Nederlands nationalisme

Geschiedenis

Herlezen van de nationale geschiedenis

Het Nederlands nationalisme concentreerde zich aanvankelijk rond het protestantisme. Toen het nationalisme in de 19e eeuw opkwam, werd de nationale geschiedenis vanuit dat standpunt opnieuw bekeken en nationalistisch uitgelegd. In de Nederlandse geschiedschrijving golden de geuzen als helden en vrijheidsstrijders die de natie van het Spaanse juk bevrijdden. Een katholiek deel van de bevolking kon zich in dit nationalisme niet vinden. Dezelfde geuzen waren voor hen beeldenstormers, kerkschenders en cultuurbarbaren. (Zie de martelaren van Gorcum.) Toen het katholicisme weer meer rechten kreeg ontstond onder de bijna 40% katholieken een eigen vorm van Nederlands nationalisme. De protestantse nationale heldendaden werden op katholieke scholen onderwezen als zwarte bladzijden van terreur en kerkschennis. Wegens deze contrasterende stromingen binnen het Nederlands nationalisme kon het nauwelijks tot een vereniging van nationalisten komen.

Onder invloed van het Verlichtingsdenken ontstond in Nederland in de nadagen van de Republiek een vorm van volksnationalisme. Vanaf 1780 kwam er een radicaal-democratische stroming op gang die de weg baande voor een Nederlandse revolutie.

Einde Napoleontische tijd

Toen de Fransen zich in 1813 terugtrokken uit de Nederlanden, werd een stroom van romantisch-nationalistische gelegenheidspoëzie geproduceerd. Men uitte gevoelens van innige verbondenheid aan het huis van Oranje; de uit Engeland teruggekeerde prins Willem Frederik, de latere koning Willem I, werd welkom geheten als verlosser van het vaderland. Dit soort uitingen van civiele religie vormden bouwstenen voor het Nederlands nationalisme.

Dat de Zuidelijke Nederlanden in opstand kwamen tegen koning Willem I, zorgde voor verontwaardiging in het noorden. Belgen werden beschreven als ’laaghartigst volk der aarde’. Jan van Speijk, die liever het schip opblies dan zich over te geven, werd als een held vereerd, maar het enthousiasme over die heldendaad begon al gauw te bekoelen.

Koningsgezindheid

Het koningshuis begon pas tegen het einde van de negentiende eeuw een belangrijke plaats in te nemen in het Nederlandse nationalisme. Nadat in 1848 de nieuwe grondwet werd aangenomen, waren er nog geruime tijd spanningen tussen het parlement en het koningshuis. Pas na het overlijden van de weinig publieksvriendelijke koning Willem III, vond het koningshuis een plaats in het opkomende nationalisme. In de verzuilende maatschappij was de monarchie een verenigend nationaal symbool.

Imperialisme

Een „hoogtepunt” in het Nederlands nationalisme was het Nederlands imperialisme. Terwijl op Lombok en Atjeh massale slachtpartijen aangericht werden, werd in Amsterdam het Koloniaal Instituut gebouwd, waar een tentoonstelling werd ingericht over de Nederlandse „prestaties” in Indië. Het imperialisme werd destijds niet gezien als koloniale uitbuiting, maar als een „beschavingsoffensief” en maakte deel uit van de "ethische missie" die Nederland te vervullen had.

Liberalisme

In Nederland kreeg de groei van het nationalisme een impuls van het liberalisme. De liberalen zagen rond 1900 hoe de maatschappij verscheurd was door sociale kwesties en hoe de socialisten aan invloed wonnen door op te komen voor de arbeiders. Ook was de schoolstrijd aan de gang over het subsidiëren van bijzonder onderwijs. In deze omstandigheden gingen de liberalen zich inzetten voor de nationale eenheid.

Tweede Wereldoorlog

De NSB ondernam pogingen om de tegenstellingen tussen de nationalistische strekkingen te overstijgen, maar zorgde er daarentegen voor dat na de oorlog aan het Nederlands nationalisme het imago van collaboratie bleef kleven. Gematigd nationalistische bewegingen die ontstonden als reactie op het nationaalsocialisme, zoals de Nederlandse Unie en de Nederlandse Volksbeweging, probeerden door middel van een nieuw nationaal gevoel verenigend te werken in het verzuilde volksleven. De kwestie van de definitieve vestiging van gastarbeiders in Nederland zorgde er in de jaren 1980 voor dat het nationalisme meer zichtbaar werd.

Vanaf eind twintigste eeuw

Het nationalisme in Nederland veranderde tegen het einde van de twintigste eeuw van logica: terwijl men vroeger opkeek naar de historicus, die kon beschrijven wat een Nederlander historisch gezien is, vormt men nu hierover zelf een mening. Het is een individualistisch nationalisme geworden, waarin ’eigen volk eerst’ en ’ik eerst’ dicht bij elkaar liggen. Terwijl het ’klassieke’ nationalisme het belang van de volksgemeenschap boven dat van het individu stelde, gaat het in het moderne populisme evenzeer om de vrijheid van het individu als om de vrijheid van het volk.

Nederlanders zien zichzelf als beredeneerd, nuchter en pragmatisch. Dit laten zij ook blijken uit hun afwijzing van het romantisch nationalisme van anderen. Deze houding van zelfrelativering en afwijzing van ouderwetse vaderlandsliefde werd steeds meer gezien als een kenmerk van morele uitnemendheid, waar men trots op kan zijn.

Toen prinses Máxima zei dat zij de Nederlandse identiteit nog niet had gevonden, werd vooral haar poging tot bevoogding geproblematiseerd: dat maken we zelf wel uit!

In het huidige politieke klimaat in Nederland wordt er vaak gesproken over nationalisme. Met name populistische partijen zoals de LPF en de PVV hebben een nationalistische ideologie.

Voetbal

In Nederland wordt nationalisme vooral zichtbaar in verband met internationale voetbaltoernooien. De kleur oranje, waarin supporters zich tooien, houdt verband met het koningshuis.

Verwijzingen

• Dick Pels, Het volk bestaat niet. Leiderschap en populisme in de mediademocratie. 2011, de bezige bij, Amsterdam. ISBN 978 90 234 5391 8
• van Hees, Studenten en nationaal gevoel in Nederland: einde achttiende eeuw tot en met de twintigste eeuw, uitgeverij Verloren, 1998. ISBN 978 90 721 3138 6