Groep 2000

Groep 2000 was een vrij grote verzetsgroep tijdens de Tweede Wereldoorlog in het gebied Amsterdam die tot nu toe vrijwel onbekend is gebleven. De groep was tamelijk groot met zo'n 140 leden. De groep stond aan de wieg van Vrij Nederland. Tegen het eind van de Tweede Wereldoorlog verzorgde zij zo'n 4.500 onderduikers. Alle groepsleden en onderduikers kregen een code-nummer. Groepsleden spraken elkaar daarmee aan. Opmerkelijk is voorts dat de groep al in midden 1940 begon en is opgericht en geleid door een vrouw.

Ontstaan

Hermannus van Tongeren was officier van het KNIL bij het wapen van de genie en legde bruggen aan op oa Sumatra. Zijn dochter Jacoba voedde hij op in het oerwoud van Sumatra. Zij hadden een grote band met elkaar. Na pensionering in 1916 keerde hij terug naar Nederland. Hij was vrijmetselaar en werd in 1929 Grootmeester van de Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden. De Vrijmetselarij was voor de Duitsers een volksvijandige organisatie. Van Tongeren liet zich in de dertiger jaren kritisch over de Nazis uit. Meteen na de capitulatie in mei 1940 ondernam hij verzetsactiviteiten. Hij betrok zijn dochter daarbij. Zo ontstond de verzetsgroep.

Jacoba was kerkelijk maatschappelijk werkster van de Hervormde Kerk. Op eigen verzoek werd zij belast met het contact met de illegaliteit en hoe die ondersteund kon worden vanuit de Hervormde Kerk. Zij kon vrij door het land reizen en legde een landelijk net van contacten aan. Tegelijkertijd werd zij benaderd door de mede-oprichters van het illegale blad Vrij Nederland. Haar vader ging dit materieel en financieel steunen en hielp ook met contacten van Vrijmetselaren. Voorjaar 1941 werden tientallen medewerkers van onder andere Vrij Nederland gearresteerd. Jacoba dook onder en trok de conclusie dat ze geen namen moest gebruiken, zoals haar vader haar ook steeds had voorgehouden. Haar vader was najaar 1940 door de Duitsers gevangen genomen en kwam in maart 1941 in Sachsenhausen om.

Zij ontwikkelde toen een Code voor alle namen, waarbij letters in nummers werden omgezet. Een aspect van de Code is de codenaam van groepsleden. De A werd een 1;een verbindings 0 en dan het nummer van binnenkomst in de Groep. Ds Aris werd zo 102; Jacoba werd 2000, de T is de 20ste letter van het alfabet. Door de oorlog heen werd de code verder uitgebreid, aangepast en zo nodig gedifferentieerd. Voor de veiligheid kenden alle leden en medewerkers van de groep elkaar alleen bij codenaam. In maart 1945 bezetten de Duitsers het kantoor van de Groep en vonden de duizenden namen en adressen, maar konden de code niet kraken.

Hulp aan onderduikers

De koers van de groep werd midden 1941 verlegd. Ze besloot zich te richten op het groeiend aantal onderduikers: om Joden die onderduiken om aan deportatie te voorkomen, maar ook mensen die zich verzetten tegen de Jodenvervolging en de Duitse overheersing en mannen die niet naar Duitsland willen om voor de Duitsers te werken. Midden 1944 ondersteunde de groep 4.500 onderduikers, wat en groot aantal is. Voor hen moesten onderduikadressen gevonden, persoonsbewijzen vervalst, voedselbonnen bemachtigd en financiering worden georganiseerd om dit allemaal te realiseren; elke maand weer, hun leven hing ervan af. Met een strakke organisatie en veel leden is dit gelukt.

De onderduikadressen werden ten dele gevonden binnen het grote kerkelijke netwerk dat Jacoba had opgezet en de vele contacten met Vrijmetselaren. De hiervoor nodige voedselbonnen werden op diverse manieren verkregen; deels via medewerkers bij distributiekantoren, deels ook door overvallen op distributiekantoren, waarbij de knokploeg van Groep 2000 met andere knokploegen samenwerkte. Groep 2000 organiseerde de verdeling van de voedselbonnen. De transport van deze bonnen nam voor een groot deel Jacoba van Tongeren op zich. Zij had een bonnenvest waarin 5.000 voedselbonnen konden worden vervoerd, waardoor zij de 'Bonnenkoningin' werd genoemd.

De Groep heeft ook duizenden voedselpakketten verstuurd naar Vught, Westerbork, Bergen-Belsen en andere kampen. Met Gerrit Jan van der Veen en Frieda Belinfante heeft ze samengewerkt om persoonsbewijzen te vervalsen. Later heeft Gerrit Jan van der Veen de Persoonsbewijzencentrale opgericht die 80.000 persoonsbewijzen heeft gemaakt.

Al deze activiteiten kostten steeds meer geld. Hermannus van Tongeren had in 1940 al een groot bedrag vanuit de kring van de Vrijmetselaren laten onderduiken. Midden 1942 heeft Isaac Troostwijk dit opgehaald. Van deze 600.000 gulden (omgerekend circa 4 millioen euro in 2015) heeft Groep 2000 niet alleen zelf veel activiteiten kunnen bekostigen, maar ook Vrij Nederland, de Persoonsbewijzencentrale en het Nationaal Steunfonds substantiële startsubsidies kunnen geven.

Fusiegesprekken met Vrij Nederland

In 1940/1941 waren Groep 2000 en Vrij Nederland een organisatie. Van midden 1941 tot midden 1944 hadden zij zich geheel los van elkaar ontwikkeld. September 1944 vonden er gesprekken plaats tussen Jacoba van Tongeren en Henk van Randwijk, hoofdredacteur van Vrij Nederland. Het idee ontstond te fuseren, waarbij Henk van Randwijk de leiding voor zich opeiste. Maar Jacoba van Tongeren vond dat de twee groepen te veel in werkwijze van elkaar verschilden om te kunnen fuseren. Vele fusiegesprekken volgden, welke tot conflicten leidden. Bovendien vond van Randwijk dat een vrouw geen verzetsgroep kon leiden. Alsnog volgde voorjaar 1945 tot een fusie, maar die spatte eind april 45 alweer uiteen.

Organisatie

De Groep was strak georganiseerd, zoals Jacoba van Tongeren van haar vader had geleerd. De Groep was jarenlang de ’Groep zonder Naam’ maar werd na verloop van tijd naar haar leidster 'Groep 2000' genoemd. De kern van het werk was het Wijkenwerk. Amsterdam was in wijken verdeeld en gedecentraliseerd werden de onderduikers ondersteund. Daarnaast had de Groep een Onderzoek-Centrale die binnenkomende steungevallen onderzocht, met volle medewerking van de gemeentelijke politie. Ook was er een Marine Zendstation, een afdeling Persoonsbewijzen, en een Knokploeg. Verspreid over de stad had de groep EHBO-posten.

Hoofdkwartieren

Het hoofdkantoor van Groep 2000 moest regelmatig van locatie wisselen. Alle locaties waren in Amsterdam.

Tot voorjaar 1943 is het hoofdkantoor gevestigd aan de Weteringschans 100. Hier is het Centraal Bureau van de Vrijzinnig Hervormden gevestigd. Onder de dekmantel van maatschappelijk werkster mocht Jacoba van Tongeren hier spreekuur houden voor illegalen.

Van voorjaar 1943 tot begin 1944 was het adres Jacob van Lennepkade 310-312.

Daarna was het hoofdkantoor het hele jaar 1944 naast de burgermeester gevestigd op Herengracht 504.

Vervolgens moest het hoofdkwartier van de groep verhuizen naar de Stadhouderskade bij de familie Verwoerd tot een inval aldaar op 9 maart 1945 van de SD.

De laatste locatie was de Herengracht 162 tot 31 augustus 1945.

Waarom onbekend gebleven

De Groep is zeventig jaar vrijwel onbekend gebleven. Een paar keer genoemd in het standaardwerk van dr. Loe de Jong, maar niet veel meer.

• Een belangrijke reden was dat Jacoba van Tongeren erg bescheiden was en zich niet wilde laten voorstaan op wat ze gedaan had in het verzet.
• Ten tweede geeft een Code geen naamsbekendheid, maar verhult. In 2014 werd de sleutel van de code bij de weduwe van lid Kees Reitema teruggevonden. Aan hand van deze sleutel worden nu meer leden van verzetsgroep Groep 2000 bekend.
• Ten derde was Jacoba uitgeput na de oorlog. Zij had niet de kracht en de mogelijkheid de Groep te representeren en meer bekend te maken. Midden 1965 wilde ze dit alsnog doen, onder druk van Groepsleden. Ze begon haar Memoires te schrijven. Maar kon het niet voltooien. In 1967 overleed ze. 50 jaar later werden haar memoires in een archief gevonden en gepubliceerd.

Marjan Schwegman van het NIOD benadrukt het belang van het werk dat Groep 2000 onder leiding van een vrouw heeft uitgevoerd en het NIOD zal naar deze groep en haar leidster zeker nader onderzoek doen.

Lijst Groepsleden en personen die meewerkten met Groep 2000 en hun functies

Hierbij de tot nu toe bekende lijst van leden en medewerkers. 90% van onderstaande mensen waren lid van Groep 2000. Enkele mensen hadden ervoor gekozen om wel met Groep 2000 samen te werken, maar hadden een duidelijke reden om geen lid te zijn.

B = voldoende informatie bekend om een biografie te kunnen schrijven W = te weinig van persoon bekend of op zoek naar aanvullende informatie om een korte biografie te kunnen schrijven

• Abas, Abraham; 1015; lid Commissie van Beheer Groep 2000; W
• Albertine Olga Abas, dochter van Abraham. Koerierster en secretaresse van Jacoba.
• Ds. Aris, Bernard; 102; verbindende schakel met Amsterdamse Kerkenraad. B
• Baaij, P.; 200; Conciërge wijkgebouw Jac. Van Lennepkade. W
• Mevrouw Baaij, hielp haar man met concierge-werkzaamheden.
• Bakker, Martha; 10015; Huisbezoekster. W
• Balder, Jaap; 1400J; nam deel aan overvallen op distributiekantoren; legde band met Henk Dienske van LO en Kring Borgerstraat. B
• Barg, Joek; 500A; Koerierster. W
• Batterman, Ger; 205; organiseerde huisindustrie voor onderduikers, eerst in Bussum. W
• Ds. Beks, Klaas uit Harlingen; 2035; verloofde van Ge van der Neut. W
• Belinfante, Frieda; 203; vervalste persoonsbewijzen; nam deel aan aanslag op Bevolkingsregister in Amsterdam. B
• Bloemgarten, Rudi; 2010; vervalste persoonsbewijzen en betrokken bij overvallen. B
• Ds. Frans Boenders; regelde distributiebonnen in zijn gemeente voor Groep 2000. B
• Boer, Ab de; 206; B. Eerst Hoofd Onderzoek Centrale, later Hoofd K.P. W
• Nel Coens, zijn vrouw en zijn broer Theo hebben hem in zijn werk ondersteund.
• Bol, Pieter; kruidenier, verzorgde voedselpakketten voor onderduikers en gevangenen. B
• Borgman, W.F.; 2058; conciërge Herengracht 520. W
• Dr. Bos, J.; 2040; hoofd afdeling Amsterdam van het Rode Kruis. W
• Bouwma
• Broersma, Leni; 2045; centrale administratie en codificering. B
• Brolsma, A.
• Ds. Bruggen, J.P. van; voorzitter van de Amsterdamse Kerkenraad. W
• Bunt, Willem van de; 2047; hoofd brigadier van politie, beheerder Voedselbonnen-depot. B
• Buring, Martin; 2014; bedrijfsleider van Groep 2000 en betrokken bij ‘VN-Vendel’. B
• Buwalda, Mimi; 20100; koerierster. W
• Buijtenhuis, Tuuk; werkte voor VN en ook voor Groep 2000, legde het contact met Henk van Randwijk in ’44. W
• Cochius, L. Chr; 300; hulp-huisbezoeker. W
• Dekker, Jan; 23025; leidende positie inzake Veiligheid en Voedselvoorziening. B
• Dentz, A; 404; voorman van het Parool, verzorgde nieuwsberichten. W
• Dhont, J.; 4022; boekhouder. W
• Dienske, Henk; hoofd LO-LKP Noord-Holland; werkte intensief met Jacoba samen i.v.m. hulp aan onderduikers en voedselbonnen. B
• Dobbinga, Chris; 19016D; Marine Zendstation. B
• Doesburg, Arie, van; 4012; diaken Hervormde kerk in A’dam; lid DB begin ’45; geroyeerd als lid. W
• Donk, J. van; 00D; conciërge Herengracht 162. W
• Duvivier
• Euwe, Henk; 500; de man van de ‘Verborgen Camera’: distributie van foto’s en microfilms. W
• Anna Cornelia Elisabeth Bard, vrouw van Euwe. Zij heeft grote aantallen bonkaarten vanuit Groningen naar Amsterdam gebracht.
• Fetter, Ben; 2049; lid KP van de Groep. B
• Francoise, W., betrokken bij Marine Zendstation.
• Geuns, Madeline van; 705; onderzoek steunaanvragen en assistente van Jacoba. B
• Ds. Groenenberg, Marinus; 700; nam actief deel aan Groepsbijeenkomsten voor morele ondersteuning. B
• Grootjans, 23014; secretaresse van van Doesburg.
• Haak, A; 8015; wijkverzorger.
• Haak-van Eek, H.A.; 8028; heeft veel joodse onderduikers ondergebracht. B
• Haak, Jurriaan.; 8028J, hulp aan joodse onderduikers. B
• Hageraats, Wilhelmina; 801; koerierster. W
• Wilhelmina van der Horst, moeder van Wilhelmina Hageraats. Bij haar thuis was groepslid ondergedoken (J.O.C. van der Meer) en er werden bij haar thuis bijeenkomsten van Groep 2000 gehouden.
• Hazebroek, Jacobus; 807; verzorgde clandestien drukwerk en Districtshoofd. B
• Heijboer, Johannes; B; werkte bij Philips; betrokken bij Marine Zendstation.
• Hellinga, Henk; alias Paul Guermonprez; leider van Kring Borgerstraat, waar Groep 2000 nauw mee samenwerkte; W
• Hertog, P. J.; 100H; hulp huisbezoeker. W
• Hoedemaker, W.E.; 1304; hulp aan onderduikers. W
• Hoekstra, Simon; 804; betrokken bij oprichting Vrij Nederland en bij pionierswerk hoe hulp aan onderduikers zou worden georganiseerd. W
• Hofker, Frans; mede-oprichter van Vrij Nederland. B
• Hoften, Jan Piet; 8047; opperwachtmeester van politie in Amsterdam; leidde hoofdafdeling Persoonsbewijzen en belast met onderzoek naar steungevallen. B
• Holm, Jan; werkte nauw samen met Henk Dienske bij hulp aan onderduikers; zat in top van Trouw in Amsterdam. B
• Hulsman, Dirk; 19016H; Marine Zendstation. B
• Hulst, mr. L. v.d.; 2301H; Pro Juventute. W
• Huijkman, Isidoor; 800; lid van KP. B
• Inja, Cor; 901; leider van het werk onder protestantse joden. B
• Inja-Weyl, Ellen; 901E ; steun aan protestantse joden en verstuurde voedselpakketten. B
• Kalken, Ariëne van; 11040; chef koeriersdienst en persoonlijk koerierster van Jacoba; wijkverzorgster. B
• Kan, Johannes van;1400JK; organiseerde duizenden bonkaarten voor onderduikers; lid KP. B
• Kaufmann, Maja; 11050; koerierster. W
• Kervers-Tholen, Els.; 1400; distributie-contact voedselbonnen. W
• Keur, G. S. W.; 1400K; directeur distributiekantoor. W
• Kits van Waveren, E.; medisch contactpersoon tussen Groep 2000 en de BS.
• Ds. Knoppers, Nico; helpt in 44/45 Groep 2000 aan contacten met KP’s voor voedselbonnen. B
• Koster-Buring, Anna; 2050; koerierster en assistente Onderzoekcentrale. W
• Gerardus Koster, haar man, verleende hand- en spandiensten in de expeditie.
• Kranenburg, Jan; inlichtingen en spionagewerk voor Vrij Nederland. W
• ds Kreb uit Hoogwoud.
• Kroon, Henk; 1106; vrijmetselaar in Amsterdam. W
• Ds. Kroon, Kleijs Hendrik; spoorde aan tot geestelijk verzet; actief in Groepsbijeenkomsten ter morele ondersteuning van Groepsleden. B
• Kruyshoop, Riek , H.M.; 2085; koerierster. B
• Kuster, S.G.;19016K; Marine Zendstation. B
• Kuster, mevrouw; 19016K.; ondersteunde de familie van gevallen Marine mensen.
• Laan, S.;12020; chauffeur-monteur en rechterhand Ariene van Kalken. W
• Lauwerens, Leendert; 19016L; Marine Zendstation. B
• Ledden Hulsebosch, Co van; politiescheikundige, hielp bij vervalsen persoonsbewijzen. B
• Levendig, Daan; mede-oprichter Vrij Nederland; na oorlog naar Zuid-Afrika geëmigreerd. W
• Loon, L. van; 2018; lid KP van Groep 2000; woonde in 1996 in Heiloo. W
• Luhlf, J.;12035; wijkverzorger. W
• Mansvelt, A. van; 13018; werkte voor Onderzoek-Centrale; geboren circa 1925; vader in 1945 in consulaire dienst. W
• Meer, Frits van; 13035; Lid Commissie van Beheer. W
• Meer, J.O.C.van der; 1302; lid KP van Groep 2000.
• Meijer, Gerda (G.Wyler-Meijer); 1300; hulp aan onderduikers, koerierster en betrokken bij wapentransporten. W
• Mendes, Joseph; voerde spionageactiviteiten uit. B
• Mouthaan, Harry; 1900; Hoofd Wijkverzorging en van de afdeling Pers; lid DB. B
• Nater, Dokie; 2606; huisbezoekster van de Onderzoek centrale. B
• Nauta, Max; portretschilder; ontwierp groepsembleem en portretteerde Jacoba. B
• Neut, Jan van der; mede-oprichter van Vrij Nederland. B
• Neut, Zuster Ge van der.; 1401; verpleegster, algemene uitvoering van het EHBO-werk; geb. 16-05-1912; na de oorlog getrouwd met Jensen. W
• Oostergetel, S.H. van; 15013. W
• Parreren, Bep van; 1400B; hoofd Distributie Contact van Groep 2000, Kring 1400. B
• Peppink, Jan; mede-oprichter Vrij Nederland. B
• Randwijk, Henk van (Sjoerd); 4711; hoofdredacteur Vrij Nederland; B.
• Reitema sr., Frans; 1802B ; verspreidde Vrij Nederland; actief in hulp aan onderduikers; B.
• Reitema jr., Kees; 1802; leidde de Onderzoek centrale; lid DB; B.
• ds. Remme, (Jeremia); 18010; Hervormd predikant. W
• Renier, J.R.; 1809; verzorgde onderduikers. W
• Renshof, W; hoofd-bewaker Huis van Bewaring. W
• Ruhe, Gre; 1400G; koerierster en lid sabotageploeg. B
• Ruhe, Herman.; werkte mee aan wapendroppings en maakte voor Jacoba onderduikadres. B
• Savi-Buring, Helena; 2060; wijkverzorgster en ondersteunde Onderzoek centrale. W
• Mattheus Savi. Hij heeft zijn vrouw geholpen, o.a. met hand-en spandiensten in de expeditie.
• Schamp, ds. Theo; 19016Th; Marine Zendstation. B
• Schrijver, Johan; 1400S; werkt op distributiekantoor en helpt Groep aan bonnen en bescheiden; leidde wapentransporten. B
• Sergeant-Richter, Gerda; 1903; hulp aan onderduikers, heeft veel joodse kinderen uit de creche aan de Pl.Middenlaan gered; wijkverzorgster. W
• Eduardus Jacobus Sergeant, haar man. Hij heeft geholpen bij het naar onderduikadressen brengen van joodse kinderen.
• Sietsma, H.;19055; huisbezoeker van de Onderzoek-centrale. W
• Ds. Smelik, Evert; werkte mee aan geestelijke verdiepingsbijeenkomsten. B
• Smith, Ary; 19050; leraar en Districtshoofd. B
• Stam, Anton H., werkte bij Marine Zendstation. B
• Therese Stam-Duif, zijn vrouw. Zij steunde hem in zijn verzetswerk.
• Stiggelbout, Piet; 1400St; huisarts van Jacoba en groepsarts. B
• Stolk, Arie; vrijmetselaar Amsterdam. W
• Strubelt, Puck;(C.L.M. Huijkman-Strubelt); lid knokploeg. B
• Swiebel, P.J.; 19016; had leiding over Marine Zendstation. W
• Zijn vrouw hielp bij steun aan gevallen leden der Marine.
• Tabak, Jan; 20010; bankier en van 1962-’68 wethouder in Amsterdam. B
• Tholen, Grietje van; 20015; koerierster. W
• Tiekstra, P.; 20020; fourage-dienst. W
• Tijen, Lies Honig-van; 2008; steun aan de strijders van de Marine; in 1995 woonachtig in Rotterdam. W
• Tongeren, Herman van jr.; ontwikkelde microfilms; vervoer joden en wapentransporten. B
• Tongeren, Hermannus van sr.; groot inspirator van Jacoba en Groep 2000. B
• Tongeren, Jacoba van; 2000; leidster Groep 2000. B
• Troostwijk, Isaac; 20025; spionage activiteiten, hulp aan onderduikers; financiering van het verzet. B
• Tuntler, Jan H.; directeur GGD; ondersteunde Groep 2000 op dat terrein. B
• Veen, Gerrit Jan van der; 2200; maakte valse Persoonsbewijzen en richtte Persoonsbewijzencentrale op; werkte nauw samen met Groep 2000. B
• Verwoerd, Leo; gaf Groep 2000 onderdak. W
• Petronella Veltrop, de vrouw van Verwoerd. Zij zorgde o.a. voor het bij hen ondergedoken joodse jongetje Rob Waaker.
• Wateler, Nel; 2300; verpleegster en levensgezellin van Jacoba. B
• Weijl, Hermine.; 901M; werk voor Onderzoek-Centrale. B
• Wichers Hoeth, mej. H.C., 2301; Pro Juventute. W
• Wiebeld, Willem; 23013; chauffeur op ambulance-auto; vervoerde en verzorgde onderduikers. B
• Zijn vrouw, in verband met steun aan betrekkingen van gevallenen of in het buitenland strijdende leden der Marine.
• Wijsmuller-Meijer, Truus; 23030; heeft meer dan 10.000 joodse kinderen gered; verstuurde voedselpakketten naar joden in diverse kampen. B
• Willemse, Jo; 2307; wijkverzorgster Rivierenbuurt in Amsterdam; werkte bij gecoördineerde GGD/EHBO dienst. B
• Wolf, R.A.J.M.; 2304; Utrecht. W
• Ziel, J.; 2607; hulp-huisbezoeker. W

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen