768
Regel 455: Regel 440:
=== Amfibieën ===
=== Amfibieën ===


Men ontdekte één [[amfibieën|amfibie]] dat de soortnaam ''Hylaeobatrachus croyi'' Dollo (1884) kreeg. Het is een vertegenwoordiger van de [[salamanders|Caudata]]. Toen was nog geen enkele salamander met die ouderdom bekend. ''Hylaeobatrachus'' had drie paar benige kieuwbogen. De aanwezigheid van kieuwbogen wijst erop dat het diertje in een [[moeras (natuurdoeltype)|moerassig]] [[biotoop]] leefde. Het fossiel heeft een lengte van 79&nbsp;mm en werd in 1884 beschreven door [[Louis Dollo]].
Men ontdekte één [[amfibieën|amfibie]] dat de soortnaam ''[[Hylaeobatrachus]] croyi'' Dollo 1884 kreeg. Het is een vertegenwoordiger van de [[salamanders|Caudata]]. Toen was nog geen enkele salamander van die ouderdom bekend. ''Hylaeobatrachus'' had drie paar benige kieuwbogen. De aanwezigheid van kieuwbogen wijst erop dat het diertje in een [[moeras (natuurdoeltype)|moerassig]] [[biotoop]] leefde. Het fossiel heeft een lengte van 79&nbsp;mm en werd in 1884 beschreven door Dollo.


==== Systematische paleontologie ====
==== Systematische paleontologie ====
De systematische positie van ''Hylaeobatrachus croyi'' Dollo (1884):
De systematische positie van ''Hylaeobatrachus croyi'' Dollo 1884:
[[Bestand:Hylaeobatrachus_croyi.jpg|thumb|rechts|''Hylaeobatrachus croyi'', de kleine salamander van Bernissart die in 1884 door Louis Dollo beschreven werd (K.B.I.N.) (auteur: Ghedoghedo).]]
[[Bestand:Hylaeobatrachus_croyi.jpg|thumb|''Hylaeobatrachus croyi'', de kleine salamander van Bernissart die in 1884 door Dollo beschreven werd (K.B.I.N.)]]
[[klasse (biologie)|Klasse]] [[amfibieën|Amphibia]] Linnaeus, 1758
[[klasse (biologie)|Klasse]] [[amfibieën|Amphibia]] Linnaeus, 1758
:[[onderklasse (biologie)|Onderklasse]] '''[[Lissamphibia]]''' Haeckel, 1866
:[[onderklasse (biologie)|Onderklasse]] '''[[Lissamphibia]]''' Haeckel, 1866
::[[superorde (biologie)|Superorde]] '''Batrachia''' Latreille, 1800
::[[superorde (biologie)|Superorde]] '''Batrachia''' Latreille, 1800
:::[[Klade]] '''Caudata''' Scopoli, 1777<ref>Caudata vormen een klade amfibieën dat de salamanders (Urodela) en alle uitgestorven soorten salamanderachtige amfibieën omvat die nauwer verwant zijn aan salamanders dan aan [[kikkers]].</ref>
:::[[Klade]] '''[[Caudata]]''' Scopoli, 1777
::::[[orde (biologie)|Orde]] '''[[salamanders|Urodela]]''' Duméril, 1806
::::[[orde (biologie)|Orde]] '''[[salamanders|Urodela]]''' Duméril, 1806
:::::[[onderorde (biologie)|Onderorde]] '''[[Salamandroidea]]''' Fitzinger, 1826  
:::::[[onderorde (biologie)|Onderorde]] '''[[Salamandroidea]]''' Fitzinger, 1826  
Regel 471: Regel 456:


=== Vissen ===
=== Vissen ===
De fossiele vissen die te Bernissart in associatie met onder meer ''[[Iguanodon]] bernissartensis'' ontdekt werden, werden in 1911 door Ramsay Heatley Traquair (1840–1912) bestudeerd en beschreven en in 1981, 1982 en 1999 door Taverne. Traquair was een Schots [[paleontoloog]] en [[natuurwetenschap|naturalist]] en een vooraanstaand expert op het gebied van fossiele vissen. Hij doceerde als Professor in de Natuurlijke Historie en als Professor in de Zoölogie in Ierland en in Engeland. Daarna keerde hij terug naar zijn geboorteplaats Edinburgh om daar een functie op te nemen in het "Museum of Science and Art" waaraan hij de rest van zijn carrière verbonden bleef en waar hij gedurende meer dan dertig jaar een beroemde verzameling fossiele vissen opbouwde. Traquair publiceerde intensief over paleo-ichtyologie<ref>Paleo-ichtyologie is een hulpwetenschap van de [[paleontologie]] en bestudeert de [[morfologie (biologie)|morfologie]] en [[evolutie (biologie)|evolutie]] van fossiele vissen.</ref> in vele wetenschappelijke artikels en [[monografie]]ën, wat in nieuwe [[taxonomie|taxonomische]] classificaties resulteerde.
De fossiele [[vissen (dieren)|vissen]] die te Bernissart in associatie met onder meer ''Iguanodon bernissartensis'' ontdekt werden, werden in 1911 door [[Ramsay Heatley Traquair]] beschreven en in 1981, 1982 en 1999 bestudeerd door Taverne.


Bij het opgraven van het skelet van een ''Iguanodon'' in bone bed IV werd aan de basis van de holte die hiervoor moest uitgegraven worden een bone bed met vissen ontdekt (bone bed III)<ref name="Bultynck1989"/>. Alhoewel de meeste fossiele vissen geäccumuleerd in bone beds aangetroffen werden, werden ook afzonderlijke specimina in ''Iguanodon bernissartensis'' bone beds gevonden. Zo werd een vis ontdekt die tussen de linker voorpoot en de kop van een ''Iguanodon'' geplet was (collectienummer IRSNB R51, specimen "Q"). De Pauw vermeldde in zijn notities dat het voornaamste bone bed met fossiele vissen ook schildpadden en krokodillen bevatte, maar op het oorspronkelijke plan van de opgravingen staat dit nergens vermeld zodat het onmogelijk is de exacte locatie ervan te bepalen. Een van de bone beds met fossiele vissen werd als een [[stratigrafie|stratigrafisch]] richtpunt gebruikt voor het uittekenen van het geologisch profiel.
Bij het opgraven van het iguanodonskelet in beenderlaag IV werd onderin het gat een beenderlaag met vissen ontdekt (beenderlaag III).<ref name="Bultynck1989"/> Alhoewel de meeste fossiele vissen opeengehoopt in lagen aangetroffen werden, zijn ook afzonderlijke specimina gevonden. Zo werd een vis ontdekt die tussen de linkervoorpoot en de kop van een iguanodon geplet was (collectienummer IRSNB R51, specimen "Q"). De Pauw vermeldde in zijn notities dat de voornaamste beenderlaag met fossiele vissen ook schildpadden en krokodillen bevatte, maar op het oorspronkelijke plan van de opgravingen staat dit nergens vermeld zodat de exacte locatie onbekend is.


In de [[fossiel]]e [[levensgemeenschap]] (thanatocoenose) van Bernissart is de orde ''Amiiformes'' dominant, wat wijst op een moerassige [[habitat]] met zuurstofarm water.
In de fossiele levensgemeenschap (thanatocoenose) van Bernissart is de orde ''Amiiformes'' dominant, wat wijst op een moerassige habitat met zuurstofarm water.


==== Systematische paleontologie ====
==== Systematische paleontologie ====
[[Bestand:Lepidotes_bernissartensis_563.JPG|thumb|rechts|''Lepidotes bernissartensis'', een van de 2.927 vissen uit de "Wealdiaanse" kleisteen van Bernissart (K.B.I.N.) (auteur: Ghedoghedo).]]
[[Bestand:Lepidotes_bernissartensis_563.JPG|thumb|''Lepidotes bernissartensis'', een van de 2.927 vissen uit de "Wealdiaanse" kleisteen van Bernissart (K.B.I.N.)]]
[[Bestand:Macromesodon bernissartensis - 12 cm.jpg|thumb|''Mesodon bernissartensis'' (K.B.I.N.) (auteur: Ghedoghedo).]]
[[Bestand:Macromesodon bernissartensis - 12 cm.jpg|thumb|''Mesodon bernissartensis'' (K.B.I.N.)]]
[[Bestand:Amiopsis dolloi 563.JPG|thumb|''Amiopsis dolloi'' (K.B.I.N.) (auteur: Ghedoghedo).]]
[[Bestand:Amiopsis dolloi 563.JPG|thumb|''Amiopsis dolloi'' (K.B.I.N.)]]
[[Bestand:Callopterus insignis - 35 cm.jpg|thumb|''Callopterus insignis'' (K.B.I.N.) (auteur: Ghedoghedo).]]
[[Bestand:Callopterus insignis - 35 cm.jpg|thumb|''Callopterus insignis'' (K.B.I.N.)]]
[[Bestand:Aethalionopsis robustus - 35 cm.jpg|thumb|''Aethalionopsis robustus'' (K.B.I.N.) (auteur: Ghedoghedo).]]
[[Bestand:Aethalionopsis robustus - 35 cm.jpg|thumb|''Aethalionopsis robustus'' (K.B.I.N.)]]
[[Bestand:Pattersonella formosa - 8 cm.jpg|thumb|''Pattersonella formosa'' (K.B.I.N.) (auteur: Ghedoghedo).]]
[[Bestand:Pattersonella formosa - 8 cm.jpg|thumb|''Pattersonella formosa'' (K.B.I.N.)]]
De systematische positie van de vijftien soorten waartoe de 2.927<ref>Traquair, R.H., 1911. Les poissons wealdiens de Bernissart. Mémoires du Musée royal d'Histoire naturelle de Belgique 21: 1-65.</ref> vissen behoren die in de "Cran du Midi" van Bernissart aangetroffen werden is als volgt:
De systematische positie van de vijftien soorten waartoe de 2.927<ref>Traquair, R.H., 1911. Les poissons wealdiens de Bernissart. Mémoires du Musée royal d'Histoire naturelle de Belgique 21: 1-65.</ref> vissen behoren die in de "Cran du Midi" van Bernissart aangetroffen werden is als volgt:


Regel 537: Regel 522:


=== Insecten ===
=== Insecten ===
In de "Cran du Midi" werd het fragment van een insectenvleugel ontdekt dat aan ''Hylaeoneura lignei'' Lameere et Severin (1897) toegewezen werd. Lameere en Severin dachten in het vleugelfragment eerst een vertegenwoordiger van de [[netvleugeligen|Neuroptera]] te herkennen, een insect dat in een moerasomgeving leeft. A. Handlirsch ging hiermee echter niet akkoord omdat dit fossiele vleugelfragment volgens hem toebehoorde aan een geslacht van de familie [[zangcicaden|Cicadidae]]. Ook fragmenten van insectenlarven werden gevonden, maar deze konden niet geïdentificeerd worden<ref>Nota van M. Demoulin.</ref>.
In de "Cran du Midi" werd het fragment van een insectenvleugel ontdekt dat als ''[[Hylaeoneura]] lignei'' Lameere et Severin 1897 benoemd werd. Lameere en Severin dachten in het vleugelfragment eerst een vertegenwoordiger van de [[netvleugeligen|Neuroptera]] te herkennen, een insect dat in een moerasomgeving leeft. A. Handlirsch ging hiermee echter niet akkoord omdat dit fossiele vleugelfragment volgens hem toebehoorde aan een geslacht van de familie [[zangcicaden|Cicadidae]]. Ook fragmenten van insectenlarven werden gevonden, maar deze konden niet geïdentificeerd worden.<ref>Nota van M. Demoulin.</ref>


==== Systematische paleontologie ====
==== Systematische paleontologie ====


De systematische positie van ''Hylaeoneura lignei'' Lameere et Severin (1897):
De systematische positie van ''Hylaeoneura lignei'' Lameere et Severin 1897:


Klasse '''[[Insecta|insecten]]''' Linnaeus, 1758
Klasse '''[[Insecta|insecten]]''' Linnaeus, 1758
Regel 555: Regel 540:


=== Planten ===
=== Planten ===
In 1900 werd de [[Flora (plantkunde)|paleoflora]] van de "Cran du Midi" bestudeerd en beschreven door [[Albert Charles Seward]] (1863-1941) en later nog door Alvin in 1953, 1957, 1960 en 1971, en door Stockmans in 1960. Hij was een Engels [[geoloog]] en [[botanicus]] aan de [[Universiteit van Cambridge]]. Deze fossiele flora bestaat uitsluitend uit gedeeltelijk verkoolde afdrukken en werd na de ontdekking gebruikt om de ouderdom van de [[afzetting (stratigrafie)|afzettingen]] te bepalen. De overvloed aan varens, vooral ''Weichselia'' en ''Laccopteris'', en de zeldzaamheid van [[Coniferen]], wijzen erop dat te [[Bernissart]] 126 tot 125 miljoen jaar geleden een moerasachtig [[biotoop]] moet bestaan hebben. Dit staat in schril contrast met het voorkomen van fossiele Coniferen die op nog geen kilometer afstand ten noordwesten van Bernissart gevonden werden. Onderzoek door C. Bommer heeft aangetoond dat niet ver van Bernissart zelfs dichte naaldwouden moeten bestaan hebben. Er zijn overeenkomsten tussen de paleoflora van Bernissart en de [[Wealden Group|"Wealdiaanse"]] flora van Noord-Duitsland, Engeland en Portugal. Groeiringen in fossiel hout uit het [[Wealden Group|"Wealdiaan"]] tonen aan dat er gevoelige, periodieke klimaatwijzigingen plaatsvonden. Maar omdat het klimaat tropisch moet geweest zijn, dus zonder koude perioden, waren deze klimaatwijzigingen eerder variaties in de vochtigheid.
In 1900 werd de [[Flora (plantkunde)|paleoflora]] van de "Cran du Midi" bestudeerd en beschreven door [[Albert Charles Seward]] (1863-1941) en later nog door Alvin in 1953, 1957, 1960 en 1971, en door Stockmans in 1960. Hij was een Engels geoloog en [[botanicus]] aan de [[Universiteit van Cambridge]]. Deze fossiele flora bestaat uitsluitend uit gedeeltelijk verkoolde afdrukken en werd na de ontdekking gebruikt om de ouderdom van de afzettingen te bepalen. De overvloed aan varens, vooral ''[[Weichselia]]'' en ''[[Laccopteris]]'', en de zeldzaamheid van [[coniferen]], wijzen erop dat te Bernissart 126 tot 125 miljoen jaar geleden een moerasachtig [[biotoop]] moet bestaan hebben. Dit staat in schril contrast tot het voorkomen van fossiele coniferen die op nog geen kilometer afstand ten noordwesten van Bernissart gevonden werden. Onderzoek door C. Bommer heeft aangetoond dat niet ver van Bernissart zelfs dichte naaldwouden bestaan moeten hebben. Er zijn overeenkomsten tussen de paleoflora van Bernissart en de Wealdiaanse" flora van Noord-Duitsland, Engeland en Portugal. Groeiringen in fossiel hout uit het "Wealdiaan" tonen aan dat er gevoelige, periodieke klimaatwijzigingen plaatsvonden. Maar omdat het klimaat tropisch moet geweest zijn, dus zonder koude perioden, waren deze klimaatwijzigingen voornamelijk variaties in de vochtigheid.


==== Systematische paleontologie ====
==== Systematische paleontologie ====
[[Bestand:Weichselia reticulata 65.JPG|thumb|rechts|''Weichselia reticulata'', een moerasvaren die veelvuldig voorkwam in het paleobiotoop van Bernissart (K.B.I.N.) (auteur: Ghedoghedo).]]
[[Bestand:Weichselia reticulata 65.JPG|thumb|rechts|''Weichselia reticulata'', een moerasvaren die veelvuldig voorkwam in het paleobiotoop van Bernissart (K.B.I.N.)]]
[[Bestand:Pityostrobus bernissartensis.jpg|thumb|rechts|''Pityostrobus bernissartensis'', gefossiliseerd hout en kegel van een naaldboom uit het paleobiotoop van Bernissart (K.B.I.N.) (auteur: Ghedoghedo).]]
[[Bestand:Pityostrobus bernissartensis.jpg|thumb|rechts|''Pityostrobus bernissartensis'', gefossiliseerd hout en kegel van een naaldboom uit het paleobiotoop van Bernissart (K.B.I.N.)]]
De systematische positie van de ongeveer negentien soorten planten die in de "Cran du Midi" van Bernissart aangetroffen werden is als volgt<ref>Ruggiero, M.A., Gordon, D.P., Orrell, T.M., Bailly, N., Bourgoin, T., Brusca, R.C., Cavalier-Smith, T., Guiry, M. D. & Kirk, P. M., 2015. Enkel de voor de planten van [[Bernissart]] relevante [[taxon|taxa]] werden weergegeven.</ref>:
De systematische positie van de ongeveer negentien soorten planten die in de "Cran du Midi" van Bernissart aangetroffen werden, is als volgt:<ref>Ruggiero, M.A., Gordon, D.P., Orrell, T.M., Bailly, N., Bourgoin, T., Brusca, R.C., Cavalier-Smith, T., Guiry, M. D. & Kirk, P. M., 2015. Enkel de voor de planten van [[Bernissart]] relevante [[taxon|taxa]] werden weergegeven.</ref>


[[rijk (biologie)|Rijk]] '''[[Plantae]]''' sensu Copeland, 1956 (='''[[Archaeplastida]]''' Adl et al., 2005)
[[rijk (biologie)|Rijk]] '''[[Plantae]]''' sensu Copeland, 1956 (='''[[Archaeplastida]]''' Adl et al., 2005)
Regel 636: Regel 621:
=== Coprolieten ===
=== Coprolieten ===


In de "Cran du Midi" werden talrijke [[coprolieten|versteende uitwerpselen]] gevonden. Deze werden in 1903 in detail bestudeerd door de Franse [[paleobotanie|paleobotanist]] Charles Eugène Bertrand (1851-1917) en later door Poinar Jr. en Boucot (2006). Bertrand rapporteerde 280 coprolieten. Op basis van onder meer macroscopische kenmerken en samenstelling onderscheidde hij drie types. Het meest voorkomende, dominante type wordt door 183 specimina vertegenwoordigd of 65,36 % van het totale aantal. Dit dominante type bevat geen schubben, en, op een paar uitzonderingen na, geen zichtbare beenderen. De omvang van deze coprolieten en de afwezigheid van schubben en beenderen wijst erop dat deze niet van de krokodilachtigen van Bernissart afkomstig zijn, omdat de coprolieten te groot zijn en omdat door de ruimtes tussen de tanden van krokodilachtigen schubben en beenderen in het darmkanaal zouden terechtgekomen zijn. Ook de schildpadden en vissen kunnen helemaal uitgesloten worden. De grote omvang van sommige coprolieten van het dominante type deed oorspronkelijk vermoeden dat deze afkomstig zouden kunnen zijn van de grootste gewervelden die in de "Cran du Midi" gevonden werden, nl. van ''Iguanodon''. Maar in de skeletten van de ''Iguanodons'' komen deze niet voor, zodat zij van andere dieren afkomstig moeten zijn. Daar de coprolieten van het dominante type daarenboven geen plantaardige resten bevatten, maar wel fragmenten van spiervezels, blijft er geen andere mogelijkheid dan dat zij van [[Theropoda|vleesetende dinosauriërs]] afkomstig zijn. Van zulke dinosauriërs werd echter slecht één vingerkootje gevonden dat toegeschreven wordt aan [[Altispinax|Altispinax dunkeri]], maar de laatste jaren verwijst het [[Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen|KBIN]] weer naar ''[[Megalosaurus]]'', het geslacht dat initieel aan het vingerkootje toegewezen was. Een tweede, niet dominant type coproliet heeft een structuur die typisch is voor krokodilachtigen en is dus van ''Goniopholis'' en van ''[[Bernissartia]]'' afkomstig. Chemische analyse werd uitgevoerd door E. Ludwig. Er kon aangetoond worden dat de coprolieten onder meer [[bacterie|bacteriën]], fragmenten van spiervezels, [[limoniet]], [[pyriet|ijzerpyriet]] en [[kwarts]]kristallen bevatten. Een derde type zijn kleine coprolieten die waarschijnlijk afkomstig zijn van schildpadden, vissen of [[pterosauriërs]].
In de "Cran du Midi" werden talrijke [[coprolieten|versteende uitwerpselen]] gevonden. Deze werden in 1903 in detail bestudeerd door de Franse [[paleobotanie|paleobotanist]] Charles Eugène Bertrand (1851-1917) en later door Poinar Jr. en Boucot (2006). Bertrand rapporteerde 280 coprolieten. Op basis van onder meer macroscopische kenmerken en samenstelling onderscheidde hij drie types. Het meest voorkomende, dominante type wordt door 183 specimina vertegenwoordigd of 65,36 % van het totale aantal. Dit dominante type bevat geen schubben, en, op een paar uitzonderingen na, geen zichtbare beenderen. De omvang van deze coprolieten en de afwezigheid van schubben en beenderen wijst erop dat deze niet van de krokodilachtigen van Bernissart afkomstig zijn, omdat de coprolieten te groot zijn en omdat door de ruimtes tussen de tanden van krokodilachtigen schubben en beenderen in het darmkanaal zouden terechtgekomen zijn. Ook de schildpadden en vissen kunnen helemaal uitgesloten worden. De grote omvang van sommige coprolieten van het dominante type deed oorspronkelijk vermoeden dat deze afkomstig zouden kunnen zijn van de grootste gewervelden die in de "Cran du Midi" gevonden werden, namelijk van ''Iguanodon''. Hiertegen spreekt dat zulke coprolieten niet in de iguandodonskeletten aangetroffen zijn. Daar de coprolieten van het dominante type daarenboven geen plantaardige resten bevatten, maar wel fragmenten van spiervezels, blijft er geen andere mogelijkheid dan dat zij van [[Theropoda|vleesetende dinosauriërs]] afkomstig zijn. Een tweede, niet dominant type coproliet heeft een structuur die typisch is voor krokodilachtigen en is kennelijk van ''Goniopholis'' en van ''[[Bernissartia]]'' afkomstig. Chemische analyse werd uitgevoerd door E. Ludwig. Er kon aangetoond worden dat de coprolieten onder meer [[bacterie|bacteriën]], fragmenten van spiervezels, [[limoniet]], [[pyriet|ijzerpyriet]] en [[kwarts]]kristallen bevatten. Een derde type zijn kleine coprolieten die waarschijnlijk afkomstig zijn van schildpadden, vissen of [[pterosauriërs]].


==Bibliografie==
==Bibliografie==
* Ruggiero, M.A., Gordon, D.P., Orrell, T.M., Bailly, N., Bourgoin, T., Brusca, R.C., et al. (2015). A Higher Level Classification of All Living Organisms. PLoS ONE 10(4): e0119248. doi: 10.1371/journal.pone.0119248. PMID 25923521.
* Ruggiero, M.A., Gordon, D.P., Orrell, T.M., Bailly, N., Bourgoin, T., Brusca, R.C., et al. (2015). A Higher Level Classification of All Living Organisms. PLoS ONE 10(4): e0119248. doi: 10.1371/journal.pone.0119248. PMID 25923521.
* Baele, J-M, Godefroit (Ed.), P., Spagna, P., Dupuis, C. (2012). Bernissart Dinosaurs and Early Creataceous Terrestrial Ecosystems. Bloomington: Indiana University Press, pp. 629.
* Baele, J-M, Godefroit (Ed.), P., Spagna, P., Dupuis, C. (2012). Bernissart Dinosaurs and Early Cretaceous Terrestrial Ecosystems. Bloomington: Indiana University Press, pp. 629.
* Forster, Catherine, A. (1997). Iguanodontidae. In, Currie, P.J., and Padian, K. Encyclopedia of Dinosaurs, Academic Press, San Diego, pp. 359 -360.
* Forster, Catherine, A. (1997). Iguanodontidae. In, Currie, P.J., and Padian, K. Encyclopedia of Dinosaurs, Academic Press, San Diego, pp. 359 -360.
* Quinif, Y. (1995). Le puits de Flénu (Belgique). La plus grande structure endokarstique au monde (1.200 m) et la problématique des puits du Houiller. Karstologia, n°24-1/1995.
* Quinif, Y. (1995). Le puits de Flénu (Belgique). La plus grande structure endokarstique au monde (1.200 m) et la problématique des puits du Houiller. Karstologia, n°24-1/1995.
Regel 649: Regel 634:
* Geologie van Belgie. De Formaties met de bijhorende gesteenten en geografische situering van de type-localiteit (Word-document). www.fkgent.be/geologica/2K/Overzicht%20Formaties.doc
* Geologie van Belgie. De Formaties met de bijhorende gesteenten en geografische situering van de type-localiteit (Word-document). www.fkgent.be/geologica/2K/Overzicht%20Formaties.doc
* Géologie de Bernissart. www.bernissart.fpms.ac.be/geologie.htm
* Géologie de Bernissart. www.bernissart.fpms.ac.be/geologie.htm
==Voetnoten==
==Voetnoten==
{{Appendix||2=
{{Bron|bronvermelding=
{{References|97%|2}}
<div style="height: 200px; overflow:auto; border: thin solid silver; background: white"><div class="plainlinks">{{References}} </div></div>{{Wikidata|Q9096828}}}}
}}


[[Categorie:Dinosauria]]
[[Categorie:Paleontologie]]
[[Categorie:Paleozoölogie]]
[[Categorie:Paleozoölogie]]
[[Categorie:Paleobotanie]]
[[Categorie:Paleobotanie]]
[[Categorie:Geologie]]
[[Categorie:Sedimentologie]]
[[Categorie:Sedimentologie]]
[[Categorie:Stratigrafie]]
[[Categorie:Geologische formatie]]
[[Categorie:Geografie van Henegouwen]]
[[Categorie:Bergen (België)]]

Huidige versie van 26 nov 2016 om 18:48

De Iguanodon bernissartensis-beenderlagen werden in 1878 door mijnwerkers ontdekt in een doline (de "Cran du Midi") in de steenkoolmijn "La Fosse Sainte-Barbe" van het dorpje Bernissart op vijftien kilometer van Mons in de Belgische provincie Henegouwen (Bekken van Mons). De beenderlagen bevatten de resten van minstens drieënveertig specimina van onder meer de ornithopode dinosauriër Iguanodon bernissartensis Boulenger 1881, met vijfentwintig bijna volledige tot relatief volledige skeletten (meer dan 60% van het totale aantal skeletelementen) en achttien onvolledige skeletten of fragmentarisch materiaal. Ze zijn ongeveer 126 tot 125 miljoen jaar oud (Bovenste-Barremien tot Onderste-Aptien, Onder-Krijt, Wealden Group).[1][2][3]

Ontdekkingsgeschiedenis

De ontdekking van Iguanodon bernissartensis

Bestand:Afgietsel van het skelet van Iguanodon bernissartensis in 'Le musée de l'Iguanodon' te Bernissart.jpg
Afgietsel van het skelet van Iguanodon bernissartensis in de grote zaal van "Le musée de l'Iguanodon" te Bernissart.

In maart of april 1878 ontdekte mijnwerker Jules Créteur de eerste beenderen van Iguanodon bernissartensis in de grijze opvullingssedimenten en in het puin van de doline "Cran du Midi" die onder meer de steenkoollaag "la Luronne" doorsneed. Op 28 februari 1878 bevonden mijnwerkers zich op een diepte van 322 meter in een nieuwe, horizontale exploratiegalerij die vertrok vanuit de "Fosse Sainte-Barbe" van de "Charbonnages de Bernissart S.A." Deze exploratiegalerij, 35 meter ten zuiden van de "Luronne" steenkoollaag, bestond uit geplooide brecciegesteenten uit het Silesien (Boven-Carboon) met bruinkoolfragmenten, kleine pyriet-aders en smalle banden wit zand. Op een bepaald ogenblik stuitten de mijnwerkers op de opvulling van een karstpijp, de "Cran du Midi". Deze opvulling bestond uit bruinkoolhoudende klei met een opvallende compactheid en gelaagdheid en uit steenkoolpuin, schist en steenkoolhoudende zandsteen. De opvulling verspreidde een sterke moerasgeur; er was gevaar voor overstromingen.

Op 1 maart 1878 daalden ingenieur Léon Latinis, hoofdopzichter Cyprien Ballez en mijningenieur en directeur-generaal van de "Charbonnages de Bernissart S.A." Gustave Fagès in de "Fosse Sainte-Barbe" af om de situatie in ogenschouw te nemen. Men besloot door de "cran" heen te graven om weer contact te maken met "La Luronne". Opzichter Motuelle en de mijnwerkers Jules Créteur en Alphonse Blanchard kregen de opdracht om de exploratiegalerij door de sedimenten van de "Cran du Midi" heen voort te zetten. Al tijdens de maand maart 1878 werden door Créteur en Blanchard fragmentarische beenderen en tanden ontdekt.[4] Deze worden bewaard in de paleontologische verzameling van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen en dragen het label "resten van de eerste Iguanodon, maart 1878". Aan deze fossielen werd weinig aandacht besteed omdat men aanvankelijk dacht met versteend hout te maken te hebben.

Op 1 april 1878 drong de ploeg regelmatige, hellende afzettingen binnen. Fagès besloot Latinis en Ballez op 5 april in de exploratiegalerij te vergezellen om de afzettingen te controleren. Tijdens deze controle bemerkte Fagès een lang voorwerp met een ovale dwarsdoorsnede en een vezelig oppervlak. Sommigen dachten dat het een fossiele tak was van een eik. Fagès grapte dat het een rib van Adam was. Jules Créteur merkte op dat hij al een groter fossiel gevonden had dan de "fossiele tak", en enkele ogenblikken later ontdekte de ploeg beenderen van ledematen. Op 5 april 's avonds brachten mijnwerkers verschillende stukken fossiel naar café Dubruille in Bernissart. Na tien meter in de "Cran du Midi" te zijn doorgedrongen, stootten Créteur en Blanchard in de nacht van 5 op 6 april met hun houwelen op zwarte, zeer harde stukken waarvan ze aanvankelijk dachten dat het "boomstronken waren gevuld met goud". Maar de "boomstronken" waren fossiele beenderen en het "goud" was in de beenderholten uitgekristalliseerd pyriet. Door de slechte verlichting hadden de mijnwerkers zonder het te beseffen door de ribbenkast van een Iguanodon gehakt. Op 6 april vroeg Fagès aan Ballez om alle stukken bot naar boven te brengen en het einde van de exploratiegalerij af te sluiten. Om de steenkoolader zelf terug te vinden, diende men later een omtrekkende beweging van tachtig meter te maken.

In een vruchteloze poging om een pensioen te verkrijgen, deed Jules Créteur later zijn verhaal in een brief van 16 juni 1908, gericht aan de Minister van Industrie en Werk ("Ministre de l'Industrie et du Travail"): "...nauwelijks waren we met onze mijngang begonnen of we merkten dat we ons niet meer in een steenkoollaag bevonden en dat we op klei, rotsen en puin van alle aard gestoten waren, die een sterke moerasgeur verspreidden. Wij drongen een kloof binnen waar het door overstromingen gevaarlijk kon zijn en wanneer we met onze houwelen een tiental meter gevorderd waren, ontdekten we nog iets veel ongewoner. Wat we voor ons hadden, was te zwart om steen te zijn en te hard om hout te zijn. De stukken die we losmaakten leken op boomstronken van zwart gemaakt hout (...) Nieuwsgierig en geïntrigeerd wilde ik me ervan vergewissen waar we ten koste van grote inspanningen doorgehakt hadden. Ik vond dat de boomstronken, die alle van dezelfde dikte, en zwart, glad, zwaar, en heel hard waren, op ribben leken, meer afgerond dan die van onze ossen (...) Toezichthouder Destrebecq, die naderbij was gekomen, luisterde aandachtig naar mij, onderzocht op zijn beurt de stukken, en zei me dat ik ze allemaal moest verzamelen en er een mand mee moest vullen voor het bureel..."

Bestand:Iguanodon bernissartensis skull.JPG
Afgietsel van de schedel van Iguanodon bernissartensis waaraan duidelijk de invloed van uitgekristalliseerd pyriet (de "pyrietziekte") te zien is (Muséum national d'Histoire naturelle, Parijs)

Na de ontdekking door Créteur en Blanchard werden tijdens het afvoeren van de opvulling van de "Cran du Midi" steeds meer fossiele beenderen gevonden. Mijnopzichter Motuelle toonde op 5 april 1878 's avonds in het café Dubruille vlak bij de "Cran du Midi" enkele van de stukken die Créteur verzameld had aan de mijndokter Lhoir. Deze identificeerde ze als fossiele beenderen. De directie van de "Charbonnages de Bernissart S.A." zond op 7 april Latinis naar Mons om de fossielen aan de Belgische geoloog François-Léopold Cornet te laten zien, die echter niet thuis bleek. Latinis overhandigde de fossielen aan Cornets jonge zoon Jules. Op 8 april arriveerde Cornet te Bernissart en sprak met Latinis. Fagès bevond zich op dat moment met Ballez in de "Fosse Sainte-Catherine". Cornet onderzocht de fossielen en begreep hun uitzonderlijke belang. Op 10 april informeerde hij de Belgische zoöloog en paleontoloog Pierre-Joseph van Beneden van de Katholieke Universiteit Leuven dat Latinis, die een student van Van Beneden geweest was, te Bernissart fossiele beenderen ontdekt had[5] en zond er hem enkele die hem door zijn zoon Jules bezorgd waren. Aan de hand van tanden identificeerde Van Beneden[6] de vondst als het dinosauriërgeslacht Iguanodon dat in 1825 al beschreven was uit het "Wealdiaan" van bijvoorbeeld het Zuid-Engelse Cuckfield in West Sussex, in het gebied van Tilgate Forest. Op 12 april vertrok Fagès naar Mons om provinciaal mijninspecteur en hoofdingenieur van de "Mines du Hainaut" Gustave Arnaut te ontmoeten. Deze zond onmiddellijk een telegram naar Édouard Dupont, directeur van het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique": Découverte importante. ossements dans faille charbonnage Bernissart se décomposent par pyrite. envoyer Depauw demain pour arriver station Mons huit heures matin. y serai. urgent. Gustave Arnaut.[7]

Op 13 april 1878 ontmoette Louis F. De Pauw, assistent van Dupont en hoofdpreparateur van het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique", Arnaut te Blaton van waaruit zij naar Bernissart vertrokken. De Pauw had veel ervaring in het opgraven en prepareren van fossiele vertebraten. Fagès liet hun enkele beenderen zien waarin De Pauw onder meer twee teenkootjes en een wervellichaam herkende. De Pauw daalde af en rapporteerde in 1902 dat de wanden van de exploratiegalerij volledig met fossiele beenderen, fossiele planten en fossiele vissen bedekt waren. Weldra legden Créteur, Blanchard, Motuelle en Ballez een volledige achterpoot bloot die zij op een plank bedekt met stro naar boven wilden brengen. Maar na slechts driehonderd meter begonnen de beenderen door de grote hoeveelheden pyriet uit elkaar te vallen bij het contact met de lucht in de mijngalerijen. De Pauw dekte het grootste overblijvende stuk met zijn eigen kleren af en Ballez en Motuelle brachten de fossielen naar boven. Het chemisch fenomeen waardoor de beenderen van de Iguanodons van Bernissart dreigden verloren te gaan, werd bekend onder de naam "pyrietziekte". Kristallijn pyriet in de beenderen werd geoxideerd tot ijzersulfaat. Het gevolg was dat het volume toenam waardoor de beenderen barstten en verbrokkelden. Wanneer de beenderen zich in de vochtige, zuurstofvrije kleisteenmatrix bevonden, waren ze afgeschermd van de lucht. De Pauw besefte dat voor de extractie van de pyriethoudende fossielen speciale technieken noodzakelijk zouden zijn. Hij verpakte de verzamelde beenderen in een kist vol met zaagsel en bracht deze naar Brussel. In de ateliers van het Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique slaagde hij erin om de beenderen met gelatine te verstevigen. Ondertussen vulde Latinis in de "Cran du Midi" nog elf kisten met fossielen. Dankzij de snelle interventie van het museum werd het opzoeken en opgraven van de beenderen, wat in totaal drie jaar zou duren, methodisch uitgevoerd.

Systematische opgravingen

Bestand:Gustave Lavalette ; 9 januari 1885; Iguanodon bernissartensis.jpg
Tekening door Gustave Lavalette van Iguanodon bernissartensis (9 januari 1885). Op de tekening zijn duidelijk de afgetekende blokken te zien waarin het skelet op het terrein verdeeld werd om het na het minutieus uittekenen op het opgravingsplan uit de kleisteen van de "Cran du Midi" van Bernissart los te maken.
Bestand:Gustave Lavalette ; juli 1882; Mantellisaurus atherfieldensis.jpg
Tekening door Gustave Lavalette van Mantellisaurus atherfieldensis (juli 1882), specimen 'T RBINS R57',oorspronkelijk Iguanodon mantelli, zoals het skelet aangetroffen werd in de "Wealdiaanse" kleisteen van de "Cran du Midi" te Bernissart.

Op 10 mei 1878 vestigde De Pauw zich te Bernissart om vanaf 15 mei 1878 de leiding over de eigenlijke opgravingen op zich te nemen. Vanaf 1882 werden de opgravingen gestaakt. De nieuwe opgravingstechniek die door De Pauw ontwikkeld werd bleek succesvol en deze wordt ook vandaag nog toegepast. Blootgelegde beenderen werden onmiddellijk met een dubbele laag nat gemaakt papier bedekt. Hierop bracht men een laag van vijf tot tien centimeter gips aan. Als het gips hard geworden was, maakte men de beenderen los uit de kleisteenmatrix. Het zo verkregen breukvlak (dus de onderkant van de losgemaakte beenderen) werd ook met gips bedekt. Op deze manier verkreeg men beenderhoudende kleisteenblokken, die met ijzeren banden versterkt werden. Over deze ijzeren banden werd ook weer een laag gips aangebracht. Sommige blokken wogen meer dan één ton. De exacte positie van elk blok in de bone beds werd minutieus bijgehouden zodat bij de uiteindelijke opstelling de beenderen tot één en hetzelfde individu behoorden. De Pauw beschreef de opgravingstechnieken in zijn veldnota's. Van elk skelet werd een gedetailleerd en minutieus extractieplan getekend. Werd een fossiel bot ontdekt, dan werd in de buurt een lat opgesteld. In het midden van deze lat zat een aanhechtingspunt waaraan men een "decameter" verbond waarvan het uiteinde tot aan het fossiel geleid werd. Op deze manier werd de exacte positie van elk been in het extractieplan bepaald. In de loop van de opgravingen kreeg elke Iguanodon een alfabetische letter toegekend (A, B, C, ...) en elk blok een nummer (A1, A2, A3, ...)[8][9] Door deze alfanumerieke code kon elk blok op het extractieplan van een bepaalde Iguanodon geïdentificeerd worden waardoor zulk extractieplan ook een assemblageplan werd. Op deze manier werd de homogeniteit tussen de later in het museum opgestelde skeletten en hun plaats in de beenderlagen verzekerd. Nadat de oorspronkelijke positie van elk blok vastgelegd en elk blok gecatalogiseerd was werden deze naar de oppervlakte gebracht. Elke namiddag vanaf 15.00 uur werden de blokken in verhuiswagens geladen.[10]. Al de extractieplannen worden in de archieven van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen bewaard. Dankzij deze plannen en de vele manuscripten over de opgravingen kon men de omstandigheden van de ontdekking te Bernissart reconstrueren. Gustave Lavalette en andere tekenaars van het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique" maakten vanaf de jaren 1880 gedetailleerde tekeningen van de Iguanodons en van Goniopholis. Meestal werden ze in de houding waarin ze bij hun ontdekking lagen voorgesteld. Pas wanneer de fossielen uit de kleisteen en uit het beschermende gips gehaald waren, kon men aan de tekeningen beginnen, waarbij men zich baseerde op de situatieplannen van de opgravingen in de "Cran du Midi". Ook van de enige kleine iguanodontide van Bernissart, Mantellisaurus atherfieldensis, maakte Lavalette een in situ tekening.

Bestand:Bernissart Iguanodon mounted skeleton.jpg
Ver gevorderde montage (1882) door Louis F. De Pauw (het dichtst tegen het skelet) en zijn team van het holotype IRSNB R51 (specimen "Q") van Iguanodon bernissartensis in de museumwerkplaats in de Chapelle Saint-Georges van het Paleis van Nassau te Brussel. In juli 1883 werd dit skelet in een vitrine voor het publiek tentoongesteld.

De locatie van de beenderlagen op 322 en op 356 meter diepte, het gevaar voor verzakkingen, overstromingen en instortingen in de "cran" en de afmetingen en de kwetsbaarheid van de beenderen maakten van de opgraving van de Iguanodons van Bernissart een moeilijke en unieke onderneming die veel tijd en personeel vergde. In augustus 1878 zat de ploeg van De Pauw twee uur geblokkeerd in een galerij ten gevolge van een aardverschuiving. Wanneer men een skelet ontdekte, moest voor de extractie de onderzoeksgalerij naar boven of onder en zijwaarts uitgebreid worden. Hierdoor werd het steeds moeilijker om de galerij te onderstutten. Bijkomend probleem was dat de "Cran du Midi" doorsneden werd door wateraders. Op 22 oktober 1878 moesten de opgravingsgalerijen zelfs verlaten worden omdat, na een aantal instortingen en verzakkingen, de galerijen overstroomden. Werktuigen en de laatst vrijgemaakte fossielhoudende blokken moesten achtergelaten worden. Op dat moment had men al vijf skeletten ontdekt, maar het was enkel skelet "A" (later catalogusnummer IRSNB VERT-5144-1716) dat men volledig had kunnen opgraven. Dit skelet werd tussen oktober 1878 en april 1879 behandeld en opgesteld in de museumwerkplaats in de Chapelle Saint-Georges van het Paleis van Nassau te Brussel. Het voorste deel werd vernietigd tijdens de initiële opgravingen. Het was een van de eerste in anatomisch verband ontdekte dinosauriërskeletten dat opgesteld werd.[11].

Onder aanmoediging van Alphonse Briart[12], geoloog en toezichthouder over de mijnen van Bascoup en Mariemontin nabij Morlanwelz, heropende De Pauw op 12 mei 1879 de opgravingen, nadat de ingenieur Antoine Sohier de houten bekleding van de Sainte-Barbe-schacht door een gietijzeren vervangen had en de paleontologische site, die sinds 22 oktober 1878 overstroomd was, drooggelegd had. Ook de galerijen werden door Sohier hersteld. De opgravingsploeg bestond uit een bewaker (M. Sonnet), een preparateur van het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique" (A. Vandepoel), zes mijnwerkers (J. Créteur, A. Blanchard, J. Gérard, E. Saudemont, D. Lesplingart en Dieudonné), en de opzichters Motuelle, Ballez en Pierrard. Deze ploeg werkte elke dag van 05.30 uur 's morgens tot 12.30 uur 's middags. Jules Créteur was de eerste die de in oktober 1878 overhaast achtergelaten werktuigen en fossielhoudende blokken terugvond. In de eerste veertien meter van een zestig meter lange, gelaagde en bruinkoolhoudende kleisteenlaag uit het Barremien ontdekten De Pauw en zijn ploeg vanaf mei 1879 op 322 meter diepte veertien min of meer volledige en vier onvolledige skeletten van Iguanodon, twee krokodilachtigen van de soort Bernissartia fagesii Dollo 1883, één specimen van de grotere krokodilachtige Goniopholis crassidens Owen 1841, twee schildpadden van de soort Chitracephalus dumonii Dollo 1884 en talloze fossiele vissen en resten van planten.

Vanaf de eerste concentratie van fossielen werd de oorspronkelijke galerij in oostzuidoostelijke richting uitgebreid met een zijgalerij van vijftig meter lengte door de "Cran du Midi" heen. In dit gebied lagen de sedimenten bijna horizontaal en werden er geen iguanodons gevonden. Op 22 oktober 1879 werd een tweede specimen van Goniopholis ontdekt op ongeveer 38 meter van de ingang van de "Cran du Midi". Tussen 38 en 60 meter van deze ingang werden nog eens acht goed bewaard gebleven iguanodons ontdekt alvorens de andere kant van de "Cran" te bereiken. In 1881 groef men na uitdieping van de hoofdschacht op een diepte van 356 meter weer een nieuwe horizontale galerij in de Barremien-Aptien kleisteen. Hier doorsneed de "Cran du Midi" de steenkoolader "La Présidente" en liep op een trechtervormige punt uit met een doorsnede van slechts acht meter. Op deze locatie werden nog drie exemplaren van Iguanodon aangetroffen. In deze derde en laatste galerij werd een kleine testput gegraven die drie meter onder het oppervlak de bodem van de kleisteenopvulling van de "cran" bereikte.

De iguanodons werden aangetroffen in een verticaal stratigrafisch profiel met een dikte van 34 meter (tussen 322 en 356 meter diepte).[13] Bij het begin van de hoofdgalerij op 322 meter diepte bevonden zich twee iguanodons verticaal met de schedel naar beneden. Naar het midden van de "Cran du Midi" liggen de skeletten echter bijna horizontaal. Op de gedetailleerde opgravingsplattegronden van de galerijen op 322[14] en op 356 meter diepte[11] worden vier 'hoofdbeenderlagen' weergegeven voor het westelijke deel van de "Cran du Midi" op 322 meter diepte; beenderlagen I, II, IV, en V. Er zijn nog twee 'bijkomende' beenderlagen, III en IVb. Het laatste bone bed bevatte fossiele schildpadden, krokodillen en vissen.[15] De Pauw onderscheidde vijf beenderlagen. De correlatie tussen de westelijke en oostelijke beenderlagen die op 322 meter diepte liggen is duidelijk, alhoewel beenderlagen III, IV en IVb in het oosten niet echt vermeld werden. De sterke vervorming van de opvulling van de "cran" in dat gebied, waar trouwens minder fossielen gevonden werden, kan hiermee verband houden. Maar het is onduidelijk of er minder fossielen gevonden werden door schaarste aan fossielen of door te weinig of geen onderzoek. Aan de westelijke beenderlagen werd inderdaad meer tijd, aandacht en geld besteed dan elders in de afzetting. Correlatie met de vermoedelijk enige beenderlaag op 356 meter diepte is moeilijker wegens de extreme vervorming van de afzettingen en het ontbreken van stratigrafische richtpunten. Deze extreme vervorming kan veroorzaakt zijn door het afglijden van de bovenliggende beenderlagen op 322 meter diepte. De skeletten die weergegeven worden op het opgravingsplan van de galerij op 322 meter diepte[16] zijn min of meer toegewezen aan beenderlagen. In beenderlagen I, II, IV en V werden veertien min of meer volledige en vier gedeeltelijke skeletten opgegraven. Deze beenderlagen zijn door respectievelijk één, twee en vijf meter van elkaar gescheiden. De beenderlagen zijn alle ongeveer even dik. In zijn aantekeningen met de beschrijving van de skeletten zoals zij in de afzettingen van de "Cran du Midi" in situ gevonden werden, verwijst Louis Dollo regelmatig naar de stratigrafische niveauverschillen tussen individuele skeletten:

"Bijna volledig geraamte. Ziehier een bijna volledig dier, waarvan slechts het hoofd ontbreekt dat men niet heeft kunnen opgraven. Zijn voorste en achterste ledematen zijn opengespreid en zijn zeer kort naast elkaar geplaatst. De hals is naar achteren samengetrokken. Het meest interessante aangaande deze Iguanodon is wel dat hij zich onder zijn gebuur bevindt, terwijl hij er toch van gescheiden wordt door een sedimentatielaag, wat op een hoge waterstand wijst tussen de dood van beide dieren."

"Onvolledig geraamte(...)Onder de heupbeenderen en onder de achterste ledematen verschijnt het gebeente van een tweede Iguanodon, waarop deze die we hier beschrijven is komen te liggen. De twee exemplaren worden gescheiden door een sedimentatielaag met een dikte van minder dan 20 cm"

"Onvolledig geraamte(...)De Iguanodon waarover we het hier hebben, rustte met zijn staartstreek op de staart van het op zijn rug gelegen specimen, dat zich slechts een 30 cm hoger bevond."

Na 1881 moesten de opgravingen wegens gebrek aan fondsen stopgezet worden. Lang niet alle fossielhoudende lagen van de "Cran du Midi", die een dikte van minstens vijftig meter hebben, waren toen volledig onderzocht. Toen de paleontologische site verlaten werd door de definitieve sluiting van de "Fosse Sainte-Barbe" eind oktober 1921[17], was de paleosite met de iguanodons dus niet uitgeput. Tussen 1916 en 1918 ondernam de Duitse bezetter pogingen om de opgravingen te heropenen. Onder leiding van Otto Jaekel werd een nieuwe schacht gegraven, maar de bezetter werd door de geallieerden verdreven vooraleer een exploratiegalerij vanuit de nieuwe schacht de "Cran du Midi" kon bereiken. Deze nieuwe exploratiegalerij stortte in. Na de oorlog stelde de toenmalige directeur van het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique" Gustave Gilson de Belgische regering voor om de opgravingen te hervatten, maar de kosten, begroot op een miljoen Belgische frank, werden te hoog bevonden. Volgens Gosselin (1998) probeerde de Duitse bezetter ook tussen 1940 en 1945 de opgravingen te heropenen. Ongetwijfeld herbergt de "Cran du Midi" nog skeletten van Iguanodon, van krokodilachtigen en schildpadden, en resten van vissen en planten.

Er waren 37 transporten met verhuiswagens nodig om zeshonderd fossielhoudende blokken naar het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique" te transporteren. Het totale gewicht van de blokken bedroeg 130 ton, waarvan 35 ton gips en twee ton ijzeren verstevigingsbanden. De meeste iguanodons die in de "Cran du Midi" te Bernissart gevonden werden, worden tentoongesteld in de Janletvleugel van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen te Brussel. Elf bijna volledige exemplaren staan in "levensechte positie" "in kudde" naast elkaar opgesteld in een grote, glazen vitrine en twaalf minder volledige exemplaren en afzonderlijke skeletdelen van nog eens acht fragmentarische exemplaren werden op een reliëf tentoongesteld zoals zij in situ aangetroffen werden. De bipedale opstelling van deze skeletten is een verouderde opstelling omdat onderzoek van het skelet van Iguanodon bernissartensis door onder meer David Norman uitwees dat volwassen dieren zich voornamelijk viervoetig moeten voortbewogen hebben. Deze verzameling Iguanodon bernissartensis is nog steeds de meest indrukwekkende tentoonstelling van één enkel dinosauriërgeslacht ter wereld. De "Conseil d'Administration du Charbonnage" schonk de vondsten aan de Belgische Staat en nam de kosten van opgraving, reeds ten belope van 1 miljoen Belgische frank, voor haar rekening. Wrang was dat de steenkoolmijn later aan diezelfde Belgische Staat een boete van 26.000 Belgische frank moest betalen omdat zij geen steenkool, maar fossielen opgegraven had ... En een aanbod door de Franse regering van 1 miljoen goudfrank om een volledig skelet te kopen werd onder druk van de Belgische regering afgewimpeld.

De Wealden Group in het Bekken van Mons

De Formatie van Sainte-Barbe, waarin de iguanodonbeenderlagen gevonden werden, dagzoomt zo'n vijftien kilometer ten westen van Mons. De ouderdom van de beenderlagen werd door middel van palynologische en geochemische gegevens bepaald op Bovenste-Barremien tot Onderste-Aptien[1][2][3] (Vroeg-Krijt), ongeveer 126 tot 125 miljoen jaar oud. Ze liggen op een breccie uit het Westfalien daterend uit het veel oudere Laat-Carboon. De Formatie van Sainte-Barbe vormt samen met de Formatie van Baudour en met de Formatie van Hautrage het continentale deel van de Wealdengroep in het westelijke deel van het Bekken van Mons. Het voornaamste deel van de Wealdengroep bevindt zich in het zuidoosten van Engeland. Deze stratigrafische groep werd genoemd naar de "Wealden", een heuvelachtige streek in Zuidoost-Engeland. De Wealdengroep bestaat uit een afwisseling van continentaal tot ondiep marien sedimentair gesteente met een ouderdom die loopt van het Valanginien tot het Barremien, ongeveer 139,8 tot 125,0 miljoen jaar. In het bekken van Mons bevinden zich naast de steenkoollagen voornamelijk afzettingslagen uit het Krijt en uit het Tertiair. Deze sedimenten werden aangevoerd door de toen aangrenzende Tethyszee. Zij zijn vooral uit lagen ligniet, lagen witte, grijze, zwarte en rode klei en uit zandlagen samengesteld, en werden waarschijnlijk in kleine moeraspoelen en riviertjes afgezet. De sedimentgesteenten van het "Wealdiaan" van België bestaan verder nog uit grind en conglomeraten afkomstig van Paleozoïsche gesteenten, witte zanden, witte zandsteen, ijzerhoudend of bruinkoolhoudend zand en limoniet. De iguanodons werden ontdekt in de grijze kleilagen van Bernissart die zich ten gevolge van een bijzonder geologisch mechanisme, namelijk karsterosie, tussen de steenkoollagen bevinden.

Stratigrafische situering van de Formatie van Sainte-Barbe in het Barremien-Turonien interval van het Bekken van Mons
Turonien-Cenomanien
Formatie Lithologische samenstelling Stratigrafische situering van de type-localiteit[18] Geografische situering van de type-localiteit

Formatie van Thivencelle

basisconglomeraat, kleiige glauconiethoudende mergels

Vroeg-Turonien tot Laat-Cenomanien

22 km ten westen van Mons

Formatie van Bernissart

organoklastische kalksteen, chert, mergel

Vroeg tot Midden-Cenomanien

omgeving van Mons

Mariene afzettingen van de Hainaut Groep
Formatie van Bracquegnies

zandige glauconiethoudende mergels, conglomeraten, verschillende soorten zandsteen, zanden, soms lagen met sponsen

laatste Laat-Albiaan

16 km ten oostnoordoosten van Mons

Formatie van Catillon

sterk glauconiethoudende zanden, mergels, sponsen

Laat-Albiaan

19 km ten westen van Mons

Formatie van Harchies

basisgrind, zanden, verschillende soorten zandsteen, groene conglomeraten

Laat-Albiaan

18 km ten westen van Mons

Formatie van Pommeroeul

conglomeraten samengesteld uit keien en groene zanden

Midden-Albiaan

18 km ten westen van Mons

Continentale afzettingen van de Hainaut Groep

Formatie van Saint-Pierre

zand, grind, keien, conglomeraten met siltlaagjes

Midden-Aptien

8 km ten noorden van Neufchâteau

Formatie van Baudour

siltige kleien

Midden-Aptien

10 km ten westnoordwesten van Mons

Sainte-Barbe Klei Formatie

gelaagde, donkere, pyriethoudende kleisteen met millimeter dikke bruine en witte, siltige horizonten. De formatie bevat onder meer ca. 40 skeletten van Iguanodon bernissartensis Boulenger (1881) in de doline "Cran du Midi".

Bovenste-Barremien tot Onderste-Aptien[1][2][3]

15 km ten westen van Mons

Formatie van Hautrage

zandige en siltige kleien, zandlaagjes

Onder-Barremien

15 km ten westnoordwesten van Mons

Karst-erosie in het Bekken van Mons

Ontstaan en evolutie van de "crans"

In het Bekken van Mons liggen 117 natuurlijke putten of dolines waaronder de put waarin de iguanodons gevonden zijn. Zo'n doline begint als een reeks verticaal boven elkaar geplaatste holten in de diepe ondergrond van de kalksteen. Koolzuur bevattend water lost diepliggende, poreuze kalksteen op uit het Dinantien (Onder-Carboon), ondergrondse uithollingen of "grotten" vormend waarvan het gewelf uiteindelijk instort. In de loop van duizenden jaren raken die holten met elkaar verbonden zodat verticale of schuine onregelmatige cilindervormige "schoorstenen" of schachten met een cirkelvormige of ellipsvormige doorsnede ontstaan: de zogenaamde karstpijpen. Die bereiken een doorsnede tot meerdere tientallen meters en een diepte van meerdere honderden meters. In de streek van Bernissart staat zo'n karstpijp bekend onder de naam cran of meer technisch: faille circulaire. Dit proces herhaalde zich vaak tot de "cran" contact maakte met het oppervlak en de karstpijp een put werd. "Crans" die naar boven toe doodlopen noemt men puits aveugles ("blinde putten"). Het grote aantal "crans" in Henegouwen en de enorme grootte van de uithollingen zijn moeilijk te verklaren. In deze provincie ligt de grootste bekende doline ter wereld, die van Flénu, met een diameter van ongeveer honderd meter en een diepte van twaalfhonderd meter. Misschien spelen tektonisch kwetsbare plaatsen en breuken in de kalksteen een rol. Onderzoek toont tektonische activiteit in het Bekken van Mons aan gedurende het Krijt.[19] De putten werden uiteindelijk opgevuld met latere afzettingen waarvan een precieze chronologie bepaald kan worden. De sedimenten op de bodem van de dolines bestaan uit het bovenste gewelf dat instortte toen de karstpijp contact maakte met het oppervlak: schisten, steenkool en zandsteen.

De "Cran du Midi" van Bernissart

Bestand:Yacimiento de Bernissart - esquema de formación NL.png
Doorsnee van het zinkgat nadat de lagen erin gezakt waren

De "Cran du Midi" is één van de talrijke karststructuren die de formaties uit het Pennsylvanien van het Franse Nord-Pas-de-Calais steenkoolbekken (Puits de Dièves) tot de streek van Charleroi in België doorkruisen. Deze geologische structuren worden "natuurlijke putten" genoemd. Bij Bernissart werden door mijnwerkers drie van zulke natuurlijke putten of zinkgaten gelokaliseerd: het noordelijke en het zuidelijke zinkgat en het iguanodonzinkgat, de "Cran du Midi". Facies met een "Wealdiaanse" ouderdom werden in het iguanodonzinkgat aangetroffen en, op 160 meter diepte, in het noordelijke zinkgat.[14][20] Het zuidelijke zinkgat werd nooit onderzocht. De Wealdenfacies van de "Cran du Midi" is toegewezen aan de Sainte-Barbe Kleiformatie (Hainaut Group)[21][22][23]. In de BER 3 boorkern die in 2002 te Bernissart genomen werd, ontmoet men deze sedimenten tussen -265 en -315 meter. Zij bestaan uit gelaagde, donkere, pyriethoudende kleisteen met millimeters dikke bruine en witte, siltige horizonten.

Meer dan een eeuw stuitten mijnwerkers in Henegouwen op karstpijpen die de steenkooladers plots onderbraken. De "Cran du Midi" doorkruiste de steenkoollagen "La Luronne", "La Présidente" en "La Daubresse" op 322 meter diepte en "La Présidente" en "La Daubresse" op 356 meter diepte.[24] Zij moesten rond deze "crans" vaak tientallen meters verder hakken om weer bij de steenkoolader uit te komen, of dwars door de karstpijp werken met het risico op instortingen of overstromingen.[24] De "Cran du Midi" is opgevuld met breccie uit het "Wealdiaan" bestaande uit mergel en klei met bruinkool en pyriet. De oorsprong van de "Wealdiaanse" klei van Bernissart, in het verleden ook wel eens "Bernissartien" genoemd, wordt toegewezen aan de sedimentatie van een meer en van moerassen, en misschien ook aan de sedimentatie van rivieren, maar dat is minder waarschijnlijk. Deze sedimenten bevatten de beroemde skeletten van Iguanodon bernissartensis en de resten van andere fauna en flora uit het Krijt,[25] en gleden in de loop van de tijd langzaam in de doline. Elders in het Bekken van Mons werden klasten uit het Albien en fijnkorrelige zandsteen uit het Onder-Cenomanien in de dolines aangetroffen. De onderste opvulling van de "Cran du Midi" eindigt in een trechtervormige punt en bestaat uit een ongeveer vijftig meter dik, naar het zuiden dalend pakket sedimenten van de Wealdengroep, wat bewijst dat het karstmechanisme tijdens het "Wealdiaan" in het Bekken van Mons nog actief was. Dit mechanisme was ook erna nog actief, aangezien boven deze continentale kleisteen uit het Bovenste-Barremien tot Onderste-Aptien van de Wealdengroep ook een ongeveer 275 meter dik pakket mariene sedimenten uit het Albien en het Cenomanien voorkomt. Rond en onder de trechtervormige punt bevinden zich pakketten losse breccie uit het Pennsylvanien. De stratigrafische correlatie van de Formatie van Sainte-Barbe met het "Wealdiaan" van Engeland werd door Yans, Robaszynski en Masure onderzocht en in 2012 gepubliceerd. Er werd een goede correlatie vastgesteld met de Midden- tot Boven-Barremien beds[26] in zowel het Weald District als het Wessex Basin van het Eiland Wight. Beide gebieden leverden resten die anatomisch niet te onderscheiden zijn van Iguanodon bernissartensis.

In 1898 publiceerden Cornet en Schmitz het enige gedetailleerde geologisch profiel van de “Cran du Midi”, gebaseerd op de oorspronkelijke tekeningen van Sohier.[14] De meeste fossielen, met uitzondering van de plantaardige resten, bevonden zich in de eerste veertien meter sedimenten uit het Barremien en waren geconcentreerd in lagen van vijfendertig tot vijfenvijftig centimeter dikte. Hier zijn geen gedocumenteerde gegevens over, enkel de algemene beschrijving van Arnould, welke door Cornet en Schmitz echter niet gebruikt werd. De Pauw publiceerde in 1898 op grond van persoonlijke waarnemingen een geologisch profiel.[27] Dit bevestigde de beschrijving van Arnould. De Pauw beschrijft enkel de algemene structuur, de locatie en de dikte van elke kleisteenlaag. Deze lagen hebben een duidelijke gelaagdheid, wat ook blijkt uit het boorkernonderzoek van 2003.[22] De lagen in de galerijen zijn vlak of lensvormig. Harde stukken steenkool uit het Pennsylvanien liggen geconcentreerd in lagen langs de oevers van het paleomeer. Zanden en lignietlagen tot acht centimeter dikte zijn de meest voorkomende sedimenten en hebben de vorm van lenzen in het stratigrafisch profiel. Mogelijk werden deze in een meer variabel milieu afgezet en in ondieper water dan typisch voor seizoensgebonden laminatie. De klei wordt in pakketten van tien centimeter dik verdeeld door doorlopende zandige lagen van één millimeter.[27] Elke kleilaag heeft een zeer fijne laminatie van een millimeter dik of minder. In de boorkernen zijn niet-gelaagde intervallen aantoonbaar met botfragmenten.[28] Dit zou door bioturbatie of vertrappeling veroorzaakt kunnen zijn maar ook door het boorproces. In de "Cran du Midi" vormen geërodeerde oppervlakken, kleinschalige plooiing en verzakkingen kleinere sedimentologische structuren. Kleine, synsedimentaire plooien komen veel voor met "boudinage"structuren waarin het sediment door ontgassing of door ontwatering toegeknepen werd. Synsedimentaire plooien zijn plooien die zich ontwikkelen tijdens de sedimentatie.

Bestand:Sketched plan view on the plaster blocks assemblage containing Mantellisaurus aterfieldensis, Bernissart specimen 'T' (RBINS R57). Drawed by Louis F. De Pauw, 1882.jpg
Schets van de verzameling plaasterblokken die Mantellisaurus atherfieldensis bevatten, Bernissart specimen "T" (RBINS R57). Getekend door Louis F. De Pauw in 1882. Mantellisaurus atherfieldensis werd gevonden in de galerij op 322 meter diepte. Blok "1T" bevat de schedel en blok "5T" het einde van de staart.

Tegen de buitenwand van het zinkgat liggen steile kleilagen onder een hoek van 60° tot 70° met het horizontale vlak. Maar al op tien meter van de wanden lopen de lagen bijna horizontaal. De bodem is vlak maar op ongeveer veertig meter van de westelijke wand is er een kleine anticline. Niet zozeer de plooiing veroorzaakte de vervorming van de kleilagen maar veeleer het breken van de kleisteen en het afglijden van talrijke kleisteenblokken die samen hun evenwijdige stratificatie bewaarden, zoals aangetoond door de boorkern BER 3.[29] Het oostelijke deel van het zinkgat waar de vervorming door tektonische daling en de afglijdingshoek het grootst zijn, toont de structuur in blokken het best. De vijftig meter dikke kleisteen vult dus een trechter met een ovale dwarsdoorsnede waarvan de lengteas van noord naar zuid gericht is, licht discordant op de breccie uit het Pennsylvanien liggend. De Tertiaire gesteenten die de mariene sedimenten uit het Albien-Cenomanien bedekken, waren ook onderhevig aan tektonische daling, maar dan zwakker.[30] Vandaag ligt aan het oppervlak juist boven de "Cran du Midi" een cirkelvormig moerassig gebied, wat De Pauw reeds opviel.[27]

Ondanks de hoge concentratie aan fossielen liggen de iguanodonskeletten niet in delen van een bepaald stratigrafisch interval systematisch opgestapeld of extreem geconcentreerd maar veeleer gelijkmatig verspreid over het oppervlak van de sedimentaire lagen. Als men het volume en verspreiding van de skeletten afzet tegen de ruimte in de klei van de "Cran du Midi", bevonden zich waarschijnlijk minstens honderd specimina. Het zou minder kunnen zijn als de fossielen ongelijkmatig geconcentreerd zijn maar meer als zich nog skeletten buiten en onder de hoofdlagen bevinden.

Volgens Norman zijn er drie groepen skeletten die gemeenschappelijke oriëntatie hebben.[31] Maar in twee van deze groepen zitten specimina van verschillende beenderlagen (I, II en IV). Het is dus onwaarschijnlijk dat de gedeelde oriëntatie veroorzaakt werd door een bepaald type watertransport. Weliswaar zijn de skeletten van beenderlaag V duidelijk in één richting georiënteerd, maar deze werden opgegraven in een zone die gelijk loopt met een noordoost-zuidwest georiënteerde syncline met gebroken en waarschijnlijk verplaatste blokken kleisteen. Een alternatieve verklaring is dus dat subsidentieprocessen in een vroeg stadium de oorspronkelijke oriëntatie van de kadavers in de nog vochtige en dus plastische modder beïnvloed hebben. Bewegingen van de sedimenten na de inbedding van de kadavers kan dus de oorspronkelijke oriëntatie en positie ervan grondig gewijzigd hebben. De afwezigheid van laminatie in de sedimenten van de "Cran du Midi" kan het gevolg zijn van bioturbatie door gravende of sessiele organismen, toen het paleomeer van Bernissart door drogere omstandigheden inkromp en het water ondieper werd. Maar deze hypothese wordt ondermijnd door de afwezigheid van vervormde gesteentelagen en/of fossiele krimpscheuren. Dat vroegere onderzoekers deze sedimentologische structuren niet opmerkten, is onwaarschijnlijk.

Geologische studies van de "crans" in de negentiende eeuw

Het eerste belangrijke geomorfologisch onderzoek van de "crans" in het Bekken van Mons werd in 1870 door de Belgische geologen Alphonse Briart en F.L. Cornet verricht.[32] Jean d'Omalius d'Halloy geloofde dat geisers aan de oorsprong van de "crans" lagen en de Engelse geoloog G.A. Lebour zag er de resten van vulkanische pijpen in. De Belgische geoloog Jules Cornet en de geoloog R.G. Schmitz voerden in 1899 een diepgaand onderzoek uit en ontkrachtten de hypotheses van d'Halloy en Lebour. Zij weerlegden ook de hypothese van geoloog E. Dupont die stelde dat gedurende het "Wealdien" te Bernissart een vallei lag met een moeras dat door een stroom doorkruist werd. Volgens Cornet en Schmitz werden de "crans" gevormd doordat ondergrondse rivieren holten vormden in de mariene kalksteen van het Dinantien. De geleidelijke instorting van de steenkoollagen in deze holten zou vorm gegeven hebben aan deze "crans". De ouderdom van de natuurlijke putten in het Bekken van Mons was controversieel. Cornet en Briart stelden in 1870 dat het voorkomen van steenkoolpuin, steenkoolhoudende zandsteen en gesteenten uit het Krijt en de afwezigheid van gesteenten uit het Tertiair in de opvulling van de "crans" erop wijst dat deze opvulling na het Krijt gebeurde, maar zeker vóór het "Landenien" (nu Thanetien, 59,2-56,0 miljoen jaar oud).

Recent onderzoek van het Iguanodon-zinkgat

Tijdens een onderzoek in 2002 en 2003 maakte men drie boorkernen in en rond het zinkgat van Bernissart met als doel de ontwikkeling de doline, de kans om meer fossielen te vinden en een nieuwe seismische geofysische techniek te bestuderen.[33][34] In oktober 2002 verkreeg men een volledige boorkern, BER 3, waarmee men een diepte van 349,95 meter bereikte en waarbij sedimenten uit het Thanetien, uit het late en het vroege Krijt en uit het Westfalien aangeboord werden.[23][35] De sedimenten uit het Onder-Krijt zijn vijftig meter dik en bestaan uit kleisteen van de Formatie van Sainte-Barbe. Op basis van de korrelgrootte van deze sedimenten en de gelaagde stratificatie die gelijkenis vertoont met de kenmerken van jaarlijkse sedimentatie, werd het paleomilieu van Bernissart vroeger geïdentificeerd met een meer dat langzaam door sedimenten opgevuld werd.[36] Recent onderzoek heeft dit bevestigd.[23][29][37][38] Er werd nog een tweede boorkern gemaakt tot op een diepte van 295 meter, BER 2.[28] In boorkern BER3 vond men beenderfragmenten op 309 meter diepte in de doline. Er is een mooie overeenstemming tussen het voorkomen van de beenderlagen in de negentiende-eeuwse galerijen van de "Cran du Midi" en de gemaakte boorkernen, vooral in boorkern BER3. Sedimentologische studies, waarbij ook gebruikgemaakt werd van bijvoorbeeld granulometrie[39] en kleimineralogie, van de meerafzettingen van de Wealdenfacies wierpen licht op de vormingsprocessen van de doline.[40] Ook het identificeren van organische materie door middel van pyrolise, het onderzoek van de palynofacies[41], het bepalen van het gehalte oplosbare alkaan en de analyse van koolstofisotopen droegen bij tot het ontrafelen van de vormingsprocessen van de "Cran du Midi".[37] Schnyder et al. (2009) nemen aan dat er twee stadia geweest waren in de evolutie van de meerfacies van Bernissart. Een eerste stadium was een grote aanvoer van plantenresten en een tweede met bacteriële activiteit en/of activiteit van algen met de vorming van amorfe organische materie het wisselende niveau van het meer volgend. De paleontologie van de facies werd bestudeerd door paleohistologisch[42] en diagenetisch onderzoek van beenderfragmenten en door onderzoek van monsters op Ostracoda en diatomeeën, maar deze monsters waren steriel. Door middel van palynologie en chemostratigrafie[43] werd de ouderdom van de iguanodonbeenderlagen gedateerd op de overgang tussen het Barremien en het Aptien, 126 tot 125 miljoen jaar oud.[44][45][46][47] Dit onderzoek verhelderde ook de beginstadia van de subsidentie in het Bekken van Mons.[38] Monsters van de Wealdenfacies van Bernissart uit de verzamelingen van het K.B.I.N. en van de Wealdenlocaties van Thieu, Baudour en Hautrage werden ook onderzocht, en men beschreef zeldzame fossielen van Iguanodon uit de Formatie van Baudour.[48] In 1952 ontdekte een arbeider een linkerscheenbeen met onvolledig bewaarde uiteinden op een diepte van ongeveer tien meter in de Degand-Dutalys kleisteengroeve in het Bois de Baudour (specimen RBINS R267). Een linkercoracoïd van Iguanodon bernissartensis (catalogusnummer RBINS R268) met het label "Wealdien de Baudour" werd, net zoals RBINS R267, ook aangetroffen in de paleontologische verzamelingen van het K.B.I.N. Dit zijn de enige beenderen van Iguanodon bernissartensis die buiten de "Cran du Midi" van Bernissart gevonden werden, wat nog eens de uitzonderlijke fossilisatieomstandigheden van de beenderlagen van Bernissart benadrukt. De determinatie van plantenfossielen en pollenanalyse leverden verdere informatie over de paleo-ecologie van het Bekken van Mons tijdens het Onder-Krijt.[2][3][49][50][51] In Thieu, op ongeveer vijfendertig kilkometer van Bernissart, wijst het voorkomen van dinoflagellaten op mariene invloed op de Wealdenfacies van het oostelijke deel van het Bekken van Mons.[52] Al de gegevens van het onderzoek van 2002 en 2003 werden ingebracht in de geologische context van Noordwest-Europa.[53][54]

Theorieën over de doodsoorzaak van de iguanodons van Bernissart en de vorming van de beenderlagen

Er zijn verschillende hypothesen opgesteld over de specifieke geologische en paleo-ecologische kenmerken van het gebied van het paleomeer van Bernissart die tot de massale sterfte van de iguanodons zouden hebben kunnen geleid. Op basis van sedimentologische en tafonomische data lijken de theorieën over natuurlijke doodsoorzaken zoals predatie, ziekte, of ouderdom en de theorieën over verstikking minder waarschijnlijk dan die van massale sterfte door verdrinking en/of natuurlijke intoxicatie. Dit laatste betreft vervuiling van de aquatische habitat door opwellende sulfaatrijke zouten in het water van het paleomeer of door giftige stoffen van biologische oorsprong, geproduceerd in levende cellen van organismen.

De natuurlijke leefomgeving kan onder bepaalde omstandigheden een dodelijke val worden, bijvoorbeeld wanneer kudden door plotse hoge waterstanden overvallen worden, of wanneer grote aantallen dieren op hun trekroutes bij het oversteken van rivieren verdrinken, of wanneer er door bosbranden paniek ontstaat. Ook massale sterfte door uitdroging en verhongering ten gevolge van seizoensgebonden droogte kan later tot de vorming van omvangrijke beenderlagen leiden, indien de kadavers door het transporterend vermogen van water op een bepaalde locatie verzameld raken. Bosbranden, plotse overstromingen, droogte en, specifiek voor de karstrijke geologie van Bernissart, chemische en biologische intoxicatie, zijn gevaarvolle situaties die hoogstwaarschijnlijk tijdens het Onder-Krijt ook in Bernissart optraden. In Hautrage, op een goede tien kilometer van Bernissart, werden in het Onder-Krijt bruinkoollagen en typische colluvia gevonden die na bosbranden afgezet werden.[29]

Edouard Dupont

Dupont meende in 1878 en in 1897 op basis van de geologische karakteristieken van de "Cran du Midi" dat er zich te Bernissart een nauwe kloof bevond waarin onder meer Iguanodon bernissartensis leefde en stierf en kadavers periodiek door de door stortvloeden aangevoerde sedimenten in korte tijd begraven werden.

Louis Dollo

Bestand:PSM V24 D370 Iguanodon bernissartensis.jpg
Tekening van het skelet van Iguanodon bernissartensis uit een publicatie van Louis Dollo naar aanleiding van de montage van het holotype door De Pauw in 1882 en de tentoonstelling voor het publiek in juli 1883.
Bestand:Marsh Iguanodon.jpg
Reconstructietekening uit 1896 van het skelet van Iguanodon bernissartensis door Othniel Charles Marsh.

Louis Dollo, die als eerste de landvertebraten van Bernissart beschreef, publiceerde tussen 1882 en 1923 een reeks verhandelingen (herzien door Casier[55] en door Bultynck[56]) waarin hij onder meer opperde dat de meeste gevonden iguanodons oude dieren waren. Zoals de recente "olifantenkerkhoven" was Bernissart een soort "dinosauriërkerkhof" waar deze oude dieren zich afzonderden om er te sterven. Hij had ook een theorie die stelde dat oude, minder snelle dieren uit kuddes door stortvloeden om het leven kwamen. Het ontbreken van een mengeling van dieren van verschillende leeftijden is voor sommigen een argument tegen de algemeen aanvaardde opvatting dat Dinosauria kuddedieren waren. Ook zouden volgens Dollo enkele specimina, onder meer een skelet dat op de rug ligt, tekenen van een gewelddadige dood vertonen, mogelijk ten gevolge van gevechten.

François-Léopold Cornet

Cornet lanceerde in 1898 een alternatieve theorie waarin de vorming van de beenderlagen verklaard wordt door langzame opstapeling van kadavers door de sedimentatieprocessen rond en in een nabijgelegen meer waarvan de bodem verzakte. Omdat de fossielhoudende lagen wegzonken in een doline, bleven deze gespaard voor de erosie waaraan de sedimentaire gesteenten in de rest van het Bekken van Mons wel onderhevig waren.

Edgar Casier

In 1960 formuleerde Casier twee verklaringen voor het ontstaan van de beenderlagen. In de veronderstelling dat Iguanodon zich bij gevaar in het water begaf, bijvoorbeeld om aan predatoren te ontsnappen, zou een aantal dieren in de moerassige depressie te Bernissart gegleden zijn, raakten er door de steile hellingen niet meer uit en werkten zich vast in de modder in hun pogingen zich eruit te bevrijden. In een tweede hypothese veronderstelt Casier dat Iguanodon een amfibisch dier was dat, zoals het nijlpaard, constant in water vertoefde. Tijdens periodes van droogte liepen de dieren zich vast in de dikke, kleverige modder van opdrogende drinkplaatsen en kwamen om door uitdroging en verhongering. In een derde hypothese volgt hij Dollo en Dupont met hun hypothese over periodieke stortvloeden.

David Norman

De beenderlagen op 322 meter diepte zijn door respectievelijk een, twee en vijf meter van elkaar gescheiden. Dit wijst er volgens Norman (1987a) en vóór hem De Pauw (1902) op dat de iguanodons niet in één keer omkwamen. In tekeningen die de situatie van boven bezien weergeven, lijkt het alsof de skeletten dicht bij en over elkaar liggen. Maar de tijdens de opgravingen getekende verticale stratigrafische profielen tonen dat veel skeletten door niet-fossielhoudende zandsteen en kleisteen van elkaar gescheiden worden. Via hun algemene oriëntatie kan men drie groepen skeletten onderscheiden die tijdens verschillende gebeurtenissen door de afzettingen van het paleomeer van Bernissart begraven werden. Uit de veldnotities blijkt duidelijk dat skeletten die dezelfde oriëntatie hebben (vermoedelijk door stroming) in dezelfde sedimentlaag gevonden werden. Daarom kunnen de iguanodonbeenderlagen niet het gevolg zijn van één enkele catastrofe, maar werden ze gevormd gedurende een periode van tien tot honderd jaar. Het is dus mogelijk dat verschillende groepen iguanodons door periodieke stortvloeden en/of modderstromen meegesleurd werden en verdronken en in het paleomeer van Bernissart terechtkwamen.

Langzame vorming van de beenderlagen

Als dieren in een levensgemeenschap door normale oorzaken sterven, zoals ziekte, ouderdom of predatie, worden beenderlagen alleen gevormd door mechanismen die de kadavers van individuen die op verschillende plaatsen en op verschillende tijdstippen leven, op één punt concentreren. Transport door water speelt daarbij meestal een belangrijke rol.[57][58][59]

De meeste bij Bernissart gevonden iguandodon zijn volwassen dieren. De beenderlagen vertegenwoordigen dus slechts één leeftijdscategorie. Als de dieren gestorven waren door normale oorzaken zouden de lagen voornamelijk jonge dieren en halfvolwassen specimina bevatten meer dan 90% van de sterfgevallen uitmaken.[59] De feitelijke samenstelling is juist het tegenovergestelde, zodat de doodsoorzaak niet bij graduele, normale levensomstandigheden, maar bij niet-selectieve, plotse, catastrofistische omstandigheden gezocht moet worden.

Massale sterfte door droogte

In de huidige faunae is droogte de voornaamste oorzaak van massale sterfte waarbij kadavers van grote planteneters dikwijls geconcentreerd raken rond ingekrompen of opgedroogde drinkplaatsen.[60][61] Beenderlagen met Ceratopsia in Krijtafzettingen in het westen van Noord-Amerika hingen samen met sterk seizoensgebonden, semi-aride klimaatomstandigheden, waarbij de dieren door langdurige droogteperioden massaal omkwamen.[62][63][64] Waarschijnlijk kwamen ook te Bernissart en omgeving periodiek droogteperiodes voor, maar er zijn geen overtuigende bewijzen gevonden van extreme droogte, zoals fossiele krimpscheuren, evaporieten of typische paleosols. Desalniettemin kan het opdrogen van drinkplaatsen de er zich verzamelende iguanodons kwetsbaar gemaakt hebben, bijvoorbeeld voor predatie. Het uitdrogende paleomeer van Bernissart kan een laatste toevluchtsoord geweest zijn voor grote aantallen dorstige dieren. Andere voorbeelden van massale sterfte ten gevolge van extreme droogte zijn in het Mesozoicum de beenderlagen van de Dalton Wells Dinosaur Quarry, de Dry Mesa Dinosaur Quarry, de Howe Dinosaur Quarry en de Tendaguru-formatie.

Het sediment in het paleomeer van Bernissart had een overwegend kleiige samenstelling. Dieren op zoek naar water kunnen zich in de diepe, kleverige modder van opdrogende drinkplaatsen vastgelopen hebben en kwamen dan om door verhongering en/of uitputting. Dit scenario wordt als een zeer plausibele doodsoorzaak beschouwd en is door sedimentologische gegevens ondersteund. Het is echter problematisch dat de meeste iguanodons niet op hun buik liggen met de poten volledig uitgestrekt, een houding die typisch is voor dieren die half weggezonken zijn in zuigende, kleverige modderlagen.[57][65] Het langzaam wegzinken van de meerbodem in het zinkgat nadat de kadavers in de sedimenten ingebed waren, zou geen invloed gehad moeten hebben op hun bewaarde houding. Daarbij kunnen dieren niet diep in modder wegzinken door de dichtheid ervan en de opwaartse kracht van het water waardoor het verzadigd is. Daardoor zal de bovenzijde blijven uitsteken zodat het kadaver ten prooi valt aan carnivoren/aaseters.[65] Terwijl in de Cleveland Lloyd Dinosaur Quarry overvloedige skeletten van vleeseters zijn aangetroffen, die zelf in de modder gevangen raakten toen ze afkwamen op stervende dieren of hun kadavers, werden te Bernissart slechts één vingerkootje van een carnivore dinosauriër en de skeletten van vier krokodilachtigen gevonden. Bijtsporen van roofsauriërs zijn op de iguanodons niet aangetroffen en de meeste skeletten bevonden zich nog in anatomisch verband en zijn goed bewaard. Dit wijst erop dat de kadavers niet door aaseters verstoord werden.

Massale sterfte door plotse bedelving

Massale sterfte door plotse bedelving wordt veroorzaakt door plotse katastrofische sedimentologische gebeurtenissen. Kudden kunnen plots begraven worden als oevers instorten of door aardverschuivingen na hevige neerslag of aardbevingen.[57] Zo'n instorting kan voorgevallen zijn toen het zinkgat het oppervlak bereikte, of later door instabiliteit van de randen van het zinkgat. Alhoewel deze hypothese met de meeste tafonomische gegevens niet strijdig is, ontbreekt ondersteunend sedimentologisch bewijs ervoor volledig, zoals middelgrote tot grote aardverschuivingen. Het meest aannemelijke scenario voor een plotse massale sterfte van de iguanodons is abnormaal en/of panisch gedrag van een kudde dieren onder gevaarlijke omstandigheden.[66]

Plotse massale sterfte door verdrinking

Bestand:Gustave Lavalette ; 22 juli 1882.JPEG
Tekening door Gustave Lavalette (22 juli 1882) van Iguanodon bernissartensis waarop duidelijk de opisthotone houding van het skelet te zien is. Zo'n houding kan op biologische intoxicatie wijzen of intoxicatie door het inademen van waterstofsulfide.

Een andere mogelijke verklaring is massale verdrinking. Aangezien de omgeving van meren en moerassen waarschijnlijk de habitat van Iguanodon was, is het onwaarschijnlijk dat deze dieren in normale omstandigheden gemakkelijk konden verdrinken. Gevaarlijke omstandigheden, zoals het in kudden oversteken van rivieren of vluchten in kuddeverband, zijn plausibele scenario's waarmee massale verdrinking kan verklaard worden. Maar er is weinig bewijs waarmee deze hypothese onderbouwd kan worden. De opisthotone houding van vele skeletten, waarbij de nek over de rug gekromd is, kan optreden door verschillende hersenaandoeningen ten gevolge van verdrinking, maar verstikking, virale infecties, verhongering en giftige stoffen in de leefomgeving kunnen zo'n houding ook veroorzaken.[67]

In de "Cran du Midi" werden concentraties bruinkool gevonden die vermoedelijk het gevolg zijn van overstromingen na bosbranden. Een zeer lage sedimentatiesnelheid, zoals in sommige hoefijzermeren zou de grote concentratie aan skeletten kunnen verklaren. Maar de zandsteensedimenten wijzen op een weliswaar cyclische maar matig hoge aanvoer. Er zijn veel aanwijzingen dat de kadavers snel begraven werden net nadat de dieren omgekomen waren, wat niet op een lage, maar op een hoge sedimentatiesnelheid duidt. Het sedimentatiebeeld van het paleomeer en omgeving te Bernissart werd door natuurlijke overstromingen beïnvloed, maar er is geen sluitend sedimentologisch bewijs gevonden voor het optreden van stortvloeden waarin grote aantallen dieren verdronken en die daarna zeer snel begraven werden.

Massale sterfte door inhalatie van waterstofsulfide

Op basis van de volgende kenmerken van de sedimenten te Bernissart is ook het inademen van het giftige gas waterstofsulfide een mogelijk scenario om het ontstaan van de uitzonderlijke accumulatie van skeletten te verklaren:

  • De Barremien/Aptien kleisteen van Bernissart bevat overvloedige concentraties pyriet, een algemeen product van diagenetische fixatie[68] van waterstofsulfide in sedimenten. Ook de gevonden beenderen van Iguanodon bernissartensis bevatten grote hoeveelheden pyriet.
  • Waterstofsulfide wordt gevormd door sulfaatreducerende bacteriën, waterstof + zwavelzuur + zuurstof + kooldioxide door chemosynthese omzettend in diwaterstofsulfide, water en CH2O (koolhydraat): CO2 + 6 H2 + H2SO4 → CH2O + H2S + 5 H2O. Deze breken in anaërobe omstandigheden organische stofen af. De kleisteen van Bernissart is daaraan rijk en veel sedimentologische structuren duiden op ontsnappend gas. Het bewaard blijven van zachte weefsels wijst op anaerobe omstandigheden tijdens de fossilisatie van de skeletten.
  • De lagen uit het Silesien rond en onder de "Cran du Midi" bevatten sulfaatrijk grondwater dat zich onder hydrostatische druk opwaarts kan bewegen. Dit geothermaal water bereikt temperaturen tot 70 °C en vindt haar oorsprong in neerslag. Door één of andere warmtebron verwarmd gesteente in de ondergrond verhit het water dat daardoor opstijgt. De leemte die ontstaat, wordt door toestromend koud water aangevuld waardoor de ondergrondse waterstroom in stand gehouden wordt. Het verhitte water vermengt zich met het gesteente en kan diverse mineralen oplossen. Door de oplossing van waterstofsulfide kan het hete water de typische geur van rotte eieren krijgen. Oplossing van lagen anhydriet waardoor ondergrondse grotten ontstonden die instortten en subsidentie veroorzaakten vormde een reservoir voor het geothermale water. Het iguanodonzinkgat is hier zelf een voorbeeld van. De opvullingsgesteenten van de meeste zinkgaten in het Bekken van Mons, vooral schaliën uit het Boven-Carboon, zijn nu ondoordringbaar, maar opwaartse, hydrostatische stromen sulfaatrijk grondwater kunnen tijdens de vroegste vormingsstadia van de zinkgaten aanwezig geweest zijn. Het kan ook vanuit nabije breuken en/of plooien opgestegen zijn, daar het gehele gebied rond Bernissart onderhevig was aan tektonische daling ten gevolge van karsterosie. Rapporten van de steenkoolmijnen van Bernissart vermelden dat er technische ingrepen nodig waren om de concentratie aan waterstofsulfide in de mijngalerijen te verminderen, wat dus aantoont dat plaatselijk sulfaatrijk grondwater vanuit gesteenten van het Onder-Carboon opsteeg in de geëxploiteerde steenkooladers uit het Boven-Carboon.[69]

Massale sterfte door biologische intoxicatie

Biologische vergiftiging, zoals bijvoorbeeld intoxicatie door blauwalgen, is ook een plausibele doodsoorzaak.[70][71] Door de brecciakolom in het zinkgat van Bernissart of langs een nabije breuk kan sulfaatrijk grondwater opgestegen zijn. Dit zou de temperatuur verhoogd hebben en de Cyanobacteria in water en/of sulfaatreducerende Bacteria in sediment doen toenemen. Schnyder et al. (2000) rapporteerden een sterke anomalie in sedimentaire organische materie van de Sainte-Barbe-kleisteen. Deze anomalie werd door hen geïnterpreteerd als verhoogde productiviteit van algen en bacteriën of van macrofieten, ofwel waterplanten.

Intoxicatie verklaart de opisthotone houding van een aantal iguanodonskeletten van Iguanodon en zou het effect van een droogte hebben versterkt. Droogte dwong Iguanodon bernissartensis voedsel en water te zoeken in gevaarlijke gebieden met giftig water of vrijkomend waterstofsulfide. De dieren kunnen direct aan het gif overleden zijn of verdronken na het bewustzijn verloren te hebben. Lange perioden van droogte met bijgevolg kleiner wordende en/of opdrogende drinkplaatsen kunnen de werking van opborrelend geothermaal water vergroot hebben. In associatie met Iguanodon werden te Bernissart ook duizenden fossiele vissen gevonden. Massaal afsterven van vissen wordt dikwijls door anoxisch water veroorzaakt maar kan ook het gevolg zijn van intoxicatie door waterstofsulfide.[72] Het massaal afsterven van de zoetwaterfauna gaat logischerwijze dat van de landfauna vooraf. Dit verklaart waarom de beenderlagen met vissen gescheiden zijn van de beenderlagen met Iguanodon in de sedimenten van de "Cran du Midi". Wat de intoxicatietheorieën niet verklaren, is waarom de thanatocoenose van Bernissart met 90% Iguanodon bernissartensis-specimina bijna monospecifiek is.[73] Iguanodon zal niet de enige grote landvertebraat zijn geweest die in en rond het meer van Bernissart leefde, zodat andere dinosauriërs ook aan vergiftiging hadden moeten sterven. Zoals bekend zijn die niet gevonden, maar hoogstwaarschijnlijk werden lang niet alle fossielen uit de sedimenten van de doline verwijderd.

Tafonomie

Bestand:Gustave Lavalette ; juli 1882.jpg
Tekening door Gustave Lavalette (28 november 1883) van specimen 'L RBINS R56'. Veel skeletten van Iguanodon bernissartensis zijn bijna volledig. Dit wijst erop dat de dieren na hun dood snel in de sedimenten van het paleomeer van Bernissart ingesloten werden, en dus afgesloten werden van externe destructieve factoren zoals predatie.

Grondig tafonomisch onderzoek van de beenderlagen van Bernissart bleef uit tot zo recent als 2012.[48] De samenstelling van de paleofauna van Bernissart is bijna monotypisch waarbij Iguanodon bernissartensis met ongeveer veertig individuen dominant is[74][75] en tezamen met de kleinere Mantellisaurus atherfieldensis ongeveer 90% uitmaakt van de gevonden biodiversiteit van de landdieren. De meeste iguanodons zijn volwassen dieren met een volledig verbeend skelet. De vergroeiingen wijzen op een hogere leeftijd. Bij alle individuen zijn de diapofysen en de wervelbogen samengesmolten met het wervellichaam. De sacrale wervels zijn vergroeid tot een heiligbeen. De beennaden van de schedel zijn altijd gesloten, zelfs bij de kleinere Mantellisaurus. Bij sommige exemplaren zijn het schouderblad en het ravenbeksbeen volledig samengegroeid. Het sprongbeen is met het scheenbeen vergroeid. Ook is bij de meeste skeletten het oorspronkelijke kraakbeen van de borstbeenderen intern verbeend.[76] Norman (1986) onderscheidde drie "halfvolwassen" exemplaren van Iguanodon bernissartensis. Het zijn kleinere individuen die alle drie minder goed bewaard zijn.

De meeste skeletten zijn bijna volledig, ook die van de schildpadden, krokodillen en vissen, behalve het losse theropode vingerkootje. Al zijn vele van de skeletten goed bewaard, bij andere ontbreken bepaalde delen, zoals de kop of gehele ledematen. Ook komen er losse poot- en staartskeletten voor. Deze lichaamsdelen kunnen losgeraakt zijn en dieper of juist minder diep zijn weggezakt dan de rest van het lichaam. Zulke dislocatie komt in drijfzand en moerassen vaak voor. Sommige iguanodonskeletten liggen uit anatomisch verband en vertonen kleine breuken. Het langzaam wegglijden in de doline van de sedimenten die de skeletten bevatten, is hiervan de oorzaak. Louis Dollo vermeldde zulke breuken in zijn aantekeningen bij de beschrijving van de houding van de skeletten zoals zij in de "Cran du Midi" aangetroffen werden:

"Onvolledig geraamte. Deze Iguanodon ligt op zijn rechterzijde met de voorste ledematen naast elkaar uitgestrekt. De achterste ledematen zijn niet erg uitgespreid (althans in zoverre men kan oordelen naar wat ervan overblijft). De hals en de staart zijn uitgestrekt. Dit alles zijn kenmerken die wijzen op een vreedzame dood. Op verscheidene plaatsen van het geraamte bemerkt men rechtlijnige breuken of verschuivingen die wijzen op de bewegingen die zich op het terrein hebben voorgedaan lang na het bedelven. Deze kleine breuken zijn zeer duidelijk in de schedel, in de ribben en in de staart. Aan de voorste ledematen merken we duidelijk dat de grote spoor die zich nog op haar natuurlijke plaats bevindt, geen nasale hoorn is, noch een spoor zoals bij de haan, maar wel een vervormde duim. Onder de heupbeenderen en onder de achterste ledematen verschijnt het gebeente van een tweede Iguanodon, waarop deze die we hier beschrijven is komen te liggen. De twee exemplaren worden gescheiden door sedimentatielaag van minder dan 20 cm."

Bestand:Iguanodon4.jpg
Gustave Lavalette tekende in 1882 deze Iguanodon bernissartensis in de houding zoals hij het skelet aantrof. Men kan duidelijk zien dat het skelet, door het langzaam wegzinken in de "Cran du Midi" van het sedimentair gesteente waarin het ingesloten zat, uit het anatomisch verband gebracht werd.

Sommige skeletten werden onvolledig opgegraven of zelfs gedeeltelijk vernietigd wegens de lastige bergingsomsatandigheden zoals specimen IRSNB VERT-5144-1716 waarvan slechts de achterkant bewaard bleef.[11]

De vele volledige skeletten in anatomisch verband tonen dat de kadavers onmiddellijk na de dood door de sedimenten van het paleomeer van Bernissart bedekt werden, niet verstoord door aaseters, zoals de krokodilachtigen Bernissartia en Goniopholis, en door theropode dinosauriërs. Ze dreven niet rond, gezwollen door rottingsgassen. Vooral in de besloten habitat van een meer zouden door de constante aanwezigheid van aaseters kadavers op korte tijd uiteengerukt en de beenderen verspreid moeten worden.

De skeletten zijn uitzonderlijk goed geconserveerd. Vaak zijn de verbeende pezen langs de wervelkolom in detail bewaard gebleven[77] en in de meeste gevallen bevinden deze zich nog in hun oorspronkelijke positie. Louis Dollo vermeldde deze verbeende ligamenten in zijn aantekeningen:

"Onvolledig geraamte. Nog een specimen dat op zijn rechterzijde gelegen is en waarvan de hals zeer sterk naar achteren gebogen is. De achterste ledematen, waarvan één met verwrongen voet, zijn van elkaar gescheiden zoals bij het lopen. Dit dier werd bovendien zeer sterk afgeplat in de lagen en een kleine spleet heeft de staart in twee stukken verdeeld. Bij deze Iguanodon kan men zeer goed de touwtjes bemerken die de verbeende gewrichtsbanden over heel de lengte van de rug en de staart vormen. Deze gewrichtsbanden, ontaarde spieren, dienden om een grote stevigheid te geven aan dat deel van de ruggengraat dat ze bedekten, o.a. aan de staart, die hierdoor tot een vreselijk verdedigingswapen ontwikkeld werd. Dit is een verschijnsel waarvan we voorbeelden aantreffen bij de huidige hagedissen (Uromastyx) en ook bij de Dinosauriërs (Stegosaurus). De Iguanodon, waarover we het hier hebben, rustte met zijn staartstreek op de staart van het op zijn rug gelegen specimen, dat zich slechts een dertig cm. hoger bevond."

Op vele specimina zijn ook huidafdrukken bewaard gebleven. In 1898 rapporteerde De Pauw zelfs mogelijke resten van weefsels.[27] Uitzonderlijke conservering van weke delen is het gevolg van een zeer vroege diagenetische fosfatisatie ten gevolge van snelle post mortem[78] wijzigingen in de tere weefsels. Slechts direct na de dood en het door sedimenten afdekken van een organisme kan zo'n mineralisatie optreden, meestal op in zuurstofvrije omstandigheden.[79]

De iguanodons liggen meestal op hun zijkant in een tamelijk passieve houding. Vaak is de nek extreem naar achter gebogen. Deze opisthotone houding wordt dikwijls vermeld in de skeletbeschrijvingen van Dollo:

"Onvolledig geraamte. Dit specimen, dat op zijn rechterzijde ligt, met de voorste ledematen opengespreid of samengevoegd, wordt gekenmerkt door een zeer sterke contractie van de hals, waardoor het achterste gedeelte van de schedel op het begin van de rug komt te liggen. Eveneens kenmerkend is de sterke contractie van het achterste rechterlidmaat, waardoor het been op de dij en de voet op het been gevouwen worden, zodat de hiel de heupbeenderen bereikt. Dit kenmerk laat allicht een zeer heftige dood veronderstellen."

"Onvolledig geraamte. Dit specimen ligt op zijn linkerzijde met de voorste en achterste ledematen uitgespreid en samengevoegd. Het vertoont een hals die zeer sterk naar achteren samengetrokken is, wat er misschien op wijst dat het dier minder vreedzaam is omgekomen dan dit bovenaan in 't midden en misschien veel sneller begraven werd na zijn dood."

Het krommen van de nek over de rug is niet zeldzaam bij goed bewaard gebleven amniote fossielen.[67] Over de oorzaak is veel gespeculeerd. Faux en Padian wezen er in een onderzoek in 2007 op dat de houding door spierkrampen in het laatste levensmoment (perimortem) bereikt wordt en door rigor mortis tijdelijk vastgehouden wordt. De houding impliceert dus dat de iguanodons snel begraven werden, dat postmortem transport onbetekenend was en dat de skeletten gespaard bleven van de activiteiten van aaseters.

Een opvallende uitzondering op de vele specimina met een opisthotone houding is specimen IRSNB VERT-5144-1716 dat op de rug ligt en waarvan het skelet dorsoventraal afgeplat is.[80] Deze kenmerken kunnen er volgens Dollo op wijzen dat dit dier op een andere manier omkwam dan de andere, misschien ten gevolge van een gevecht. Dollo noteerde in zijn aantekeningen:

"Onvolledig geraamte. Dit specimen, merkwaardig omwille van zijn uiterst uitzonderlijke positie, ligt op zijn rug met een opgeschorte staart. De achterste ledematen zijn uitgestrekt, de voorste ledematen geplooid (de voorarm ligt op de arm en de handpalm is vooraan geopend) en de hals is naar achteren gebogen. Alles wijst er bij dit dier op dat het een zeer heftige dood heeft gekend, waarschijnlijk bij een gevecht waarbij het op zijn rug werd geworpen door een slag op het midden van zijn lichaam. Daar men in de gesteentelagen van Bernissart geen belangrijke sporen heeft gevonden van de grote carnivore Sauriërs waartegen de Iguanodons zich moesten verdedigen, is het goed mogelijk dat dit individu is omgekomen in een strijd onder mannelijke dieren om het bezit van wijfjes, een verschijnsel waarvan we op dit ogenblik tal van voorbeelden in de natuur vinden. Boven de linkerarm bemerken we een afdruk van een vis, kenschetsend voor de gesteentelagen van Bernissart: Callopterus insignis."

Over een ander skelet schreef hij:

"Onvolledig geraamte. Een specimen waarvan de borst werd ingedrukt en dat, naar dit bijzonder kenmerk te oordelen, misschien langer bleef bloot liggen dan de andere, alvorens het werd bedolven."

Hiermee verwees Dollo misschien naar de mogelijkheid dat dit dier door een predator gedood werd, en/of dat het kadaver door aaseters gevonden werd. De ingedrukte borstkas is echter mogelijk het gevolg van druk en beweging in de "Wealdiaanse" sedimentlagen toen deze langzaam in de doline wegzonken en uiteindelijk op de trechtervormige bodem op meer dan 320 meter diepte tot rust kwamen, omgeven door gesteenten uit het Silesien (Boven-Carboon).

Soms vindt men op fossiele beenderen sporen terug van natuurlijke processen die postmortem en voor de diagenese optraden, zoals sporen van vertrappeling, sporen van tanden van aaseters of sporen van verwering. Hierdoor kan de morfologie van het bot drastisch gewijzigd worden.[81] Bij de vernieuwing van de Janletvleugel van het KBIN vanaf 2004 werden de iguanodonskeletten volledig ontmanteld en werden de beenderen behandeld tegen aantasting door pyriet. De gelegenheid werd te baat genomen om het oppervlak en de vorm van de beenderen te onderzoeken op sporen van vertrappeling, op sporen van tanden en op sporen van verwering. Er werden alleen natuurlijke breuken in de kleisteen of beschadigingen door met zekerheid vastgesteld. Destructieve omstandigheden voor en/of tijdens de laatste fase van transport zouden geleid hebben tot een groot aantal gebroken beenderen van ledematen.[64][82] Hun gaafheid toont dat de kadavers niet over grote afstand getransporteerd werden en/of dat zij niet door enige omstandigheid waren verzwakt voordat ze in het sediment terechtkwamen.

Sporen die kenmerkend zijn voor verwering, zoals afschilferen en barsten, komen niet voor, waaruit kan afgeleid worden dat de beenderen nooit lang blootgesteld waren aan de lucht voor of na transport door water. Evenmin konden sporen van vertrappelen vastgesteld worden zoals ondiepe, min of meer evenwijdige krassen op het botoppervlak.[83][84][85] Het ontbreken van zulke sporen wijst er weer op dat de iguanodons snel begraven werden. Bijtsporen ontbreken eveneens, zoals V-vormige groeven of doorboringen.[86].

De studie van de thanatocoenose van Bernissart

Bestand:Gideon Mantell.jpg
Gideon Mantell beschreef en benoemde het geslacht Iguanodon in 1825 onder meer op basis van tanden die in 1821 ontdekt werden in het Boven-Valanginien van de Tilgate Forest Beds (Tilgate Grit Member, Grinstead Clay Formation) in het Engelse dorpje Whitemans Green (Cuckfield, Sussex).
Bestand:Mantell iguanadon teeth.jpg
De tanden aan de hand waarvan Gideon Mantell in 1825 het taxon Iguanodon benoemde en beschreef. Iguanodon betekent "Iguanatand", naar analogie met de morfologie van de tanden van de Iguana, zoals ze onderaan de afbeelding te zien zijn.

De "Cran du Midi" leverde niet alleen een thanatocoenose[87] met een groot aantal Dinosauria, maar ook met andere fossiele reptielen, amfibieën , vissen, insecten en planten, en daarnaast ook nog versteende uitwerpselen.

Reptielen

Pierre-Joseph Van Beneden

Het was P.-J. Van Beneden die de fossielen uit de "Cran du Midi" aan de hand van hun tanden aan het geslacht Iguanodon toewees en hij was in 1878 de eerste die er een wetenschappelijk artikel over schreef. Het ergerde hem dan ook dat het label onder aan het eerste tentoongestelde skelet in juli 1883 op het binnenplein van het Paleis van Nassau te Brussel vermeldde dat het in 1878 door M. Fagès, directeur van de steenkoolmijn van Bernissart, gevonden was. Hij meende dat de eer van de ontdekking van de iguanodons aan hem toekwam omdat hij de eerste was die de fossielen identificeerde. De identificatie was mogelijk geweest doordat resten van Iguanodon al in 1821 in Engeland ontdekt werden door Gideon Mantell. Het opeisen van de ontdekking van Iguanodon door Van Beneden bracht in 1883 tijdens rumoerige bijeenkomsten van de "Académie royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique" ("Académie Royale de Belgique") een aantal weinig constructieve meningsverschillen op gang tussen Van Beneden en Edouard Dupont, directeur van het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique". Een twistpunt was ook of de Iguanodon van Bernissart tot een nieuwe soort behoorde of tot de soort Iguanodon mantelli die al bekend was uit Engeland.

George Boulenger

Bestand:Louis Dollo 2.JPG
Louis Dollo, de Belgische paleontoloog die als eerste Iguanodon bernissartensis uitvoerig bestudeerde en beschreef en van 1882 tot 1923 over Iguanodon en de paleofauna van Bernissart publiceerde.

Kort na de ontdekking van de iguanodons, vroeg Dupont aan de jonge natuuronderzoeker George Albert Boulenger of hij als assistent natuurwetenschappen verbonden aan het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique" de specimina wilde bestuderen. Boulenger stelde in 1881 zijn eerste resultaten voor aan de "Académie Royale de Belgique". Hij beschreef de bouw en structuur van het bekken en stelde voor op grond van de aanwezigheid van zes sacrale wervels bij de grote Iguanodon van Bernissart tegenover vijf sacrale wervels bij de kleinere Iguanodon van Bernissart een nieuwe soort in te voeren die hij Iguanodon bernissartensis noemde. Het enige kleinere specimen (catalogusnummer IRSNB 1551) wees hij toe aan Iguanodon mantelli von Meyer 1881.[88]. De studie van Boulenger werd nooit gepubliceerd omdat het door Van Beneden, die toen voorzitter van de wetenschappelijke afdeling van de Academie was, in een korte, zeer kritische herziening verworpen werd.[25] Deze herziening werd in 1881 wél gepubliceerd door Van Beneden. Hij betwistte onder meer het onderscheid in twee soorten en beweerde dat de door Boulenger vastgestelde osteologische verschillen hoogstwaarschijnlijk aan seksueel dimorfisme konden toegewezen worden[89]. Nog in 1881, kort na het verwerpen van zijn eerste onderzoeksresultaten, aanvaardde Boulenger een functie in het Natural History Museum te Londen. Van Beneden vond het later gerechtvaardigd, onder het toepassen van de regels van de nomenclatuur en omdat Louis Dollo de eigenlijke onderzoeker en beschrijver was, dat de nieuwe soort Iguanodon bernissartensis (Boulenger) Dollo zou genoemd worden.

Louis Dollo

De grootste eer voor de studie van de iguanodons' van Bernissart komt toe aan de Belgische paleontoloog Louis Dollo (1857-1931). Na het vertrek in 1881 van Boulenger werd Dollo tot "aide naturaliste" benoemd aan het "Musée Royal d'Histoire naturelle de Belgique" en kreeg zo vanaf 1882 de gelegenheid de paleofauna van Bernissart te beschrijven. Hij was een Franse mijningenieur die zich tot Belg naturaliseerde en zich volledig aan de paleontologie der gewervelden wijdde. Dollo schreef van 1882 tot 1906 een lange reeks inzichtrijke en vernieuwende verhandelingen en artikelen over zijn geliefde iguanodons en de andere gewervelden van Bernissart. In zijn eerste wetenschappelijke verhandeling uit 1882 onderzocht hij de basis voor Boulengers onderscheid tussen Iguanodon mantelli en Iguanodon bernissartensis. Dollo stelde een algemene overeenkomst vast in de anatomie van de kleinere en slankere iguanodontide van Bernissart en de iguanodonfossielen die door Mantell in 1821 gevonden werden (catalogusnummer NHMUK 3741). Bijgevolg identificeerde hij de kleinere iguanodontide van Bernissart (catalogusnummer IRSNB 1551) als Iguanodon mantelli.[90] Dollo omzeilde het door Van Beneden aangehaalde probleem van het mogelijke seksueel dimorfisme tussen de grote en de kleinere iguanodontide van Bernissart in het aantal sacrale wervels door het aantonen van bijkomende anatomische verschillen in de afmetingen van de schedel, de vorm van de oogkas, de vorm van het schouderblad, de afmetingen van de neusopeningen, de afmetingen en de vorm van de infratemporale openingen, de volledigheid van de externe opening van het ravenbeksbeen, de algemene vorm van dit coracoïd, de verhoudingen tussen de hand en de duim, de afmetingen van het opperarmbeen en de vorm van het voorste blad van het schaambeen. De conclusie van Dollo was dat de iguanodons van Bernissart inderdaad twee soorten vertegenwoordigen.

In 1883 publiceerde hij over het vierde dijbeenuitsteeksel[91]. In zijn aantekeningen over de skeletten beschreef Dollo ook dit vierde dijbeenuitsteeksel:

"Onvolledig geraamte. Dit specimen, dat op zijn linkerzijde ligt, was kenschetsend voor de ontwikkeling van het vierde dijbeenuitsteeksel, een geweldige beenderachtige punt, die zich in het midden van het dijbeen bevindt. Eveneens heeft dit exemplaar als voorbeeld gediend toen men de functie van dit uitsteeksel wou aantonen, dat, zoals men reeds weet, het hechtingspunt was van een zeer omvangrijke spier, die diende om de staart lateraal te bewegen."

In 1886 publiceerde Dollo over het borstbeenapparaat (het complex van het borstbeen en de ravenbeksbeenderen) en over het predentaal been, een bot aan de voorkant van de onderkaken dat tezamen met het premaxillair been van de bovenkaak een scherpe, hoornige "bek" vormt dat diende om plantaardig materiaal af te knippen, in 1886 en in 1888 over de proatlas, een kleine, rudimentaire halswervel die zich voor de eerste halswervel bevindt, in 1886 over de verbeende pezen, in 1887 over het bovenkaaksbeen en in 1888 over het borstbeen van Iguanodon bernissartensis, dat hij daarvoor al in zijn aantekeningen vermeldde:

"Onvolledig geraamte. Dit dier, waarvan het niet mogelijk was het hoofd op te graven, is op zijn linkerzijde gelegen en heeft zijn voorste en achterste ledematen uitgestrekt, terwijl zijn hals weinig samengetrokken is. Men ziet er tussen de voorste ledematen de borstbeenplaten in hun natuurlijke positie, die aldus bewijzen dat de Iguanodon geen sleutelbeenderen had en dat deze beenderen, die bij vergissing met deze naam aangeduid werden, wel degelijk het sternum vertegenwoordigen, zoals het sedert 1882 werd aangeduid."

In 1905 en 1906 beschreef hij fossiele voetsporen van Iguanodon uit het "Wealdiaan" van het Engelse Hastings. Zijn totale wetenschappelijke oeuvre zou een tijdspanne van 41 jaar beslaan, 1882 tot 1923,[92][93][94][95][96][97][98][99][100][101][102]) en behelsde niet enkel de Dinosauria, de krokodillen en de schildpadden van Bernissart, maar ook gewervelden van andere vindplaatsen. In 1923 publiceerde Dollo zijn laatste werk over de Iguanodon van Bernissart als een samenvattende studie ter ere van het honderdjarig bestaan van de publicatie van Mantells beschrijving van Iguanodon. Met de kennis die hij toen had, identificeerde Dollo Iguanodon als het ecologische equivalent van de giraffe. Door de vermeende kangoeroe-achtige houding kon Iguanodon volgens hem hoog in de bomen reiken om aan zijn voedsel te komen. Daarbij gebruikte het dier dan een lange, gespierde tong, zoals de giraffe. De scherpe bek met het predentaal been diende om taaie stengels en bladeren af te knippen die door de tanden tot pulp vermalen werden voordat het voedsel ingeslikt werd. In zijn aantekeningen beschreef Dollo ook dit predentaal been en de tanden:

"Onvolledig geraamte. Dit specimen bevindt zich eveneens op zijn rechterzijde met minder opengespreide hals en ledematen dan het specimen bovenaan in het midden. Het dier is weinig samengetrokken en is tevens de Iguanodon die over de mooiste schedel van de hele verzameling beschikt. Het is deze schedel die voor de gedetailleerde beschrijving van het hoofd heeft gediend. Men kan zeer duidelijk zien dat de Iguanodon vooraan in de mond een bek had, en achteraan een groot aantal tanden, die ons doen denken aan de kiezen van onze herkauwers en waarvan het slijtageoppervlak evenals de vorm op onbetwistbare wijze het plantaardig voedselregime van de reusachtige Dinosauriër van Bernissart aantonen."

Dit beeld van een gigantische, kangoeroe-achtige dinosauriër werd voor zestig jaar een icoon in de wereld van de ontluikende kennis over dinosauriërs, een beeld dat versterkt werd door de tentoonstelling van replica's van opgestelde skeletten op ware grootte in vele natuurhistorische musea over heel de wereld.[103]

Bestand:Iguanodon de Bernissart IRSNB 01.JPG
Op basis van de lange en robuuste voorpoten, de robuuste schoudergordel en de door verbeende ligamenten verstevigde wervelkolom en staart werd een skelet van Iguanodon bernissartensis in het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen te Brussel in quadrupedale houding opgesteld.
Bestand:Mantell's Iguanodon restoration.jpg
De reconstructie van Iguanodon in Mantells beschrijvingen. Omdat de beenderen die hij gevonden had niet in anatomisch verband lagen, plaatste Mantell de conische beenpunt op de neus in plaats van in de manus als omgevormde duim.

Naast het morfologisch beschrijven van de fossielen hechtte Dollo ook veel belang aan de biologie, het gedrag en de ecologie van uitgestorven organismen. De sedimenten en fossielen van Bernissart leverden Dollo tastbare aanwijzingen voor de reconstructie van het plaatselijke paleo-ecosysteem. Hij wilde nagaan in hoeverre men een ecosysteem van die ouderdom kon reconstrueren door gebruik te maken van strikte wetenschappelijke principes. Dollo's denken was zijn tijd vooruit en sommige aspecten van zijn werk zouden we bijna modern kunnen noemen. Als eerbetoon aan Dollo en zijn pionierend werk op het gebied van paleo-ecologie, voerde Othenio Abel de term "paleobiologie" in om de integratie van de studie van fossiele organismen in ons begrip van de levende organismen aan te duiden. Iguanodon bernissartensis was de eerste dinosauriërsoort waarvan uitgebreide beenderlagen ontdekt werden. Dollo superviseerde in het museum te Brussel de extractie van de beenderen uit de kleisteenmatrix, het opstellen van de skeletten in levensechte positie en het plaatsen van een aantal skeletten en afzonderlijke beenderen zoals zij in situ in de "Cran du Midi" aangetroffen werden.

In 1880 deed men een eerste poging om een skelet in levensechte positie op te stellen maar het is pas in 1883, dankzij een aantal studies door Dollo, dat men heierin slaagde. Aan Cambridge schonk hij via koning Leopold II een replica van een van de meest volledige iguanodonskeletten. Dollos onderzoek toonde de wereld voor het eerst hoe een dinosauriër eruitzag en bevestigde de hypothese van de Amerikaanse paleontoloog Joseph Leidy (gebaseerd op Hadrosaurus foulki Leidy 1858) dat Iguanodontidae bipedale, dus zich op de achterste ledematen voortbewegende, dieren waren en geen zware, neushoornachtige viervoeters zoals Richard Owen voorgesteld had. De voorpoten waren echter zodanig ontwikkeld dat Iguanodon zich ook quadrupedaal (op alle vier de ledematen) kon voortbewegen. Sinds enkele jaren staat in het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen te Brussel een van de vele skeletten van Iguanodon bernissartensis in quadrupedale positie opgesteld. Voor de opstelling van de skeletten baseerde Dollo zich op de skeletten van de kasuaris en de kangoeroe. Hij plaatste het op een scherpe punt uitlopende been, dat Gideon Mantell in zijn algemene reconstructie van "Iguanodon" op de neus van het dier had geplaatst, correct op de duim, als wapen. Dit was mogelijk dankzij de vele handen in anatomisch verband die te Bernissart gevonden werden. De fossielen aan de hand waarvan Gideon Mantell Iguanodon reconstrueerde lagen niet in verband. In zijn aantekeningen schrijft Dollo over dit puntige been:

"(...) Aan de voorste ledematen merken we duidelijk dat de grote spoor die zich nog op haar natuurlijke plaats bevindt, geen nasale hoorn is, noch een spoor zoals bij de haan, maar wel een vervormde duim (...)"

Omdat Dollo te maken had met zowat de eerste volledige dinosauriërskeletten, reconstrueerde hij de staart foutief. Zich baserend op de staart van de kangoeroe gaf hij ook de staart van Iguanodon een knik. De dieren waren echter in de sedimenten van de "Cran du Midi" aangetroffen met een rechte staart die verstijfd was door de verbeende ligamenten.

David Norman

Bestand:Iguanodon 28-12-2007 14-18-33.jpg
Skeletopstelling van Iguanodon bernissartensis in de verouderde, bipedale houding.

In 1980 publiceerde de Britse paleontoloog David Bruce Norman een monografie over Iguanodon bernissartensis. In 1986 beschreef hij de enige kleine iguanodontide van Bernissart (catalogusnummer IRSNB 1551) en wees het toe aan de soort Iguanodon atherfieldensis Hooley 1925 die reeds uit de "Wealden Beds" van het Wight bekend was. Hij benadrukte dat de vroegere soortnaam Iguanodon mantelli door de zeer fragmentarische resten van het holotype slechts een nomen dubium is. De kleine iguanodontide van Bernissart heeft een woelige nomenclatuurgeschiedenis achter de rug. In 1881 wees Boulenger het fossiel toe Iguanodon mantelli. Het volgende jaar kwam Dollo tot dezelfde conclusie. In 1986 wees Norman het specimen toe aan Iguanodon atherfieldensis. Gregory S. Paul benoemde in 2007 voor die soort een apart geslacht Mantellisaurus. Volgens Paul is het lichter gebouwd dan Iguanodon en is het nauwer verwant aan Ouranosaurus waardoor het traditionele taxon Iguanodon parafyletisch wordt. In 2008 benoemde Paul voor specimen IRSNB 1551 een apart geslacht en soort: Dollodon bampingi. In 2010 zagen Kenneth Carpenter en Yusuke Ishida Dollodon bampingi als een synoniem van Iguanodon seelyi Hulke, 1882 (catalogusnummer BMNH R 28685) uit de Wessex Formation (Barremien) van Engeland, dus als een Dollodon seelyi (Hulke 1882) Carpenter & Ishida 2010, maar dit is controversieel. De resten van Iguanodon seelyi bestaan uit een ilium, een gedeeltelijke voet, een dijbeen en nog enkele andere beenderen. Deze fossielen tonen aan dat ze tot een grote en robuuste iguanodontide behoorden, totaal verschillend van de kleine iguanodontide van Bernissart, en dus veel meer overeenkomsten heeft met de grotere en robuustere Iguanodon bernissartensis. Dat Iguanodon seelyi dezelfde soort is als Iguanodon bernissartensis wordt door de fossiele resten ondersteund. Daar Iguanodon bernissartensis in 1881 beschreven werd en Iguanodon seelyi in 1882 moeten de resten van deze laatste aan Iguanodon bernissartensis toegewezen worden. In een studie van 2010 beschouwen Norman en Andrew Mcdonald Dollodon als een ongeldig genus en wijzen de kleine iguanodontide van Bernissart toe aan Mantellisaurus atherfieldensis (Hooley, 1925). De meeste onderzoekers volgen Norman en Mcdonald. Volgens Norman behoren minstens 33 specimina van Bernissart tot Iguanodon bernissartensis, en vermoedelijk nog eens zes andere onvolledige skeletten.[11] Mantellisaurus atherfieldensis wordt er vertegenwoordigd door slechts één volledig specimen en waarschijnlijk ook door één onvolledig skelet. Een derde mogelijk exemplaar bestaat uit staartwervels, verbeende ligamenten en een kleine tand die in de terrils gevonden werden.[11] Norman stelde een gedetailleerde catalogus op van de iguanodontide dinosauriërs van Bernissart in de verzamelingen van het KBIN. Volgens Norman zijn slechts drie specimina van Bernissart halfvolwassen dieren.

Bestand:Dollodon.jpg
Skeletopstelling van de enige kleine Iguanodontide van Bernissart: Dollodon bampingi Paul (2008) volgens Gregory Paul, maar Mantellisaurus atherfieldensis Hooley (1925) volgens David Norman en Andrew Mcdonald.

In zijn monografie maakte Norman een functionele analyse van het skelet van Iguanodon bernissartensis. Dit toonde aan dat Iguanodon de wervelkolom, dat door het netwerk van verbeende pezen heel rigide was, tijdens de voortbeweging ongeveer horizontaal hield, zeker wanneer het liep. Volgens Norman was Iguanodon voornamelijk quadrupedaal[104]. De structuur van de schoudergordel, de verhouding van de lengte van de voorpoten ten opzichte van de achterpoten, de stevig vergroeide handwortelbeentjes en de hoefachtige laatste vingerkootjes aan de middelste drie vingers van de hand wijzen erop dat een volwassen iguanodon meestal een quadrupedale houding had, maar dat jonge dieren overwegend bipedaal waren. Daar bijna alle iguanodons van Bernissart volwassen dieren waren, zouden de specimina die in de Janletvleugel van het K.B.I.N tentoongesteld worden in de quadrupedale houding opgesteld moeten worden in plaats van in de huidige bipedale houding[105]. In 1992 schreef Bultynck ter gelegenheid van de opstelling in het K.B.I.N. van een replica van Iguanodon bernissartensis in een quadrupedale houding een korte verhandeling over de houding en de voortbeweging. Vele aspecten van de robuuste armen en van de robuuste schoudergordel worden door de quadrupedale houding begrijpelijker.

Op basis van een grondige tafonomische analyse verwierp Norman in 1987 de hypotheses over massale sterfte te Bernissart en vergeleek de Iguanodon bernissartensis-beenderlagen met andere beenderlagen uit het Onder-Krijt die Iguanodontidae (Mantellisaurus en Iguanodon) bevatten. Deze beenderlagen werden in 1971 door Werner Wirth ontdekt in het opvullingssediment van een karstpijp in een groeve bij het dorp Nehden in Sauerland, een gebied in de Duitse deelstaten Noordrijn-Westfalen en Hessen. De beenderlaag van Nehden maakt het mogelijk een reconstructie te maken van een jonge Iguanodon bernissartensis met een lengte van twee tot twee en een halve meter. Dit specimen is het kleinst bekende skelet van die soort.

Volgens Gregory S. Paul blijft Iguanodon bernissartensis beperkt tot de beroemde vondst van Bernissart maar Norman en McDonald betwisten dit. Zij zijn het er wel mee eens dat voorzichtigheid geboden is om resten van Iguanodon uit Frankrijk en Spanje als resten van Iguanodon bernissartensis te identificeren.

Systematische paleontologie

Dinosauria
Iguanodon bernissartensis Boulenger, 1881
Zie Iguanodon voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
Bestand:Iguanodon manus 1 NHM.jpg
Manus van Iguanodon bernissartensis. De duim is omgevormd tot een conische stekel, de drie middelste vingers zijn samengevoegd en robuust en dragen hoeven voor de quadrupedale voortbeweging, en door de verlengde pink konden takken en twijgen vastgegrepen worden (K.B.I.N.).

Iguanodon Mantell, 1825 was het tweede dinosauriërgeslacht dat benoemd werd. Na een voorstel van Charig & Chapman werd in maart 2000 de Iguanodon bernissartensis van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen met het collectienummer IRSNB R51 (specimen "Q") door de International Commission on Zoological Nomenclature (ICZN) benoemd tot het neotype van het geslacht, omdat het veel completer bekend is dan het holotype van de originele typesoort Iguanodon anglicus. In juli 1883 was het holotype van Iguanodon bernissartensis een van de eerste skeletten van een dinosauriër dat voor het publiek tentoongesteld werd. Iguanodon bernissartensis is niet enkel uit België, maar ook uit Engeland en Duitsland bekend. Glut (1997) schat het gewicht van een volwassen dier op gemiddeld 3.400 kg en Norman (1980) op 3.500 kg. Het kon tot tien meter lang worden en sommige specimina mogelijk tot dertien meter.[106]

Bestand:Iguanodon Skelett 2.jpg
Deze bipedale opstelling van een replica van het skelet van Iguanodon bernissartensis in het Überseemuseum te Bremen is een modernere en meer realistische bipedale opstelling dan de groep Iguanodon bernissartensis en Mantellisaurus atherfieldensis in het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen te Brussel.

De schedel was lang, hoog en smal. Het voorste been van de bovenkaak (de premaxilla) en het voorste been van de onderkaak (het predentaal been) vormen aan hun tip tezamen een scherpe, tandeloze bek die mogelijk met keratine bedekt was. De tanden staan op elkaar gepakt in een tandenbatterij.[107] Anders dan de latere Hadrosauridae had Iguanodon voor elke tand slechts één vervangingstand. De bovenkaak van Iguanodon droeg tot 29 tanden per zijde. De onderkaak droeg 25 tanden. Het aantal tanden in de boven- en onderkaak is verschillend omdat die van de onderkaak breder zijn. Gezien de diepe plaatsing van de tanden ten opzichte van de buitenkant van de kaken had Iguanodon een soort wangen om voedsel in de bek vast te houden. Door de sluiting van de kaken roteerde de bovenkaak naar buiten, wat een kauwende beweging opleverde. Omdat de tanden constant vervangen werden kon Iguanodon taaie planten eten. Twijgen en bladeren konden dankzij de verlengde en flexibele "pink" vastgegrepen worden en naar de scherpe bek gebracht om het voedsel af te knippen. Iguanodon bernissartensis kon zowel op grondniveau als op een hoogte van vier tot vijf meter voedsel verzamelen. Volgens Norman bestond dit uit naaktzadige planten, zoals naaldbomen en palmvarens, en uit paardestaarten. Iguanodon bernissartensis wordt als de dominante middelgrote tot grote planteneter in zijn habitat beschouwd.

De lange, robuuste voorpoten zijn bij volwassen dieren maar een kwart korter dan de achterpoten.[106] Bij jonge dieren is de arm korter en heeft slechts 60% van de lengte van de achterpoot. Ook de schoudergordel is robuust gebouwd. De hand en pols waren onbuigzaam zodat de drie middelste vingers mede het gewicht van het dier konden dragen.[107] De duimen zijn tot conische stekels omgevormd en staan onder een rechte hoek ten opzichte van de middelste vingers. Dollo beschouwde de omgevormde duim als een spoor waarmee het dier zich verdedigde. De duim heeft twee vingerkootjes, de drie middelste vingers respectievelijk drie, drie en twee, en de pink heeft er vier.[108] De krachtige achterpoten hadden vrij lange drietenige voeten, typisch voor Ornithopoda. Het dier liep op de vingers en tenen. Het kon op alleen de achterpoten lopen maar naarmate een dier ouder, groter en dus zwaarder werd, des te vaker bewoog het zich quadrupedaal[104] voort, waarbij de handpalmen naar elkaar gericht waren. De wervelkolom en de staart werden door verbeende ligamenten versterkt en rigide gemaakt, waarschijnlijk ook ten dienste van de voortbeweging op vier ledematen. Men heeft geschat dat Iguanodon zich bipedaal met een maximumsnelheid van 24 km/h kon verplaatsen. Waarschijnlijk lag deze snelheid op vier poten lager.

Mantellisaurus atherfieldensis Hooley, 1925
Zie Mantellisaurus en Dollodon voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.
Bestand:Dollodon bampingi Steveoc86.jpg
Mantellisaurus atherfieldensis/Dollodon in occasioneel quadrupedale houding, gebaseerd op een reconstructietekening van het skelet door Gregory Paul uit 2008.

Mantellisaurus atherfieldensis was veel lichter gebouwd dan zijn grotere verwant Iguanodon bernissartensis. Het gewicht wordt op 750 kg geschat. De voorpoten waren ongeveer half zo lang als de achterpoten en waren in verhouding tot die van Iguanodon bernissartensis korter. Volgens Gregory S. Paul was Mantellisaurus door de korte voorpoten en het korte lichaam voornamelijk bipedaal en werd het quadrupedaal wanneer het stil stond of wanneer het zich traag voortbewoog.[109] Het skelet van de kleine iguanodontide van Bernissart werd in 1891 door Louis Dollo opgesteld als een van de eerste originele skeletten van een dinosauriër ter wereld. Mantellisaurus is door vele volledige en onvolledige skeletten bekend uit Engeland. In 1878 beweerde Van Beneden dat Mantellisaurus atherfieldensis (toen Iguanodon mantelli) het kleinere vrouwelijke dier en Iguanodon bernissartensis het grotere en robuustere mannelijke dier van één soort van Iguanodon was. Maar deze hypothese bleef tot op vandaag zonder bewijs.[76][110][111]

Altispinax dunkeri Dames, 1884

Buiten Iguanodon en Mantellisaurus werden van andere dinosauriërs slechts heel fragmentarische resten gevonden, namelijk enkel een vingerkootje toegewezen aan de theropode Altispinax dunkeri Dames (1884). Deze carnivoor is eerst benoemd als Megalosaurus dunkeri Koken 1884.

Bestand:Mantellisaurus.jpg
Schedel van Mantellisaurus atherfieldensis, zoals afgebeeld in de beschrijving van Hooley (1925).

Klasse Reptilia Laurenti, 1768

Klade Eureptilia Olson, 1947
Klade Romeriida Gauthier et al., 1988
Klade Diapsida Osborn, 1903
Klade Neodiapsida Benton, 1985
Klade Sauria Macartney, 1802
Klade Archosauromorpha von Huene, 1946
Klade Archosauriformes Gauthier, 1986
Klade Archosauria Cope, 1869
Klade Avemetatarsalia Benton, 1999
Klade Ornithodira Gauthier, 1986
Klade Dinosauromorpha Benton, 1984
Klade Dinosauriformes Novas, 1992
Superorde Dinosauria Owen, 1842
Orde Ornithischia Seeley, 1888
Klade Genasauria Paul Sereno, 1986
Klade Neornithischia Cooper, 1985
Klade Cerapoda Sereno, 1986
Onderorde Ornithopoda Marsh, 1881
Klade Iguanodontia Louis Dollo, 1888
Klade Dryomorpha Sereno, 1986
Klade Ankylopollexia Sereno, 1986
Klade Styracosterna Sereno, 1986
Klade Hadrosauriformes Sereno, 1997
Familie Iguanodontidae Cope, 1869
Genus Iguanodon Mantell, 1825
Species Iguanodon bernissartensis Boulenger, 1881
Genus Mantellisaurus Paul, 2007
Species Mantellisaurus atherfieldensis Hooley, 1925
Krokodilachtigen
Bestand:Bernissartia fagesii.jpg
Bernissartia fagesii. Deze kleine krokodilachtige werd in 1883 door Louis Dollo bestudeerd en beschreven (K.B.I.N.)
Bestand:Gustave Lavalette ; Goniopholis.jpg
Tekening door Gustave Lavalette van Goniopholis crassidens (1882). Ook deze krokodilachtige werd door Louis Dollo bestudeerd en beschreven.

In de "Cran du Midi" werden twee geslachten krokodilachtigen aangetroffen: Goniopholis en Bernissartia. Het skelet van Goniopholis is ongeveer twee meter lang. Van de twee skeletten die van dit genus gevonden werden ontbreekt er bij één een poot.[25] Het pantser heeft twee rijen rugplaten en het secundair verhemelte is weinig ontwikkeld. Goniopholis komt voor in het Boven-Jura en Onder-Krijt van Europa en kon tot vier meter lang worden. Het lijkt zeer veel op de huidige krokodillen en had een semi-aquatische levenswijze zoals bij de nijlkrokodil of de alligators. Ook van Bernissartia werden twee specimina ontdekt. Het skelet is 66 cm lang. In tegenstelling tot Goniopholis heeft het pantser vier rijen rugplaten. Bernissartia is een van de kleinste krokodilachtigen. Het heeft veel overeenkomsten met moderne krokodillen en had ook een semi-aquatische levenswijze. Vooraan in de kaken zaten lange, puntige tanden die gebruikt werden om vissen te vangen. Achteraan droegen de kaken drie of vier brede en platte tanden waarmee schaaldieren en mogelijk ook beenderen opengebroken konden worden. Het secundair palataal gewelf is meer ontwikkeld dan bij Goniopholis, met als gevolg dat de interne neuskanalen kleiner geworden zijn. De wervels zijn procoel[112]. Bernissartia is vooral bekend uit België en Spanje waar vrij volledige skeletten gevonden werden. Uit Engeland en Noord-Amerika zijn minder volledige resten bekend. Bernissartia is stratigrafisch beperkt tot het Onder-Krijt. Goniopholis en Bernissartia werden door Dollo bestudeerd en beschreven, en Bernissartia later ook nog door Buffetaut (1975) en door Norell en Clark (1990). De schildpadden en krokodillen van Bernissart werden in beenderlaag IVb ontdekt, tussen de iguanodonbeenderlagen IV en V. Een krokodil uit beenderlaag IVb werd op 38,4 meter van de westelijke wand van de "Cran du Midi" gevonden en exemplaren van Iguanodon uit de tweede serie van benderlaag IV werden iets verder oostwaarts ontdekt.[56][113]

De systematische positie van de krokodilachtigen Goniopholis crassidens Owen 1841 en Bernissartia fagesii Dollo 1883 is als volgt:

Bestand:Bernissartia BW.jpg
Bernissartia fagesii.

Klasse Reptilia Laurenti, 1768

Klade Eureptilia Olson, 1947
Klade Romeriida Gauthier et al., 1988
Klade Diapsida Osborn, 1903
Klade Neodiapsida Benton, 1985
Klade Sauria Macartney, 1802
Klade Archosauromorpha von Huene, 1946
Klade Archosauriformes Gauthier, 1986
Klade Crurotarsi Sereno & Arcucci, 1990
Klade Archosauria Cope, 1869
Klade Pseudosuchia Zittel, 1887
Klade Suchia Krebs, 1974
Klade Paracrocodylomorpha Parrish, 1993
Klade Loricata Merrem, 1820
Klade Bathyotica Benton and Walker, 2002
Superorde Crocodylomorpha Hay, 1930
Klade Crocodyliformes Hay, 1930
Klade Mesoeucrocodylia Whetstone and Whybrow, 1983
Klade Metasuchia Benton and Clark, 1988
Klade Neosuchia Clark, 1988
Familie Goniopholididae Cope, 1875
Genus Goniopholis Owen, 1842
Species Goniopholis crassidens Owen, 1841
Familie Bernissartiidae Dollo, 1883
Genus Bernissartia Dollo, 1883
Species Bernissartia fagesii Dollo, 1883
Schildpadden
Bestand:Chitracephalus dumonii.jpg
Chitracephalus_dumonii werd in 1884 door Louis Dollo bestudeerd en beschreven (K.B.I.N.)
Bestand:Peltochelys duchasteli.jpg
Ook Peltochelys duchasteli werd in 1884 door Louis Dollo bestudeerd en beschreven (K.B.I.N.)

In totaal werden zes schildpadden gevonden in de "Cran du Midi", twee van het genus Chitracephalus en vier van het genus Peltochelys. Chitracephalus behoort tot de Cryptodira, vormen die de kop volledig in het schild konden terugtrekken. Het temporale gebied is gedeeltelijk gesloten en het gehemelte wordt door het ploegschaarbeen in twee gedeeld. De schedel is langwerpig en afgeplat en de ribplaten van het rugschild zijn in het externe gedeelte gedegenereerd. Het buikschild bestaat uit negen platen. De korte vingers vormden een handpalm. Peltochelys valt onder de Pleurodira, waar de nek slechts lateraal kan bewegen en dat de kop dus niet in het schild kan terug getrokken worden. Het buikschild is vastgehecht aan het rugschild. Beide schildpadden werden door Dollo beschreven. Peltochelys duchastelli en Chitracephalus dumonii werden door Dollo resp. naar de graven van Chastel de la Howarderie genoemd, bestuurders van de "Charbonnage de Bernissart", en naar A. Dumon, voorzitter van de "Conseil d'Administration du Charbonnage de Bernissart" ten tijde van de ontdekking van de fossiele levensgemeenschap (thanatocoenose) van Bernissart. De systematische positie van de schildpadden Peltochelys duchastelli Dollo 1884 en Chitracephalus dumonii Dollo 1885 is als volgt:

Klasse Reptilia Laurenti, 1768

Klade Eureptilia Olson, 1947
Klade Romeriida Gauthier et al., 1988
Klade Diapsida Osborn, 1903
Klade Neodiapsida Benton, 1985
Klade Sauria Macartney, 1802
Klade Pantestudines Klein, 1760
Klade Testudinata Klein, 1760
Orde Testudines Batsch, 1788
Onderorde Pleurodira Cope, 1865
Superfamilie Pelomedusoides Cope, 1868
Familie Peltochelyidae Seeley, 1880
Genus Peltochelys Dollo, 1884
Species Peltochelys duchastelli Dollo, 1884
Onderorde Cryptodira Cope, 1868
Infraorde Paracryptodira Gaffey, 1975
Genus Chitracephalus Dollo, 1884
Species Chitracephalus dumonii Dollo, 1885

Amfibieën

Men ontdekte één amfibie dat de soortnaam Hylaeobatrachus croyi Dollo 1884 kreeg. Het is een vertegenwoordiger van de Caudata. Toen was nog geen enkele salamander van die ouderdom bekend. Hylaeobatrachus had drie paar benige kieuwbogen. De aanwezigheid van kieuwbogen wijst erop dat het diertje in een moerassig biotoop leefde. Het fossiel heeft een lengte van 79 mm en werd in 1884 beschreven door Dollo.

Systematische paleontologie

De systematische positie van Hylaeobatrachus croyi Dollo 1884:

Bestand:Hylaeobatrachus croyi.jpg
Hylaeobatrachus croyi, de kleine salamander van Bernissart die in 1884 door Dollo beschreven werd (K.B.I.N.)

Klasse Amphibia Linnaeus, 1758

Onderklasse Lissamphibia Haeckel, 1866
Superorde Batrachia Latreille, 1800
Klade Caudata Scopoli, 1777
Orde Urodela Duméril, 1806
Onderorde Salamandroidea Fitzinger, 1826
Familie Proteidae Gray, 1825[114]
Genus Hylaeobatrachus Dollo, 1884
Species Hylaeobatrachus croyi Dollo, 1884

Vissen

De fossiele vissen die te Bernissart in associatie met onder meer Iguanodon bernissartensis ontdekt werden, werden in 1911 door Ramsay Heatley Traquair beschreven en in 1981, 1982 en 1999 bestudeerd door Taverne.

Bij het opgraven van het iguanodonskelet in beenderlaag IV werd onderin het gat een beenderlaag met vissen ontdekt (beenderlaag III).[56] Alhoewel de meeste fossiele vissen opeengehoopt in lagen aangetroffen werden, zijn ook afzonderlijke specimina gevonden. Zo werd een vis ontdekt die tussen de linkervoorpoot en de kop van een iguanodon geplet was (collectienummer IRSNB R51, specimen "Q"). De Pauw vermeldde in zijn notities dat de voornaamste beenderlaag met fossiele vissen ook schildpadden en krokodillen bevatte, maar op het oorspronkelijke plan van de opgravingen staat dit nergens vermeld zodat de exacte locatie onbekend is.

In de fossiele levensgemeenschap (thanatocoenose) van Bernissart is de orde Amiiformes dominant, wat wijst op een moerassige habitat met zuurstofarm water.

Systematische paleontologie

Bestand:Lepidotes bernissartensis 563.JPG
Lepidotes bernissartensis, een van de 2.927 vissen uit de "Wealdiaanse" kleisteen van Bernissart (K.B.I.N.)
Bestand:Macromesodon bernissartensis - 12 cm.jpg
Mesodon bernissartensis (K.B.I.N.)
Bestand:Amiopsis dolloi 563.JPG
Amiopsis dolloi (K.B.I.N.)
Bestand:Callopterus insignis - 35 cm.jpg
Callopterus insignis (K.B.I.N.)
Bestand:Aethalionopsis robustus - 35 cm.jpg
Aethalionopsis robustus (K.B.I.N.)
Bestand:Pattersonella formosa - 8 cm.jpg
Pattersonella formosa (K.B.I.N.)

De systematische positie van de vijftien soorten waartoe de 2.927[115] vissen behoren die in de "Cran du Midi" van Bernissart aangetroffen werden is als volgt:

Superklasse Osteichthyes Huxley, 1880

Klasse Actinopterygii Klein, 1885
Onderklasse Chondrostei Müller, 1844
Orde Palaeonisciformes Hay, 1902
Genus Coccolepis Agassiz, 1843
Species Coccolepis macropterus Traquair, 1911
Orde Lepisosteiformes Hay, 1929
Familie Lepisosteidae Cuvier, 1825
Genus Lepidotes Agassiz, 1832
Species Lepidotes bernissartensis Traquair, 1910
Species Lepidotes brevifulcratus Traquair, 1911
Species Lepidotes arcuatus Traquair, 1911
Orde Semionotiformes Arambourg and Bertin, 1958
Familie Macrosemiidae Thiollière, 1858
Genus Notagogus Agassiz, 1843
Species Notagogus parvus Traquair, 1911
Orde Pycnodontiformes Berg, 1937
Familie Pycnodontidae Agassiz 1835
Genus Mesodon Wagner, 1851
Species Mesodon bernissartensis Traquair, 1911
Onderklasse Neopterygii Regan, 1923
infraklasse Holostei
Orde Amiiformes Hay, 1929
Familie Amiidae Bonaparte, 1837
Genus Amiopsis Brough, 1939
Species Amiopsis Dolloi Traquair, 1911
Species Amiopsis lata Traquair, 1911
Genus Callopterus Traquair, 1911
Species Callopterus insignis Traquair, 1911'[116]
Infraklasse Teleostei Müller, 1846
Orde Pholidophoriformes Berg, 1940
Familie PholidophoridaeWagner, 1860
Genus Pholidophorus Agassiz, 1832
Species Pholidophorus obesus Traquair, 1911
Genus Pleuropholis Egerton, 1858
Species Pleuropholis sp. indet.
Orde Argentiniformes Nelson, 2006
Onderorde Argentinoidei Bertelsen, 1958
Familie Pattersonellidae Taverne, 1982
Genus Pattersonella Traquair, 1911
Species Pattersonella formosa Traquair, 1911
Species Pattersonella attenuatus Traquair, 1911
Species Pattersonella brevis Traquair, 1911
Orde Leptolepiformes
Familie Leptolepidae Woodward, 1901
Genus Aethalionopsis Münster, 1842
Species Aethalionopsis robustus Traquair, 1911
Genus Pachythrissops Woodward, 1919
Species Pachythrissops vectensis Woodward, 1890

Insecten

In de "Cran du Midi" werd het fragment van een insectenvleugel ontdekt dat als Hylaeoneura lignei Lameere et Severin 1897 benoemd werd. Lameere en Severin dachten in het vleugelfragment eerst een vertegenwoordiger van de Neuroptera te herkennen, een insect dat in een moerasomgeving leeft. A. Handlirsch ging hiermee echter niet akkoord omdat dit fossiele vleugelfragment volgens hem toebehoorde aan een geslacht van de familie Cicadidae. Ook fragmenten van insectenlarven werden gevonden, maar deze konden niet geïdentificeerd worden.[117]

Systematische paleontologie

De systematische positie van Hylaeoneura lignei Lameere et Severin 1897:

Klasse insecten Linnaeus, 1758

Klade Dicondylia Hennig, 1953
Onderklasse Pterygota Gegenbauer, 1878
Klade Metapterygota Börner, 1909
Infraklasse Neoptera Martynov, 1923
Superorde Paraneoptera
Orde Hemiptera Linnaeus, 1758
Familie Mesogereonidae Tillyard, 1921
Genus Hylaeoneura Lameere et Severin, 1897
Species Hylaeoneura lignei Lameere et Severin, 1897

Planten

In 1900 werd de paleoflora van de "Cran du Midi" bestudeerd en beschreven door Albert Charles Seward (1863-1941) en later nog door Alvin in 1953, 1957, 1960 en 1971, en door Stockmans in 1960. Hij was een Engels geoloog en botanicus aan de Universiteit van Cambridge. Deze fossiele flora bestaat uitsluitend uit gedeeltelijk verkoolde afdrukken en werd na de ontdekking gebruikt om de ouderdom van de afzettingen te bepalen. De overvloed aan varens, vooral Weichselia en Laccopteris, en de zeldzaamheid van coniferen, wijzen erop dat te Bernissart 126 tot 125 miljoen jaar geleden een moerasachtig biotoop moet bestaan hebben. Dit staat in schril contrast tot het voorkomen van fossiele coniferen die op nog geen kilometer afstand ten noordwesten van Bernissart gevonden werden. Onderzoek door C. Bommer heeft aangetoond dat niet ver van Bernissart zelfs dichte naaldwouden bestaan moeten hebben. Er zijn overeenkomsten tussen de paleoflora van Bernissart en de Wealdiaanse" flora van Noord-Duitsland, Engeland en Portugal. Groeiringen in fossiel hout uit het "Wealdiaan" tonen aan dat er gevoelige, periodieke klimaatwijzigingen plaatsvonden. Maar omdat het klimaat tropisch moet geweest zijn, dus zonder koude perioden, waren deze klimaatwijzigingen voornamelijk variaties in de vochtigheid.

Systematische paleontologie

Bestand:Weichselia reticulata 65.JPG
Weichselia reticulata, een moerasvaren die veelvuldig voorkwam in het paleobiotoop van Bernissart (K.B.I.N.)
Bestand:Pityostrobus bernissartensis.jpg
Pityostrobus bernissartensis, gefossiliseerd hout en kegel van een naaldboom uit het paleobiotoop van Bernissart (K.B.I.N.)

De systematische positie van de ongeveer negentien soorten planten die in de "Cran du Midi" van Bernissart aangetroffen werden, is als volgt:[118]

Rijk Plantae sensu Copeland, 1956 (=Archaeplastida Adl et al., 2005)

Onderrijk Viridiplantae Cavalier-Smith, 1981
Superstam Embryophyta Crane et al., 2004
Stam Tracheophyta
Onderstam Lycopodiophytina
Klasse Lycopodiopsida
Orde Lycopodiales Dumortier, 1829
Species Lycopodites sp.
Onderstam Polypodiophytina
Klasse Polypodiopsida Cronquist, Takht. & Zimmerman, 1966
onderklasse Equisetidae
Orde Equisetales
Familie Equisetaceae
Genus Equisetites
Species Equisetites sp.
Onderklasse Polypodiidae
Orde Gleicheniales Frank, 1877
Familie ?
Genus Conites Sternberg, 1823
Species Conites minuta Seward, 1900
Genus Sphenopteris
Species Sphenopteris fittoni Seward
Species Sphenopteris delicatissima Schenker
Genus Cladophlebis Brongniart, 1849
Species Cladophlebis dunkeri Schimper
Genus Leckenbya Seward, 1895
Species Leckenbya valdensis Seward, 1895
Genus Gleichenites Goeppert, 1836
Species Gleichenites sp.
Genus Adiantites Brongniart
Species Adiantites sp.
Familie Matoniacea
Genus Laccopteris Presl, 1838
Species Laccopteris dunkeri Schenk
Genus Matonidium goepperti
Species Matonidium goepperti Ettingsh.
Genus Weichselia Stiehler
Species Weichselia mantelli Brongniart
Species Weichselia reticulata (Stokes & Webb) Fontaine
Familie Dipteridaceae Seward & E.Dale, 1901
Genus Protorhipis Andrae, 1855
Species Protorhipis roemeri Schenk
Orde Polypodiales Link, 1833
Familie Polypodiaceae Bercht. et Presl, 1820
Genus Onychiopsis Yokoyama, 1895
Species Onychiopsis mantelli Brongniart
Orde Schizaeales
Familie Anemiaceae
Genus Ruffordia
Species Ruffordia goepperti Dunker
Onderstam Spermatophytina Cavalier-Smith, 1998
Superklasse Gymnospermae
Klasse Ginkgoopsida Engler, 1897
Genus Taeniopteris Brongniart, 1828
Species Taeniopteris sp. (zaden)
Klasse Gnetopsida
Onderklasse Gnetidae Pax in Prantl, 1894
Orde Gnetales ?
Genus Sagenopteris
Species Sagenopteris mantelli Dunker
Klasse Pinopsida
Onderklasse Pinidae Cronquist, Takht. & Zimmerman, 1966
Orde Pinales
Familie ?
Genus Pinites
Species Pinites solmsi Seward, 1985 ?
Species Pinites sp.
Familie Pinaceae Lindley, 1836
Species Pityostrobus bernissartensis Alvin
Familie ?
Species Pinoxylon

Coprolieten

In de "Cran du Midi" werden talrijke versteende uitwerpselen gevonden. Deze werden in 1903 in detail bestudeerd door de Franse paleobotanist Charles Eugène Bertrand (1851-1917) en later door Poinar Jr. en Boucot (2006). Bertrand rapporteerde 280 coprolieten. Op basis van onder meer macroscopische kenmerken en samenstelling onderscheidde hij drie types. Het meest voorkomende, dominante type wordt door 183 specimina vertegenwoordigd of 65,36 % van het totale aantal. Dit dominante type bevat geen schubben, en, op een paar uitzonderingen na, geen zichtbare beenderen. De omvang van deze coprolieten en de afwezigheid van schubben en beenderen wijst erop dat deze niet van de krokodilachtigen van Bernissart afkomstig zijn, omdat de coprolieten te groot zijn en omdat door de ruimtes tussen de tanden van krokodilachtigen schubben en beenderen in het darmkanaal zouden terechtgekomen zijn. Ook de schildpadden en vissen kunnen helemaal uitgesloten worden. De grote omvang van sommige coprolieten van het dominante type deed oorspronkelijk vermoeden dat deze afkomstig zouden kunnen zijn van de grootste gewervelden die in de "Cran du Midi" gevonden werden, namelijk van Iguanodon. Hiertegen spreekt dat zulke coprolieten niet in de iguandodonskeletten aangetroffen zijn. Daar de coprolieten van het dominante type daarenboven geen plantaardige resten bevatten, maar wel fragmenten van spiervezels, blijft er geen andere mogelijkheid dan dat zij van vleesetende dinosauriërs afkomstig zijn. Een tweede, niet dominant type coproliet heeft een structuur die typisch is voor krokodilachtigen en is kennelijk van Goniopholis en van Bernissartia afkomstig. Chemische analyse werd uitgevoerd door E. Ludwig. Er kon aangetoond worden dat de coprolieten onder meer bacteriën, fragmenten van spiervezels, limoniet, ijzerpyriet en kwartskristallen bevatten. Een derde type zijn kleine coprolieten die waarschijnlijk afkomstig zijn van schildpadden, vissen of pterosauriërs.

Bibliografie

  • Ruggiero, M.A., Gordon, D.P., Orrell, T.M., Bailly, N., Bourgoin, T., Brusca, R.C., et al. (2015). A Higher Level Classification of All Living Organisms. PLoS ONE 10(4): e0119248. doi: 10.1371/journal.pone.0119248. PMID 25923521.
  • Baele, J-M, Godefroit (Ed.), P., Spagna, P., Dupuis, C. (2012). Bernissart Dinosaurs and Early Cretaceous Terrestrial Ecosystems. Bloomington: Indiana University Press, pp. 629.
  • Forster, Catherine, A. (1997). Iguanodontidae. In, Currie, P.J., and Padian, K. Encyclopedia of Dinosaurs, Academic Press, San Diego, pp. 359 -360.
  • Quinif, Y. (1995). Le puits de Flénu (Belgique). La plus grande structure endokarstique au monde (1.200 m) et la problématique des puits du Houiller. Karstologia, n°24-1/1995.
  • Norman, D., B. (1987). A Mass-Accumulation of Vertebrates from the Lower Cretaceous of Nehden (Sauerland), West Germany. In Proceedings of the Royal Society of London. Series B, containing papers of biological character. Royal Society (Great Britain), April 1987. pp. 1-44.
  • Quinet, G.-E. (1970). Bernissart ... 125.000.000 jaar geleden: het rijk van de Iguanodons. Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen, 87 pp.
  • Traquair, R., H. (1910). Les possoins Wealdiens de Bernissart. Imprimérie Polleunis & Ceuterick, Bruxelles. 65p.
  • Bertrand, C. E. (1903). Les coprolithes de Bernissart. Extraits des mémoirs du Musée Royal d’Histoire Naturelle de Belgique. Imprimerie Polleunis & Ceuterick, Bruxelles. 154pp.
  • Geologie van Belgie. De Formaties met de bijhorende gesteenten en geografische situering van de type-localiteit (Word-document). www.fkgent.be/geologica/2K/Overzicht%20Formaties.doc
  • Géologie de Bernissart. www.bernissart.fpms.ac.be/geologie.htm

Voetnoten

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

Q9096828 op Wikidata  Intertaalkoppelingen via Wikidata (via reasonator)
rel=nofollow
rel=nofollow