Chiropraxie

Wikisage is niet aansprakelijk voor eventuele onjuistheden of toepassing van de in dit lemma gegeven medische informatie.    lees meer

Chiropractie (ook: chiropraxie) is een manuele behandelmethode voor gewrichts- en andere gezondheidsproblemen. Deze in 1892 in de Verenigde Staten ontwikkelde methode geniet nu bekendheid over de gehele wereld. Een beoefenaar van chiropractie wordt chiropractor genoemd. Het woord 'chiropractie' is afgeleid van het Griekse woord 'cheir' (hand) en 'prattein' (beoefenen). Het betekent dus: met de hand beoefenen. (ook genoemd: manueel; van het latijn manus = hand).

Chiropractie wordt niet aan Nederlandse en Belgische universiteiten gedoceerd, is geen medisch specialisme en hoort in deze landen bij de non-conventionele of alternatieve geneeswijzen.

Holistische manuele therapie

Anders dan de gewone manuele therapie is chiropractie een holistische manuele therapie. Holistische therapieën richten zich op de mens in zijn totaliteit en niet zozeer op een afzonderlijke aandoening (het Griekse ’holos’ betekent ‘geheel’).

De chiropractie stelt bepaalde ziekten en aandoeningen te kunnen genezen en te kunnen voorkomen. Een goede chiropractor staat open voor de reguliere gezondheidszorg en zal mensen niet snel ontraden zich ook te laten behandelen door een reguliere arts of deskundige.

Chiropractie is er op gericht de gehele gezondheid van de mens te bevorderen, te herstellen en te ondersteunen door opheffing van de dysfuncties (subluxaties) van het zenuwstelsel. Dit doet men via gedoseerde mechanische impulsen. De Chiropractie houdt zich bezig met diagnose, behandeling en preventie van stoornissen aan het bewegingsapparaat en de effecten ervan op het functioneren van het zenuwstelsel en de hele gezondheid. In de chiropractie ligt de nadruk op de manuele handeling, inclusief correcties van de ruggewervels in de wervelkolom. De chiropractie stelt dat, door zo'n behandeling aan de wervelkolom deze zijn normale functie terug krijgt en kunnen bepaalde aandoeningen op deze manier worden bestreden. Een kenmerk vanaf het ontstaan van de chiropractie is dat het geen gebruik maakt van medicijnen, operatieve ingrepen en/of bestraling. De grondlegger van de chiropractie heeft deze zaken bewust niet willen gebruiken (zie WHO guidelines on basic training and safety in chiropractic )

Te behandelingen aandoeningen

De chiropractie stelt onder meer artrose, lage- en hoge rugpijn, spanningshoofdpijn, migraine, hernia en migraine te kunnen behandelen.

Het eerste consult

In een eerste consult zal een chiropractor op basis van de gegevens uit het vraaggesprek de geschikte onderzoeksmethoden kiezen. Vervolgens zal hij een algemeen en specifiek lichamelijk onderzoek uitvoeren. In sommige gevallen kan er een röntgen foto gemaakt worden. Bestaande röntgenfoto's zullen indien mogelijk worden opgevraagd. Daarna zal hij het doel, de complicaties en de resultaten van het onderzoek bespreken met de patiënt. Deze resultaten worden ook vastgelegd in de status van de patiënt.

De behandeling

De chiropractor maakt gebruik van specifieke chiropractische behandelmethoden. De meest kenmerkende chiropractische procedure is een met de hand uitgevoerde chiropractische correctie. Dit is een toepassing van een specifieke druk op een specifieke plek in een specifieke richting, met als doel bewegingsbeperkingen op te heffen. Hiermee wordt gestreefd naar het normaliseren van de verstoorde zenuwfunctie, waardoor herstel kan optreden.

In de chiropractie staat de algehele gezondheid van de patiënt centraal. Het uitgangspunt is dat lichamelijke problemen of klachten gevolgen hebben voor het totale functioneren, ook op sociaal en emotioneel gebied en andersom. Het adviseren en begeleiden van een patiënt is daarom ook een belangrijk onderdeel van de behandeling. De patiënt wordt dan ook actief bij de behandeling betrokken.

Geschiedenis

In de geschiedenis vindt men bij vele volken behandelingswijzen die betrekking hebben op de wervelkolom. Door veranderde inzichten binnen de neurologie in de tweede helft van de 19e eeuw ontstond bij artsen meer belangstelling voor de resultaten van deze manuele handelingen. In de Verenigde Staten werden deze therapieën aanvankelijk vooral buiten de reguliere geneeskunde toegepast. Op deze wijze kon de chiropratie ontstaan. Dit gold ook voor osteopathie, waarvan A.Still (1828 – 1917) de grondlegger is.

De grondlegger van de chiropractie is de in Canada geboren Daniel David Palmer (1844-1913). Zijn theorie is gebaseerd op die van Hippocrates, de 'Vader van de geneeskunde', namelijk dat de oorzaak van ziekten in de wervelkolom gezocht kan worden. De wervelkolom beschermt het ruggenmerg, dat samen met de hersenen het centrale zenuwstelsel vormt. Indien zich in de wervelkolom functiestoornissen voor doen, dan ontstaan er, zo stelde Palmer, ook storingen in de doorstroming van de zenuwimpulsen door het ruggenmerg en de daaruit aftakkende zenuwen. Door deze functiestoornissen in de wervelkolom op te heffen, kunnen zenuwimpulsen onbelemmerd hun doel bereiken, waardoor organen en weefsels goed kunnen functioneren.

Palmer bracht deze overtuiging in praktijk en stelde zijn filosofie en geneeswijze in 1895 op schrift. In 1897 richtte hij in Iowa de 'Palmer school of chiropractic' op.

Leerlingen van D.D. Palmer stichtten vervolgens hun eigen scholen. Palmers zoon, B.J. Palmer, stichtte in Davenport, Iowa ook een eigen school onder de naam "Palmer College". De basisfilosofie van deze school was, dat alleen manuele behandeling van de wervelkolom, zonder aanwending van andere therapievormen, afdoende was voor de behandeling van de patiënten. Zo ontstonden de "straights" en de "mixers", die ook nog andere therapievormen gebruikten. Palmer junior verenigde "straights" in de in 1930 opgerichte International Chiropractors Association (ICA). De 'mixers' verenigden zich in de grotere American Chiropractic Assoiation (ACA). De 'mixers' gaven naast de therapie ook voedingsadviezen, fysiotherapeutische instructies zoals, oefeningen en massage.

Legalisering

Omstreeks het begin van de 20e eeuw hebben de medici in de VS in een wet laten vastleggen, dat iedereen die beweerde dat hij de geneeskunde beoefende in het bezit moest zijn van een artsendiploma. In 1906 werd D.D. Palmer veroordeeld vanwege het onwettig uitoefenen van geneeskunde. Nadien is chiropractie zich meer gaan legaliseren. De eerste legalisering kwam tot stand in 1913 in Kansas. In 1920 was de chiropractie in 24 van de 48 Amerikaanse staten juridisch erkend. Tientallen College of Chiropractic gaven op dat moment al onderwijs in chiropractie. Daarna ontwikkelde de opleiding chiropractie zich tot een volledige opleiding met 15 colleges of Chiropractic, die vanaf 1974 onder de controle van het Amerikaanse ministerie van Onderwijs vallen.

Separate, but equal

In 1974 gaf Louisiana als laatste staat in de Verenigde Staten aan chiropractoren de wettelijke bevoegdheid om hun beroep vrij uit te oefenen. In de Verenigde Staten houdt deze formele juridische erkenning in, dat chiropractoren als eerstelijns gezondheidswerkers zonder verwijzingen door een arts zelfstandig patiënten kunnen behandelen Bij het streven naar deze professionele erkenning in Noord-Amerika heeft de chiropractie zich ten opzichte van de medische professie altijd duidelijk op gesteld: “separate, but equal” Hiermee werden een aantal andere opties voor intergratie in de gezondheidszorg duidelijk verworpen:

• Alleen behandelen op verwijzing van of onder supervisie van een arts (zoals in Nederland de fysiotherapeut),
• Aanvaarden van een beperkte bevoegdheid, om bij voorbeeld alleen aandoeningen van het bewegingsapparaat te behandelen( een positie zoals in Nederland de tandarts of Psycholoog heeft),
• Opname in de medische professie (zoals gebeurd is met de osteopaten in de Verenigde Staten)

Ook werd in 1974 door het Amerikaanse ministerie van Onderwijs aan de American Chiropractie Association de bevoegdheid gegeven om de colleges voor chiropractie officieel te erkennen en vervolgens de kwaliteit van de opleiding te controleren. De Council on Chiropractic Education (CCE) werd het toezichthoudend orgaan. In 1991 waren er 15 erkende colleges in de Verenigde Staten.

Vanaf 1974 wordt in de Verenigde Staten de behandeling door een chiropractor ook door Medicaid en Medicare (verzekeringsvormen van de overheid) vergoed. Tevens vergoeden momentaal in de Verenigde Staten bijna alle andere verzekeringen en “Workers’Compensation” (ziekte wet)-instanties. In de Verenigde Staten waren in 1990 meer dan 45 000 chiropractoren werkzaam, wat neer komt op 1 chiropractor op 5500 inwoners.

De chiropractie heeft in de VS eigen scholen (Colleges of Chiropractic genoemd), die echter buiten het staatsonderwijs vallen. Buiten de VS zijn gelijkvormige opleidingen gekomen. Ze hebben ook eigen tuchtraden, maar geen onafhankelijk extern toezicht op hun praktijk.

Er zijn wereldwijd zijn enkele chiropractische opleidingen die onder een universiteit vallen of gelieerd zijn aan een universiteit: in het Verenigd Koninkrijk, AECC., Glamorgan, Denemarken, Odense university, Canada, Québec, Zuid-Afrika, Johannesburg, Australië, RMIT. en Macquarie University

Verspreiding van de chiropractie

Chiropractie is vandaag de dag in veel landen, zoals de VS, Canada, Engeland, Australië, Nieuw Zeeland en de Scandinavische landen, een bij de wet erkend beroep.

De chiropractor heeft daar de status van een zorgverlener in de eerstelijnszorg en heeft een onafhankelijke behandelingsbevoegdheid zoals die van een arts of tandarts. Het is een bewuste keuze om niet binnen andere gezondheidszorg te integreren. Deze keuze geeft spanningen met de andere eerstelijns beroepsgroep.

In Nederland en België is chiropractie tot op heden niet op deze wijze officieel door de overheid erkend of gereguleerd.

Wereldwijd

Op wereldvlak is de chiropratie, na allopathie en tandheelkunde de derde geneeswijze en deze geneeswijze is vrij en legaal bereikbaar voor 600 miljoen mensen.

De Wereldgezondheidorganisatie (WHO) publiceerde in 2005 de richtlijnen betreffende de inhoud van de basisopleiding chiropratie en de veiligheidsvoorschriften voor de praktijk omdat chiropratie wereldwijd de meest gebruikte vorm is van manuele therapie. De WHO stelt dat chiropratie perspectieven biedt voor een kostefficiënte behandeling van zenuw-, spier- en gewrichtsdisfunctie als antwoord op de enorme toename van die gezondheidsproblemen.

Europa

In 1932 hebben Engelse, Zwitserse en Belgische chiropractors verenigingen, de Europese Vereniging van Chiripractors, The European Chiropractors' Union opgericht (ECU). In 2007 zijn er verenigingen uit 18 Europese landen aangesloten. In Engeland bevindt zich de eerste Europese chirorpractoren opleiding van Europa.

De Europese Unie

Het Europees Parlement wordt geconfronteerd met de tegenstrijdige toestand, waarin een gezondheidspracticus die in één land officieel erkend wordt, in een ander land van de Europese Gemeenschap aangeklaagd kan worden voor het onwettig uitoefenen van geneeskunde. Dit is in strijd met het verdrag van Rome. Al voor 1993 is men begonnen aan het project over de “Regeling van de Alternatieve Geneeswijzen” van Paul Lannoye. De naam is in de tijd veranderd in 'Het Statuut van de niet-conventionele Geneeswijzen'. Dit project resulteerde in 1997 in een akkoord stemming van Het Europees Parlement. Het Europees Parlement vraagt zodoende aan de Commissie zich te engageren voor de verdere ontwikkeling van de erkenning van de niet-conventionele geneeswijzen. Hiervoor sticht de Europese Commissie COST B4 (European Cooperation in the field of Science and Technologie,) om het wetenschappelijk werk omtrent de niet-conventionele geneeswijzen te verzamelen. Het eindrapport hiervan werd in juni 1998 aangeboden. Er moet stelling genomen worden over "De evaluatie van de doeltreffendheid, van de veiligheid en het toepassingsgebied van de niet-conventionele therapieën, rekening houdend met hun preventieve rol en de mogelijkheden van een individuele en holistische benadering van de gezondheid.” De commissie voor Sociale vraagstukken over Gezondheid en Gezin aanvaardt, op 4 november 1999, tijdens een Plenaire Vergadering van de Europese Raad in Straatsburg, een Resolutie over het statuut van de niet-conventionele geneeswijzen. Deze beslissing werd genomen door de landen die lid zijn van de Europese Raad. Dit geeft de ruimte om niet-conventionele geneeswijzen in Europa te legaliseren.

In september 2006 bracht de Europese Commissie het Cost B13 rapport uit waarin wordt geduid dat manipulatie van de wervelzuil moet overwogen worden als behandelingsvorm, zowel bij acute als bij chronische lage rugpijn.

Chiropractie in België

In 1923 vestigde de eerste chiropractor Jules Gillet zich in België. Daarna volgden zijn twee zonen, Marcel en Henri. Vanaf 1925 vestigden zich in België steeds meer chiropractors, die allen een volledige opleiding aan universiteiten in de Verenigde Staten volgden.

Henri Gillet werd de eerste voorzitter van de in 1946 opgerichte vereniging van Belgische chiropractici. De toelatingseisen: diploma chiropractor. Doordat chiropractoren hun opleidingen in het buitenland volgden is hun beroep onafhankelijk en specifiek gebleven.

In april 1999 wordt een wetsvoorstel van de Minister van Volksgezondheid, de heer Marcel Colla goedgekeurd. Deze wet groepeert de beroepen, homeopathie, acupunctuur, chiropractie en osteopathie die hij wil erkennen. Deze kaderwet beschrijft de stappen die genomen moeten worden om deze niet-conventionele geneeswijzen te regulariseren. Enkele medici hebben in de aanloop naar deze wet in 1998 fel gereageerd. Het uitbrengen van hun rapport heeft het aannemen van de wet niet tegen gehouden.

In een volgende stap in 2000 besliste Minister Magda Aelvoet dat enkele beroepsorganisaties van deze in de wet van Colla te erkennen om de autoriteiten een basis te geven voor onderhandelingen. Bij Koninklijk Besluit op 10 februari 2003 erkende Jef Tavernier, de opvolger van M. Aelvoet, deze beroepsverenigingen. Dit wordt op 11 mei 2003 tot een wet bekrachtigd.

De beroepsverengingen zorgen dat hun statuten voldoen aan de regels die de Belgische wet stelt.

Op 3 oktober 2007 is Syndicat belge de la Chiropractie – Belgisch Syndicaat van Chiropraxie, beroepsvereniging gevestigd te Brussel. Als beroepsvereniging bekrachtigd door de Raad van State. Vergoedingen; Naar aanleiding van de publicatie van deze wet van M Colla, in het Belgisch Staatsblad, namen verschillende mutualiteiten het initiatief om een "symbolische" terugbetaling ter beschikking te stellen van gemiddeld 5 behandelingen jaarlijks per patiënt en gemiddeld 25% van de prijs van een gewone consultatie. Het Rijksinstituut voor Ziekte en Invaliditeit (Riziv) komt hier niet tussen.

In het Belgisch Syndicaat van Chiropraxie zijn in oktober 2007 Chiropractors aangesloten die voldoen aan de eisen die deze beroepsvereniging.

Chiropractie in Nederland

Door bemiddeling van de in 1965 opgerichte patiëntenverenging Pro Chiropractie, vestigde in 1968 de eerste chiropractor zich in Nederland. In 1975 richten de Nederlandse chiropractoren een beroepsorganisatie op, de Nederlandse Chiropractoren Associatie (NCA). Deze vereniging streeft naar kwaliteit en erkenning van de chiropractie in Nederland. Met een titel bescherming creëren ze een eigen plek in de gezondheidszorg. Voor patiënten en verzekeringen is het van belang dat de chiropractische behandeling wordt uitgevoerd door een beroepsbeoefenaar van wie de kwaliteit bekend is bij de beroepsorganisatie. De NCA is lid van de European Chiropractors' Union (ECU).

Sinds 2001 is de Stichting Chiropractie Nederland (SCN) in het leven geroepen om de kwaliteit van de chiropractische zorg te bewaken. Hier voor heeft de SCN oa een registratie, visitatie, tuchtcollege en het college van medisch toezicht ingesteld. Alle geregistreerde chiropractoren hebben hun opleiding afgerond aan een opleiding welke door de European Council on Chiropractic Education (ECCE) is erkend.

De meeste chiropractoren in Nederland hebben hun opleiding aan The Anglo European Chiropractic College (AECC) gedaan. Dit is een vijfjarige opleiding op universitair niveau. De titels van deze opleiding zijn in Nederland niet officieel.

In 2000 is er nog een beroepsvereniging opgericht: de Dutch Chiropractic Federation (DCF). Deze vereniging behartigt de belangen van de in Nederland werkende leden van de International Chiropractors Association (ICA). De DCF is met de ICA geassocieerd en volgt strikt de regels, inzichten en beleid van de ICA. Deze chiropractoren zijn ingeschreven in het register van de Stichting Nationaal Register van Chiropractoren. De toelatingseis is afgestudeerd aan een opleiding van de ECCE. Chiropractoren die na hun Bachelor opleiding hun studie volledig hebben afgerond met een Master’s degree en daardoor de titel Doctor of Chiropractic hebben verkregen, mogen het kwaliteitsmerk en de titel Register Chiropractor voeren. De DCF is aan gesloten bij de Vereniging ter Bevordering van Alternatieve Geneeswijzen (VBAG).

Naast de georganiseerde chiropractors zijn er in Nederland tientallen chiropractors die niet aan de eisen van de NCA en DCF voldoen. Ze hebben meestal de cursus chiropractie bij een Heilpraktiker opleiding in Duitsland gevolgd.

Risico’s en controverse

Recent wakkerde het debat over de efficiëntie en de risico's van een chiropractische behandeling aan. Naar aanleiding van een aantal doden en rechtszaken in de Verenigde Staten en Canada (Canadian Stroke Consortium) werden de laatste jaren verscheidene onderzoeken verricht naar de risico's die chiropractie kunnen inhouden. Omdat de slagaders in de nek die de hersenen voeden zo nauw aan de nekwervels verbonden zijn, is de grootste omzichtigheid geboden als de nek gemanipuleerd wordt.

Er is veel verschil van mening over de risico’s van manipulatieve behandeling door een chiropractor. Sceptici halen artikelen aan, waaronder:

• Reuter U; Hamling M; Kavuk I; et al. Vertebral artery dissections after chiropractic neck manipulation in Germany over three years; Journal of Neurology; Volume 253, Number 6; June 2006 Deze retrospectieve (terugkijkende) studie beschrijft 36 patiënten die een beroerte hebben gehad na een nekmanipulatie. De helft van deze patiënten in deze Duitse studie was behandeld door een orthopedist, die chirotherapie toepaste.
• Smith WS and others. Spinal manipulative therapy is an independent risk factor for vertebral artery dissection. Neurology 60:1424-1428, 2003 Case-controle studie die concludeert dat nekmanipulatie een onafhankelijke factor is in het veroorzaken van een dissectie (scheuren van een slagader).
• Rothwell DM, Bondy SJ, Williams SJ. Chiropractic manipulation and stroke: a population-based case-control study. Stroke. 2001;32:1054-1060. De kans dat iemand met een beroerte een nekmanipulatie heeft gehad was 5 keer zo groot in deze studie. Ze geven verder aan dat het zeldzaam is op de grote hoeveelheid mensen die behandeld worden.

En artikelen van Ernst. Deze laatsten zijn moeilijk te kwalificeren, omdat er veel systematische reviews zijn, waar veel kritiek op komt over de kwaliteit en het gebrek aan authenticiteit.

Daartegenover staan een aantal studies die van een ander standpunt uitgaan:

• Thiel HW, Bolton JE, Docherty S, Portlock JC. Safety of chiropractic manipulation of the cervical spine: a prospective national survey. Spine. 2007 Oct 1;32(21):2375-8. Lichte bijwerkingen kwamen vaak voor, maar het risico op serieuze bijwerkingen binnen 7 dagen na de behandeling was laag tot zeer laag.
• Rubinstein SM, Leboeuf-Yde C, Knol DL, de Koekkoek TE, Pfeifle CE, van Tulder MW. The benefits outweigh the risks for patients undergoing chiropractic care for neck pain: a prospective, multicenter, cohort study. J Manipulative Physiol Ther. 2007 Jul-Aug;30(6):408-18. Bijwerkingen (met name pijn, moeheid, duizeligheid of misselijkheid, of tinnitus) kwamen vaker voor, maar waren zelden ernstig.
• Rubinstein SM, Peerdeman SM, van Tulder MW, Riphagen I, Haldeman S. A systematic review of the risk factors for cervical artery dissection. Stroke. 2005 Jul;36(7):1575-80. Epub 2005 Jun 2. Cervicale arterie dissectie is een multifactoriële aandoening. Factoren die geassocieerd zijn met deze aandoening zijn: doorsnede van de wortel van de aorta (>34mm), migraine, relatieve verandering van de diameter tijdens de hartcyclus van de arteria carotis en triviale trauma.
• Haldeman S, Carey P, Townsend M, Papadopoulos C. Clinical perceptions of the risk of vertebral artery dissection after cervical manipulation: the effect of referral bias. Spine J. 2002 Sep-Oct;2(5):334-42 Er is een verschil in ervaring met en de perceptie van het risico na nekmanipulatie tussen chiropractoren en neurologen. Deze selectie bias of doorverwijs-bias (een bias is een wetenschappelijke term voor vooringenomenheid) is belangrijk in het creëren van klinische opinies van verschillende disciplines en verdraait de discussie over de echte incidentie van deze complicaties van nekmanipulatie.
• Editorial: Breen A. Manipulation of the neck and stroke: time for more rigorous evidence. Med J Aust. 2002 Apr 15;176(8):364-5
• Wenban AB. Inappropriate use of the title 'chiropractor' and term 'chiropractic manipulation' in the peer-reviewed biomedical literature. Chiropr Osteopat. 2006 Aug 22;14:16

Bovenstaande onderzoeken zijn alleen van de laatste jaren.

Risico’s van nekbehandeling zijn in de loop der jaren niet gebagatelliseerd, maar getuige het aantal onderzoeken, is er juist gezocht naar een oorzaak die getest en vermeden kan worden. Deze oorzaak is na 15 jaar gedegen onderzoek niet gevonden. Eerder, de studies uit 2007 geven aan dat bijwerkingen vaak van lichte en voorbijgaande aard zijn en de baten ertegen opwegen.

Een nieuwe studie van Cassidy et al (een vervolg op de bovengenoemde Rothwell-studie) geeft aan dat het risico van een beroerte na een bezoek aan de chiropractor ook vergeleken kan worden met een bezoek aan de huisarts. Beide zijn geassocieerd met een verhoogd risico op beroerte wat dan zou betekenen dat de behandeling door de chiropractor geen verhoogd risico met zich meebrengt. De meest logische verklaring is dat patiënten met symptomen van een beroerte naar de chiropractor (of naar de huisarts) gaan, maar het probleem is ook nog dat de chiropractor aan de nek zit en behandelt. Dit zou een zogenoemd dissectie die aan het ontwikkelen is verergeren, een zogenoemde "trigger" of aanleiding tot stroke/beroerte. ()

Externe links

• (en) Chiropractie in Citizendium. (vertaal via: )

• (nl) Nederlandse Chiropractoren Associatie
• (nl) SKEPP: Chiropractie, wetenschap of kwakzalverij?
• (nl) meer externe links in de Open Directory

Bronvermelding

• Reuter U; Hamling M; Kavuk I; et al. Vertebral artery dissections after chiropractic neck manipulation in Germany over three years; Journal of Neurology; Volume 253, Number 6; June 2006
• Reuters Health report February 11, 2002.
• Ernst E; American Public Health Association, Chiropractic Care: Attempting a Risk-Benefit Analysis, Volume 92(10), October 2002, pp 1603-1604)
• Smith WS and others. Spinal manipulative therapy is an independent risk factor for vertebral artery dissection. Neurology 60:1424-1428, 2003.
• Rothwell DM, Bondy SJ, Williams SJ. Chiropractic manipulation and stroke: a population-based case-control study. Stroke. 2001;32:1054-1060.
• Further investigation into link between spinal manipulation and stroke urged source. Med J Aust 2002; 176: 364-365, 376-380.
• WHO guidelines on basic training and safety in chiropractic, World Health Organization, Geneva, 2005. ISBN 92-4-159371-7. available online

Referenties

Referenties: