Normen en waarden

De begrippen normen en waarden hebben een verschillende en duidelijk afgebakende betekenis. Vaak worden de termen in de politiek en media als één enkel containerbegrip aangeduid, of anders onterecht als synoniemen door elkaar gebruikt. Over het algemeen betreft het omgangsvormen en principes waarmee publiekelijk en in sociaal verband voor de dag kan worden gekomen. Normen en waarden zijn door de loop van (lange) tijd ontstaan / bewerkstelligt, naar in beginsel veelal expiciete aanwijzingen aangaande het gedrag van mensen, wat pas de laatste decennia meer impliciete aanwijzingen oftewel begrijpen wat er achter de expliciete aanwijzingen schuit gaat.

Van belang is het aangaande normen en waarden om dus niet aleen de expliciete aanwijzingen aangaande anderen in ogenschouw te nemen, maar te beseffen dat de daaruit voortvloeiende normen en waarden ook expliciete aanwijzingen zijn, namelijk betreffend degenen die het tot stand / teweeg hebben gebracht. Dit komt er dan op neer dat het verleden nog steeds van invloed is, waar de invloed van religie zijn parten in heeft. Hierbij is het vasthouden aan bepaalde beredeneringen (rede) de gewoonte, wat een bepaalde tunnelvisie veroorzaakt, en eigenlijk nog meer van invloed zijnd, beperkt het ook de mate van begrijpen te vergroten, doordat de eigen visie zichzelf inperkt. Een bevestigend beeld aangaande de huidige paus toont bijvoorbeeld aan dat het vasthouden / voortzetten van bepaalde gewoonten niet heeft geleidt tot bepaalde aspecten van mensenkennis, wat toch een vereiste zou moeten zijn in die positie, met zoveel invloed op mensen. Zoals met overigens veel meer zaken in het leven, is het dus van belang om expliciete manieren van doen-en-laten ook in impliciete ogenschouw te behouden (oftewel jezelf geen oogkleppen op doen)

Normen

Normen komt van het Latijnse woord norma hetgeen winkelhaak, richtsnoer, maatstaf of regel kan betekenen.

Normen zijn concrete richtlijnen voor het handelen; ze regelen het dagelijks sociaal verkeer. Normen vormen de verbinding tussen de algemene waarden (zoals vrijheid, rechtvaardigheid) en de concrete gedragingen; het zijn opvattingen over hoe men zich wel of niet moet gedragen in concrete omstandigheden. In bijna alle samenlevingen komen normen voor als: je mag niet doden en je mag niet stelen.

De belangrijkste normen zijn wetten en mores (zeden of morele normen). Joodse en christelijke normen zijn onder meer weergegeven in de tien geboden, islamitische normen zijn beschreven in de sharia. Liberale, socialistische en sociaaldemocratische normen zijn de (democratisch) vastgestelde regels zoals grondrechten en wetten. Omdat ze zo belangrijk zijn voor het voortbestaan van een samenleving, worden 'mores' vaak in wetten gegoten en door formele instanties zoals politie en gerecht gecontroleerd en wordt bij niet-naleving gestraft. We kunnen kort zeggen dat alle normen voort komen uit religie of levensovertuiging.

Volksgebruiken zijn zwakkere normen, met een geringe mate van afdwingbaarheid en bestraffing. Zulke gebruiken sturen het dagelijkse handelen, zoals: welke kledij te dragen voor welke gelegenheid, wat waar hoe te eten, de duur van het oogcontact. Ze zijn vrij tijdsgevoelig, onderhevig aan modes. Indien een gebruik wordt overtreden vormt dit geen maatschappelijk probleem, zolang de dagelijkse interactie daardoor niet grondig wordt verstoord. Afwijking wordt slechts bestraft door informele middelen zoals ridiculisering of gelach.

Normen kunnen positief zijn (geboden) of negatief (verboden). Ze kunnen een verschillende reikwijdte hebben: ze kunnen gelden voor iedereen in een bepaalde maatschappij, slechts in bepaalde sociale groepen gangbaar zijn of vrij te kiezen. Verschillen inzake precisie betekent dat normen niet noodzakelijk exacte gedragsvoorschriften zijn, maar gewoon grenzen kunnen stellen aan mogelijke gedragingen. Vaak gaat het over ongeschreven regels. Zo bestaat er geen handleiding die zegt hoe je je in de lift moet gedragen, maar de meeste mensen gedragen zich toch hetzelfde. Ze kijken vooruit, raken elkaar niet aan, praten of lachen niet, lezen de nummers van de verdieping. Ook hebben wij geen geschreven regels die aangeven hoe groot de fysieke afstand (proxemics) moet zijn tussen mensen wanneer zij in gesprek zijn of hoe lang je een gesprekspartner in de ogen kunt kijken zonder dat deze het vervelend vindt. Toch deinzen we terug als een vreemde binnen onze 'persoonlijke afstand' komt en vermijden we het van andere mensen te lang te fixeren. Zo zijn er duizenden sociale spelregels die ons gedrag sturen. Hoe meer overeenstemming er is over een norm, hoe dwingender deze lijkt te zijn.

Normen zijn sterk afhankelijk van iemands religieuze, culturele, sociale en maatschappelijke achtergrond. Wat binnen de ene context als volstrekt verwerpelijk wordt beschouwd, kan in een andere context betekenisloos zijn of zelfs positief gewaardeerd worden. Het kan dus voorkomen dat twee verschillende groepen eenzelfde feit totaal tegenovergesteld waarderen. Dit leidt dan vaak tot heftige, emotionele conflicten.

Waarden

Waarden zijn idealen en motieven die in een samenleving of groep als nastrevenswaardig worden beschouwd. Er bestaan twee soorten waarden:

• Instrumentele waarde: een betekenis die door concrete personen of groepen feitelijk wordt verleend aan personen zaken of gebeurtenissen. Waarden zijn veelal collectief, maar kunnen zeer persoonlijk worden beleefd. Het sociaalwetenschappelijke mentality-onderzoek is een waarden- en leefstijlonderzoek dat uitgaat van een onderverdeling van de maatschappij in traditionele waarden (Behouden), moderne waarden (Bezitten, Verwennen) en postmoderne waarden (Ontplooien, Beleven).
• Intrinsieke waarde: waarden die nagestreefd behoren te worden vanuit de gedachte dat het goede gedaan behoort te worden. Ethische waarden blijven hun betekenis en geldigheid behouden, ook als ze feitelijk niet gedragen worden door mensen en groepen. Voorbeelden van ethische waarden zijn gerechtigheid, liefde, vrijheid en gelijkheid. Het zijn de motieven en idealen waarop de concrete normen zijn gebaseerd. Het zijn ook de grootheden die met de normen bereikt willen worden. Er zijn normen en regels om deze waarden te bereiken.

Voorbeelden van waarden

In de christelijke geloofsleer ligt achter de concrete normen de waarde van de liefde. Het gaat dan om de liefde tot God en de liefde tot de naaste mens. De belangrijkste waarde in het wegverkeer vinden veel mensen veiligheid. In de samenleving kan worden gedacht aan leefbaarheid en betrokkenheid.

Bronnen voor waarden

De waarden in onze samenleving komen uit verschillende bronnen.

• Christelijke waarden komen uit de Bijbel. In de Bijbel is de liefde de belangrijkste waarde.
• Joodse waarden komen uit de Thora. In de Thora is rechtvaardigheid de belangrijkste waarde.
• Islamitische waarden komen uit de Koran. In de Koran is onderwerping aan de wil van God de belangrijkste waarde.
• Liberale waarden zijn ontleend aan het gedachtegoed van de Verlichting. Binnen deze traditie is vrijheid een belangrijke waarde.
• Socialistische of Sociaaldemocratische waarden zijn afgeleid van het socialisme. Binnen deze traditie is vooral de gelijkheid en respect een belangrijke waarde.

Het verband tussen normen en waarden

Wanneer een norm gerechtvaardigd moet worden, dan wordt uiteindelijk een beroep gedaan op een of meer waarden. Als de norm dat men zich aan de maximum snelheid moet houden verdedigd wordt, dan worden waarden als veiligheid en verantwoordelijkheid als legitimatie gebruikt.

Uit één waarde kunnen meestal meerdere normen worden afgeleid, die onderling zelfs kunnen botsen. De waarde 'respect voor het menselijk leven' impliceert voor sommigen dat geweld onder geen voorwaarde is toegelaten, anderen vinden dat wettige zelfverdediging daarmee te verenigen valt, nog anderen oordelen dat het bewust doden van mensen tijdens oorlogshandelingen met die waarde overeenstemt. Het debat tussen voor- en tegenstanders van de legalisering van euthanasie of abortus levert een andere illustratie van hoe deze algemene waarde tot verschillende normen leidt, naar gelang van de definitie die aan dit menselijk leven wordt gegeven. Christenen gaan regelmatig in discussie over wat naastenliefde aan gedragsvoorschriften impliceert: volstaat particuliere liefdadigheid of moeten regels van sociale rechtvaardigheid via de wetgeving worden uitgebouwd?

Nederlands publiek debat

Het begrip Normen en waarden werd in juli 2002 in de Nederlandse politiek opnieuw geïntroduceerd door Herman Heinsbroek (LPF), minister van Economische Zaken in het eerste kabinet Balkenende. In de Nederlandse samenleving en in de politiek kwam gedurende het eerste kabinet Balkenende een discussie op gang over normen en waarden. In de media werd er ook aandacht aan besteed. Het kabinet beschouwde het als een belangrijk politiek aandachtspunt.

In een notitie aan zijn partij en het kabinet pleitte Heinsbroek voor een voorlichtingscampagne voor respect in de samenleving. De overheid moest hierbij het goede voorbeeld geven: "Politielogo met die waakvlam moet weg, het zijn geen verwarmingsmonteurs of pijpfitters. Strak in het uniform, geen oorringetje, staartjes enz."

In de regeringsverklaring van het kabinet werd het begrip opgenomen. Het ontbrak vooralsnog aan uitwerking. Het bleef stil totdat premier Balkenende eind 2004 een Europese conferentie rond het begrip organiseerde. Daar bleek dat hij veel ideeën ontleende aan de Amerikaanse socioloog Amitai Etzioni. Een praktisch gevolg van de conferentie was een website, die werd opgezet door de Rijksvoorlichtingsdienst.

Korte tijd na de conferentie werd Theo van Gogh vermoord. Dat leidde opnieuw de aandacht af, waardoor de discussie over normen en waarden niet echt van de grond kwam.

Belgisch publiek debat

In België is het begrip normen en waarden op Vlaams niveau overgenomen. In januari 2005 door Marino Keulen, Vlaams Minister van Binnenlands Bestuur, Stedenbeleid, Wonen en Inburgering, een "commissie ter invulling van de cursus maatschappelijke oriëntatie" opgericht met als doel te bepalen wat de gemeenschappelijke normen en waarden van de Vlaamse maatschappij zijn opdat deze zouden kunnen worden verwerkt in een uniform werkboek Maatschappelijke Oriëntatie. Deze commissie werd voorgezeten door Marc Bossuyt en wordt daarom soms ook wel commissie-Bossuyt genoemd. Andere leden waren Ludo Abicht, Abied Alsulaiman, Naima Charkaoui, Marie-Claire Foblets, Rik Torfs, Etienne Vermeersch, met Sami Souguir als secretaris. De commissie beëindigde haar opdracht in mei 2006. De commissie legde de klemtoon op vijf zogenaamde "hoofdwaarden": vrijheid, gelijkheid, solidariteit, respect en burgerschap.

Zie ook

ten aanzien van waarden:

• Tolerantie, de mate van toegestane vrijheid in de normen bij bepaalde waarden
• ethiek, filosofie op het gebied van waarden en het juiste handelen
• SIRE, Stichting Ideële Reclame
• Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO; Engels: Corporate Social Responsibility (CSR)) of Duurzaam ondernemen

ten aanzien van normen

• Geweten, innerlijk besef van goed en kwaad
• Über-ich of Superego, de zelfcensurerende kracht volgens Freud
• Tien geboden, leefregels uit de Bijbel
• Zeven werken van Barmhartigheid
• Wetboek van Strafrecht, over sancties op overtredingen en misdrijven
• Zeven hoofdzonden, Zeven deugden
• Baedeker voor de vrouw, gids met praktische aanwijzingen voor de huisvrouw in midden 20e eeuw

Externe link

• zestienmiljoenmensen.nl