De Vonk (verzetsorganisatie)

De Vonk was de naam van twee verschillende illegale blaadjes tijdens de Tweede Wereldoorlog. De bijbehorende Nederlandse verzetsorganisatie worden als De Vonk-groep aangeduid. De naam De Vonk is een vertaling van het Russische woord Iskra, wat de naam was van een ondergronds blad uit 1903 dat Lenin vanuit Zwitserland naar Sint-Petersburg liet smokkelen. Lenin op zijn beurt had de naam aan Poesjkin ontleend, die geschreven had Uit de Vonk zal de vlam oplaaien, waarmee het vuur van de revolutie bedoeld werd. De naam is dan ook zeer symbolisch voor de combinatie van begrippen als communisme, ondergronds en revolutionair.

Het ene blad was een communistisch verzetsblad dat vanaf november 1940 als lokale editie van De Waarheid verspreid werd, doch het eerste nummer verscheen in oktober 1940 in Den Haag. De naam van het blad was tevens de aanduiding van de communistische verzetsgroepen in sommige steden. Sommige nummers van dat blad hebben als motto Uit de Vonk zal de vlam ontstaan (Lenin).

Het andere blad is een uitgave van de Internationaal-Sociaalistische Beweging (ISB), die het blad vanaf januari 1941 vanuit Haarlem landelijk verspreidt. Die gebruikte in al zijn nummers het motto Uit de Vonk zal de vlam oplaaien (Poesjkin).

Haagse CPN

De eerste Vonk-groep was een communistische verzetsgroep van de CPN in Den Haag, die later ook wel als De Waarheid-groep wordt aangeduid. Kort daarop verschenen ook in andere plaatsen uitgaven van De Vonk. De inhoud van De Vonk was vaak nagenoeg hetzelfde als die van De Waarheid, maar soms waren een of meerdere artikelen vervangen. Van de verschillende plaatselijke edities van De Vonk is die van Den Haag veruit de belangrijkste en de ondergrondse CPN in Den Haag kan beschouwd worden als belangrijkste Vonk-groep.

De CPN besloot op 15 mei 1940, onmiddellijk na de Nederlandse capitulatie, tijdens een partijvergadering in het partijgebouw Parlando onmiddellijk de illegaliteit voor te bereiden. In reactie hierop werd in Den Haag voor de hele regio, lopende van Leiden tot Delft, een ondergrondse organisatie op te bouwen. De oprichtingsvergadering was ten huize van Toon van der Kroft en daarnaast waren aanwezig Gerrit Kastein, gemeenteraadslid Jan Geluk en Willem van 't Veen. De ondergrondse organisatie wordt in drie onderdelen opgebouwd: een eerste partijformatie van bekende partijleden die op de achtergrond blijven (zij zullen later De Waarheid gaan ontvangen), een tweede partijformatie van min of meer onbekende leden en sympathisanten (zij zullen later De Vonk gaan lezen en verspreiden) en een gewapende militante groep bestaande uit enkele voormalige strijders van de Internationale Brigades in Spanje, die tegen Franco vochten.

De eerste leider van de tweede partijformatie, de feitelijke De Vonk-groep, is Frans van Ophem. Van Ophem wordt uitgekozen omdat hij geen communist is en daardoor vermoedelijk onbekend bij de politie is. Van Ophem was voor de oorlog actief in de vereniging Hulp aan Spanje.

Vanaf augustus 1940 is De Vonk-groep ook naar buiten toe actief. Dat uit zich in het verspreiden van pamfletten, kalken van leuzen, organiseren van stakingen e.d. Ook houdt de groep zich bezig met sabotage en bedrijfsspionage. Het eerste nummer van De Vonk verscheen in oktober 1940, twee weken eerder dan het eerste nummer van De Waarheid. In februari werd een mislukte poging gedaan ook in Den Haag een Februaristaking tot stand te brengen. In De Vonk werden behalve artikelen uit De Waarheid ook bijdragen van Nico Wijnen en de Surinamer Anton de Kom gepubliceerd.

Een inktzwarte bladzijde uit de Nederlandse geschiedenis, door geschiedschrijvers lang verzwegen, was toen burgemeester De Monchy in mei 1940 aan de Haagse Politie Inlichtingendienst opdracht gaf om, nu Nederland door Duitsland bezet is, gewoon tegen de communisten door te werken, maar nu ten behoeve van de Duitse bezetter. Door de naïviteit van de ouderwetse regent De Monchy werd het, direct vanaf het voorjaar van 1940, de Duitsers mogelijk gemaakt Hagenaars met communistische sympathieën op te pakken en daarmee preventief sabotage en gewapend verzet tegen de overheid en de Duitse bezetting in de kiem te smoren.

Tot zijn eigen verbazing moest De Monchy al op 1 juli 1940 het veld ruimen, omdat hij geen stappen had ondernomen om te voorkomen dat Anjerdag (de verjaardag van Prins Bernhard) in Den Haag uitmondde in massale anti-Duitse betogingen.

De Inlichtingendienst stuurde een infiltrant die ze al sinds 1923 in de CPN hadden, opnieuw de ondergrondse CPN in. In november 1940 werd de Haagse Politie Inlichtingendienst door de Duitsers omgevormd tot Documentatiedienst en werd Johan Gottlieb Crabbendam tot chef benoemd. Crabbendam kreeg zijn informatie over de communisten van de infiltrant en gaf die door aan de Sicherheitsdienst. Na de oorlog werd Crabbendam hiervoor door Louis Einthoven beloond met een benoeming tot hoofd van de sectie B (de uitvoerende dienst) van achtereenvolgens Bureau Nationale Veiligheid, Centrale Veiligheidsdienst en Binnenlandse Veiligheidsdienst.

De eerste arrestaties binnen De Vonk-groep vonden plaats op 28 april 1941, waarschijnlijk ging het om een operatie om 1 mei-acties tegen te gaan. Vanaf 5 juni 1941 vonden er gedurende ruim twee weken dagelijks een tot twee arrestaties plaats, altijd leden van De Vonk-groep, maar nooit andere leden van de vooroorlogse CPN. De arrestaties vonden plaats door de chef communisme van de Sicherheitsdienst Otto Lange en Johan Hubertus Veefkind die sinds 1926 voor de Haagse Politie Inlichtingendienst werkte. Frans van Ophem werd op 6 juni 1941 gearresteerd, waarna de leiding werd overgenomen door Wim Harthoorn. Over deze arrestaties schreef Lou de Jong dat ze plaatsvinden naar aanleiding van de Duitse inval in de Sovjet-Unie op 22 juni 1941.

De arrestaties stopten op 23 juni, vervolgens werden op 25 en 26 juni een veertigtal communisten gearresteerd, maar niet van De Vonk-groep. De helft van deze arrestaties staan bekend als functionarissenarrestaties, maar ze betreffen geen functionarissen van de CPN, maar leden die voor de oorlog door de Inlichtingendiensten geregistreerd waren. De burgemeesters in de regio Den Haag hadden in 1941 de namen van de te arresteren personen moeten voordragen bij Johannes Eckhardt van de Documentatiedienst, die na de oorlog BVD-medewerker zou worden. Van de personen op de functionarissenlijst heeft maar een het overleefd, van de overigen die op die twee dagen gearresteerd werden, kwamen de meesten om het leven.

Op 26 juli werden op hetzelfde tijdstip op drie verschillende adressen in Amsterdam en Bussum Toon van der Kroft, Jan Geluk en Nico Wijnen gearresteerd. Ze waren door de Haagse politie geschaduwd. Op 12 augustus werden vele tientallen leden van De Vonk-groep gearresteerd. Ook Harthoorn werd toen gearresteerd. Van de bij de diverse arrestatieacties gearresteerde 160 communisten zouden er ruim 90 om het leven komen. Een deel wist echter een uiterst zware tocht door de concentratiekampen te overleven, velen als Nacht und Nebel-gevangene. Vooral een verblijf van een paar maanden in het concentratiekamp Groß-Rosen door 21 man, waarvan er 5 overleven, was een gruwelijke ervaring.

De Sicherheitsdienst wil te weten komen waar de landelijke partijleiding van de CPN zich bevindt. Uit verhoren waren ze te weten gekomen dat Herman Holstege de verbinding met de landelijke partijleiding vormde. Omdat Holstege bij de verhoren, ondanks de mishandelingen, blijft zwijgen, wordt besloten hem harder aan te pakken. Op 2 september wordt Holstege gemarteld door de Sicherheitsdienst; hierbij is ook Veefkind aanwezig. Holstege geeft uiteindelijk een heleboel namen prijs. Holstege overlijdt. Daarna komt de chef communisme van de Sicherheitsdienst tot de ontdekking dat de door Holstege prijsgegeven namen verzonnen waren.

Een aantal leden van De Vonk-groep, waaronder Gerrit Kastein en Tjerk Kloostra, weet uit handen van de Haagse politie te blijven. In het najaar hervatten ze de activiteiten van De Vonk-groep, maar op een laag pitje; de leider is dan Frits Reuter. Ook de infiltrant weet opnieuw binnen te dringen. Vanaf begin 1942 arresteert de Sicherheitsdienst maandelijks gemiddeld 2 personen, met opzet gespreid om de positie van de infiltrant niet prijs te geven.

In augustus 1942 wordt vanuit de landelijke partijleiding opdracht gegeven dat De Vonk-groep weer op volle kracht moet gaan werken. De joodse communist Jaap Boekman wordt dan als leider aangewezen. In het najaar van 1942 steken enkele leden van De Vonk-groep op spectaculaire wijze een opslagplaats van hooi en stro van de Wehrmacht in brand. In dezelfde periode komt Boekman door een ongelukkig toeval in direct contact met de infiltrant. De infiltrant weet een ontmoeting te arrangeren die door de Documentatiedienst geobserveerd kan worden, waarna Boekman twee weken lange geschaduwd wordt en vervolgens gearresteerd. Ondanks hevige martelingen door Sicherheitsdienst en Haagse politie geeft Boekman geen informatie prijs, maar hij trapt wel in een val met een celspion. Als gevolg daarvan weten politie en Sicherheitsdienst weer ruim 40 communisten te arresteren (meer dan de helft komt om het leven). Bij een vluchtpoging wordt Jan van Kalsbeek door de Haagse politie in de rug geschoten.

Ook zetten politie en Sicherheitsdienst gearresteerde communisten met een bezemsteel in de broekspijp op ontmoetingsplaatsen als lokaas neer. Tjerk Kloostra loopt binnen een kwartier twee keer in zo een val, maar hij weet te ontsnappen door een Sicherheitsdienstman dood te schieten en een andere te verwonden. Hij vlucht, achtervolgd door 4 politiemannen die hem op de twee plaatsen hadden staan opwachten. Na een schietpartij wordt Kloostra door de 4 politiemannen overmeesterd en daarna van zeer dichtbij door een van de agenten door het hoofd geschoten, waarna hij overlijdt. Een van de politiemannen gaat na de oorlog weer voor een Inlichtingendienst tegen de communisten werken.

Na deze arrestaties wordt de uitgave van De Vonk gestaakt en gaan de communisten in de regio Den Haag alleen met De Waarheid verder. Het vooroorlogse Tweede Kamer-lid Kees Schalker heeft korte tijd de leiding en draagt die vervolgens over aan Gerard Geelhoed. Opnieuw dringt de infiltrant binnen. Onbekend is hoeveel slachtoffers in deze periode bij benadering zijn gevallen. Op 9 maart 1945 wijst de infiltrant nog 3 communistische verzetsmensen aan die gearresteerd worden en op 12 maart in Rotterdam gefusilleerd worden als represaille voor de aanslag op Rauter.

Een ruwe schatting leidt tot 1500 personen die voor de Haagse Vonk-groep actief zijn geweest, waarvan er ongeveer 500 gearresteerd zijn. Bij elkaar heeft De Vonk-groep in de regio Den Haag ruim 200 mensenlevens verloren. Meer dan de helft daarvan kan toegeschreven worden aan de infiltratie in opdracht van burgemeester De Monchy. Van de overigen is een belangrijk deel om het leven gekomen ten gevolge de willens en wetens niet vernietigde vooroorlogse registraties van communisten, die door de Nederlandse overheid welwillend ter beschikking van de Sicherheitsdienst zijn gesteld.

Leiders van de Haagse Vonk-groep

De communisten kenden een scheiding tussen de politieke leiding, die aan algemeen beleid vaststelde en een leiding voor het feitelijke verzetswerk. De achtereenvolgende leiders voor het verzetswerk en de verspreiding van de illegale krant van De Vonk-groep en vervolgens De Waarheid-groep in Den Haag waren:

• Frans van Ophem, zomer 1940 - 6 juni 1941 (omgekomen in Dachau)
• Willem Lodewijk Harthoorn, 6 juni 1941 - 12 augustus 1941 (overleeft een vier jaar lange zeer zware tocht door de zwaarste concentratiekampen)
• Frits Reuter, september 1941 - augustus 1942
• Jaap Boekman, augustus 1942 - 21 december 1942 (gemarteld door Sicherheitsdienst en Haagse politie, ter dood veroordeeld en gefusilleerd op Waalsdorpervlakte
• Kees Schalker, 21 december 1942 - zomer 1943 (gearresteerd 14 november 1943, ter dood veroordeeld en gefusilleerd op Waalsdorpervlakte)
• Piet Metscher, zomer 1943 - mei 1945
• Gerard Geelhoed, zomer 1943 - mei 1945 (voornamelijk samenstellen en distributie De Waarheid)

Andere belangrijke leden

Enkele andere belangrijke leden van de Haagse Vonkgroep waren:

• Toon van der Kroft, gearresteerd 26 juli 1941 (een van de oprichters, overleeft vier jaar concentratiekamp)
• Nico Wijnen, gearresteerd 26 juli 1941 (overleeft vier jaar concentratiekamp)
• Cornelis Simonis, gearresteerd 15 juni 1941 (prominent lid van militaire groep, sterft na vier jaar concentratiekamp op het schip Cap Arcona)
• Sally Dormits, gearresteerd 17 oktober 1942 (prominent lid van militaire groep, oprichter van de joods-communistische Nederlandse Volks Militie in Rotterdam, pleegt zelfmoord bij arrestatie)
• Jan van Kalsbeek, gearresteerd 16 februari 1943 (had leiding bij brandstichting van opslagplaats van de Wehrmacht, neergeschoten door Haagse politie, ter dood veroordeeld en gefusilleerd op Waalsdorpervlakte)
• Tjerk Kloostra, gearresteerd 12 februari 1943 (belangrijk lid van militaire groep, na overmeestering door Haagse politie door het hoofd geschoten)
• Gerrit Kastein, gearresteerd 19 februari 1943 (een van de oprichters, leider militaire groep, pleegt na arrestatie zelfmoord door geboeid tweehoog uit het raam te springen)
• Pieter van der Kam, gearresteerd mei 1942 (leider in Delft, gefusilleerd op Waalsdorpervlakte)
• Kees Neven (had leidinggevende rol binnen zowel het politieke als verzetsdeel, overlijdt na bevrijding in Duitsland ten gevolge van verblijf in concentratiekamp)
• Henri Pieck, gearresteerd 9 juni 1941 (had contacten met Sovjet-Unie, speelde belangrijke rol bij ondergrondse organisatie in en zelfbevrijding van Buchenwald)
• Herman Holstege, gearresteerd 1 augustus 1941 (stond in verbinding met landelijke partijleiding en Daan Goulooze, doodgemarteld in Oranjehotel)
• Jan Schalker, gearresteerd augustus 1941 (werd al voor de oorlog door GESTAPO bespioneerd in samenwerking met Haagse Politie Inlichtingendienst, overleeft vier jaar concentratiekamp)
• Anton de Kom, weliswaar geen belangrijk lid maar wel een bekende persoonlijkheid, hij schreef regelmatig artikelen voor De Vonk, hij werd op 7 augustus 1944 gearresteerd en kwam op 24 april 1945 in het concentratiekamp Sandbostel om het leven.

Literatuurlijst

• Willem Harthoorn: Verboden te sterven (1963, 2007) ISBN 9789075879377, beschrijving van zijn verblijf in de concentratiekampen en staat model voor het lot van dat deel van de in 1941 gearresteerde leden van De Vonk-groep die de meest gruwelijke behandeling hebben gehad.
• Bert van Gelder: " Brand bij de Wehrmacht ! " Verzetsgroep De Vonk, Den Haag 1942-43 (2005), ISBN 9789075434132, beschrijving van de rampspoed van Den Haag in de periode september 1942 - juli 1943 en de rol van de Haagse politie bij het opsporen en arresteren van honderden sociaaldemocraten in bovengenoemde periode.

Extere link

• Lijst voor de Databank Digitale Dagbladen geselecteerde titels 1940-1945 Illegale pers.

Volksvertegenwoordigers: Tweede Kamerleden (CPH) · Eerste Kamerleden (CPN) · Tweede Kamerleden (CPN) Partijleiders: Louis de Visser · David Wijnkoop · Gerben Wagenaar · Henk Gortzak · Paul de Groot · Marcus Bakker · Ina Brouwer Jongerenorganisaties: Algemeen Nederlands Jeugd Verbond · Communistische Jeugdbond · Uilenspiegelclub Gelieerde organisaties: Eenheids Vakcentrale · Nederlandse Vrouwenbeweging · Pegasus Partijbladen: De Tribune · De Waarheid · De Vonk Opvolger: GroenLinks · VCN