Wikisage, de vrije encyclopedie van de tweede generatie, is digitaal erfgoed

Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.

  • Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
  • Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
rel=nofollow

Hollandse School: verschil tussen versies

Uit Wikisage
Naar navigatie springen Naar zoeken springen
(https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Hollandse_School&oldid=54634330)
 
(update deels https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Hollandse_School&oldid=59636794 2 aug 2021 Zomerklokje (G.Lanting 2 aug 2006))
 
Regel 1: Regel 1:
De '''Hollandse School''' of ''oude Hollandse meesters'' waren de kunstenaars werkzaam van de [[vroege renaissance]] tot en met het begin van de [[barok (stijlperiode)|barok]], een periode waarin veel kunstenaars actief waren.  
'''''Hollandse School''''' is een verouderde term om de [[Nederlandse schilderkunst in de Gouden Eeuw|Noord-Nederlandse schilderkunst in de Gouden Eeuw]] aan te duiden. ''Hollandse school'' is niet de benaming van een stijl, zoals [[Renaissance (stijlperiode)|renaissance]] of [[Barok (stijlperiode)|barok]]. Er was niet één school van schilderen die in de hele [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden|Republiek]] beoefend werd, maar er waren verschillende stijlen en stromingen die naast elkaar bestonden. Bovendien dekt de term "Hollands" niet helemaal de lading. Weliswaar was de productie van schilderijen en prenten voor een groot deel in de Hollandse steden geconcentreerd, maar veel schilders waren afkomstig uit andere regio's (vooral de Zuidelijke Nederlanden) of hebben voor enige tijd in het buitenland gewerkt.<ref>Haak 1984</ref>


In de periode daarna worden de kunstenaars geclassificeerd als Hollandse meesters. Het zijn onder andere [[kunstschilder]]s, [[beeldhouwer]]s en [[architect]]en.
De term wordt soms nog wel door veilinghuizen en musea gebruikt voor anonieme schilderijen die niet in een bepaald atelier of een stad geplaatst kunnen worden.


De belangrijkste zijn [[Rembrandt van Rijn]], [[Frans Hals]], [[Johannes Vermeer]], [[Jacob van Ruisdael]] en [[Jan Steen]].
== Achtergrond ==
 
Het idee dat de Hollandse kunst uit de zeventiende eeuw een unieke plaats in de kunstgeschiedenis inneemt, werd al geformuleerd door de Duitse filosoof [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]], maar raakte vooral in zwang door twee invloedrijke boeken uit de tweede helft van de negentiende eeuw: ''Musées de la Hollande. Amsterdam et la Haye. Études sur l'école hollandaise'' (1858-1860) van [[Théophile Thoré-Bürger|Thoré-Bürger]] en ''Het land van Rembrand'' [sic] (1882-1884) van [[Conrad Busken Huet|Busken Huet]].<ref>De term "Hollandsche School" werd ook al in 1816 gebruikt door Van Eijnden en Van der Willigen in hun standaardwerk ''Geschiedenis der Vaderlansche schilderkunst''; zie Chong 1992, p. 12</ref> De "Hollandsche school" was in deze werken geen kunsthistorisch begrip of de beschrijving van een bepaalde schilderstijl. De Hollandse schilderkunst werd vooral gedefinieerd aan de hand van de uitgebeelde onderwerpen en de mentaliteit (vrijheid, ondernemingszin, soberheid) die uit de schilderijen zou spreken. Verder werd de nadruk gelegd op het vermeende realisme van onder andere de genrestukken, landschappen, stadsgezichten en schutterstukken.<ref>Aerts 2001, p. 16-17</ref>
 
Ook de Nederlandse historicus en fervent tekenaar [[Johan Huizinga]] gebruikte de zeventiende-eeuwse schilderkunst als een middel om een typisch Nederlandse mentaliteit op het spoor te komen. Met zijn ''Nederland's beschaving in de zeventiende eeuw'', waarin hij bewust de schaduwkanten van die zeventiende eeuw wegliet, stak hij in 1941 de bevolking tijdens de Duitse [[Nederland in de Tweede Wereldoorlog|bezetting]] een hart onder de riem. Hij zette bijvoorbeeld "het Hollandsche karakter van [Frans] Hals", dat zich uitte in "forsche natuurlijkheid en oprechte eenvoud", waar de geportretteerde regenten zich maar naar te schikken hadden, tegenover [[Antoon van Dyck]] met zijn (in Huizinga's ogen) achterhaalde "gratie, virtuositeit, raffinement en distinctie".<ref>Huizinga 1941, p. 139; Huizinga & Lem 1941/1998 (Nawoord), p. 179; Frijhoff & Spies 1999, p. 65-66</ref>
 
Hoe briljant en meeslepend deze boeken ook waren, er werd over het hoofd gezien dat bijvoorbeeld de genrestukken, die als kenmerkend voor de kunst van de Gouden Eeuw gezien werden, maar een klein onderdeel van de totale zeventiende-eeuwse productie aan schilderijen uitmaakten. In de Hollandse huizen waren vooral portretten van familieleden en bijbelse voorstellingen populair.<ref>Prak 2002, p. 249; Loughman & Montias 2000, passim</ref> Voor de grote projecten zoals de [[Oranjezaal]] en het [[Paleis op de Dam|stadhuis van Amsterdam]], werd een beroep gedaan op kunstenaars die in de stijl van [[Peter Paul Rubens|Rubens]] werkten, zowel uit Holland als uit [[Antwerpen (stad)|Antwerpen]].<ref>Ottenheym e.a. 1995; Frijhoff & Spies 1999, p. 498-499; Blankert 1999</ref> En ondanks de natuurlijkheid en eenvoud die Huizinga bij Frans Hals waarnam, was diens werk even geraffineerd als dat van Antoon van Dyck. De ogenschijnlijk nonchalante en geïmproviseerde stijl van Hals en de late Rembrandt was in werkelijkheid een Hollandse versie van de Italiaanse ''[[sprezzatura]]'', waarmee de regenten hun aristocratische ambities benadrukten,<ref>Vgl. Roodenburg 2004, p. 105, 134-137</ref> want de Franse en de Italiaanse invloed, die volgens de negentiende-eeuwse kunsthistorici mede de oorzaak was van het verval van de Hollandse schilderkunst na 1680, was al in de hele zeventiende eeuw aanwezig.<ref>Frijhoff & Spies 1999, p. 488, 508, 526</ref> Een oorzaak voor het vertekende beeld dat later ontstond, is dat het buitenland en de kleinere verzamelaars, die zich geen schilderijen konden veroorloven, de Nederlandse kunst uit de zeventiende eeuw vooral leerden kennen dankzij de verspreiding van enorme aantallen prenten, waarin de boerenscènes, genrestukken, stillevens, landschappen en zeegezichten domineerden.<ref>Frijhoff & Spies 1999, p. 534-535</ref>
 
Deels als reactie op het boek ''[[Overvloed en onbehagen]]'' uit 1988 van de Britse historicus [[Simon Schama]], dat volgens veel Nederlandse historici een origineel en erudiet maar ook nu weer te eenzijdig beeld gaf van de Nederlandse zeventiende eeuw, richt het kunsthistorische onderzoek zich sindsdien juist op de grote diversiteit van de zeventiende-eeuwse schilderkunst (en de Hollandse cultuur in het algemeen) die uit allerlei verschillende invloeden ontstaan is.<ref>Frijhoff & Spies 1999, p. 63-69</ref>


==Lijst==
==Lijst==
De hieronder opgenomen meesters uit de [[Barok (stijlperiode)|barok]] zijn in logisch-chronologische volgorde geplaatst. Indien een geboortedatum niet zeker is, wordt alleen de actieve periode genoemd. Meesters waarvan de geboortedatum niet bekend is, zijn in deze lijst overigens niet als zodanig gemerkt.
De hieronder opgenomen meesters uit de [[Barok (stijlperiode)|barok]] zijn in logisch-chronologische volgorde geplaatst. Indien een geboortedatum niet zeker is, wordt alleen de actieve periode genoemd. Meesters waarvan de geboortedatum niet bekend is, zijn in deze lijst overigens niet als zodanig gemerkt.


{{Kolommen2|Kolom1=
{{Kolommen lijst | breedte=23 | aantal=2 | inhoud=
* [[Hendrick Goltzius]] 1558-1617
* [[Hendrick Goltzius]] 1558-1617
* [[Hendrick Cornelisz. Vroom]] 1563-1640
* [[Hendrick Cornelisz. Vroom]] 1563-1640
Regel 53: Regel 61:
* [[Floris van Schooten]] 1590-1655  
* [[Floris van Schooten]] 1590-1655  
* [[Hercules Seghers]] 1590-1638  
* [[Hercules Seghers]] 1590-1638  
* [[Jacobus Waben|Jacob Waben]] 1590-1634
* [[Moyses van Wtenbrouck]] 1590-1648   
* [[Moyses van Wtenbrouck]] 1590-1648   
* [[Cornelis Verbeeck]] 1590-1637   
* [[Cornelis Verbeeck]] 1590-1637   
Regel 143: Regel 152:
* [[Joris van der Haagen|Joris Abrahamsz. van der Haagen]] 1615-1669  
* [[Joris van der Haagen|Joris Abrahamsz. van der Haagen]] 1615-1669  
* [[Jacob van Mosscher]] 1615-1655
* [[Jacob van Mosscher]] 1615-1655
|Kolom2=
* [[Pieter de Ring]] 1615-1660  
* [[Pieter de Ring]] 1615-1660  
* [[Ferdinand Bol]] 1616-1680  
* [[Ferdinand Bol]] 1616-1680  
Regel 187: Regel 195:
* [[Jan Adriaensz. van Staveren]] 1625-1668  
* [[Jan Adriaensz. van Staveren]] 1625-1668  
* [[Jan Steen]] 1625-1679  
* [[Jan Steen]] 1625-1679  
* [[Jan Gabrielsz Sonje]] 1625-1707
* [[Jan Gabrielsz Sonjé]] 1625-1707
* [[Johannes van Wijckersloot]] 1625/1630–1687
* [[Johannes van Wijckersloot]] 1625/1630–1687
* [[Jacob Esselens]] 1626-1687   
* [[Jacob Esselens]] 1626-1687   
Regel 208: Regel 216:
* [[Jan Vonck]] 1630-?   
* [[Jan Vonck]] 1630-?   
* [[Roelof van Vries]] 1630-1681  
* [[Roelof van Vries]] 1630-1681  
* [[Jan Wynants]] 1630-1684  
* [[Jan Wijnants (kunstschilder)|Jan Wynants]] 1630-1684  
* [[Ludolf Bakhuysen]] 1631-1708  
* [[Ludolf Bakhuysen]] 1631-1708  
* [[Esaias Boursse]] 1631-1672  
* [[Esaias Boursse]] 1631-1672  
Regel 251: Regel 259:
* [[Simon Pietersz. Verelst]] 1644-1721  
* [[Simon Pietersz. Verelst]] 1644-1721  
* [[Cornelis Vermeulen]] 1644-1708  
* [[Cornelis Vermeulen]] 1644-1708  
* [[Aert de Gelder]] 1645-1727  
* [[Arent de Gelder]] 1645-1727  
* [[Michiel van Musscher]] 1645-1705  
* [[Michiel van Musscher]] 1645-1705  
* [[John Griffier]] 1646-1718  
* [[John Griffier]] 1646-1718  
Regel 277: Regel 285:
* [[Philip van Kouwenbergh]] 1671-1729
* [[Philip van Kouwenbergh]] 1671-1729
}}
}}
== Musea ==
== Musea ==
[[Museum|Musea]] die een grote collectie Hollandse Meesters bezitten, zijn:
[[Museum|Musea]] die een grote collectie Hollandse Meesters bezitten, zijn:
Regel 292: Regel 299:
* [[Liechtenstein Museum]] in Wenen
* [[Liechtenstein Museum]] in Wenen
* [[Metropolitan Museum of Art]] in New York  
* [[Metropolitan Museum of Art]] in New York  
==Zie ook==
==Zie ook==
*[[Nederlandse schilderkunst in de Gouden Eeuw]]
*[[Nederlandse schilderkunst in de Gouden Eeuw]]
*[[Lijst van schilders uit de barok]]
*[[Lijst van schilders uit de barok]]


{{Appendix|1=bronnoot|2=
{{References||2}}
----
*{{aut|Conrad Busken Huet|Busken Huet, Conrad}}, '''1882-1884''', ''Het land van Rembrand. Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw'', Haarlem, H.D. Tjeenk Willink; te lezen op: [https://www.dbnl.org/tekst/busk001land02_01/ DBNL (KB)]
*{{aut|Johan Huizinga|Huizinga, Johan}}, '''1941''', ''Nederland's beschaving in de zeventiende eeuw'', Haarlem, Tjeenk Willink & Zoon; te lezen op: [https://www.dbnl.org/tekst/huiz003nede01_01/ DBNL (KB)]
*{{aut|Huizinga, Johan; Lem, Anton van der (red.)}}, '''1941/1998''', ''Nederlands beschaving in de zeventiende eeuw'', Amsterdam, Contact
*{{aut|Bob Haak|Haak, Bob}}, '''1984 (2003)''', ''Hollandse schilders in de Gouden Eeuw'', Zwolle, Waanders
*{{aut|Chong, Alan}}, '''1992''', ''Johannes Vermeer'' (Palet Serie), Bloemendaal, Gottmer / H.J.W. Becht
*{{aut|Grijzenhout, Frans & Veen, Henk van (red.)}}, '''1992''', ''De Gouden Eeuw in perspectief. Het beeld van de Nederlandse zeventiende-eeuwse in later tijd'', Nijmegen, SUN / Heerlen, Open Universiteit
*{{aut|Ottenheym, K.A., Huisken, J.E. & Schwartz, G. (red.)}}, '''1995''', ''Jacob van Campen. Het klassieke ideaal in de Gouden Eeuw'', Amsterdam, Architectura & Natura Pers
*{{aut|[[Willem Frijhoff|Frijhoff, Willem]] & Spies, Marijke}}, '''1999''', ''1650. Bevochten eendracht'', Den Haag, Sdu Uitgevers; te lezen op [https://www.dbnl.org/tekst/frij005bevo01_01/ DBNL (KB)]
*{{aut|Blankert, Albert (red.)}}, '''1999''', ''Hollands Classicisme in de zeventiende-eeuwse schilderkunst'', Rotterdam, NAi uitgevers
* {{en}}{{aut|Loughman, John & Montias, John Michael}}, '''2000''', ''Public and Private Spaces. Works of Art in Seventeenth-Century Dutch Houses'', Zwolle, Waanders
*{{aut|Aerts, Remieg}}, '''2001''', ''De burgerlijkheid van de Gouden Eeuw. Geschiedenis van een reconstructie'', in: {{aut|Hendrix, Harald & Meijer Drees, Marijke (red.)}}, ''Beschaafde burgers. Burgerlijkheid in de vroegmoderne tijd'', Amsterdam University Press, p. 5-22
*{{aut|Prak, Maarten}}, '''2002''', ''Gouden Eeuw. Het raadsel van de Republiek'', Nijmegen, SUN
* {{en}}{{aut|Roodenburg, Herman}}, '''2004''', ''The Eloquence of the Body'', Zwolle, Waanders
}}
{{authority control|TYPE=|Wikidata=Q3111286 }}
[[Categorie:Nederlands beeldhouwer| ]]
[[Categorie:Nederlands beeldhouwer| ]]
[[Categorie:Nederlands kunstschilder| ]]
[[Categorie:Nederlands kunstschilder| ]]
Regel 304: Regel 328:
[[Categorie:Nederlandse schilderkunst]]
[[Categorie:Nederlandse schilderkunst]]
[[Categorie:Renaissance]]
[[Categorie:Renaissance]]
[[Categorie:Lijsten van beeldende kunst]]
[[Categorie:Lijst van beeldende kunst]]

Huidige versie van 6 dec 2021 om 11:22

Hollandse School is een verouderde term om de Noord-Nederlandse schilderkunst in de Gouden Eeuw aan te duiden. Hollandse school is niet de benaming van een stijl, zoals renaissance of barok. Er was niet één school van schilderen die in de hele Republiek beoefend werd, maar er waren verschillende stijlen en stromingen die naast elkaar bestonden. Bovendien dekt de term "Hollands" niet helemaal de lading. Weliswaar was de productie van schilderijen en prenten voor een groot deel in de Hollandse steden geconcentreerd, maar veel schilders waren afkomstig uit andere regio's (vooral de Zuidelijke Nederlanden) of hebben voor enige tijd in het buitenland gewerkt.[1]

De term wordt soms nog wel door veilinghuizen en musea gebruikt voor anonieme schilderijen die niet in een bepaald atelier of een stad geplaatst kunnen worden.

Achtergrond

Het idee dat de Hollandse kunst uit de zeventiende eeuw een unieke plaats in de kunstgeschiedenis inneemt, werd al geformuleerd door de Duitse filosoof Hegel, maar raakte vooral in zwang door twee invloedrijke boeken uit de tweede helft van de negentiende eeuw: Musées de la Hollande. Amsterdam et la Haye. Études sur l'école hollandaise (1858-1860) van Thoré-Bürger en Het land van Rembrand [sic] (1882-1884) van Busken Huet.[2] De "Hollandsche school" was in deze werken geen kunsthistorisch begrip of de beschrijving van een bepaalde schilderstijl. De Hollandse schilderkunst werd vooral gedefinieerd aan de hand van de uitgebeelde onderwerpen en de mentaliteit (vrijheid, ondernemingszin, soberheid) die uit de schilderijen zou spreken. Verder werd de nadruk gelegd op het vermeende realisme van onder andere de genrestukken, landschappen, stadsgezichten en schutterstukken.[3]

Ook de Nederlandse historicus en fervent tekenaar Johan Huizinga gebruikte de zeventiende-eeuwse schilderkunst als een middel om een typisch Nederlandse mentaliteit op het spoor te komen. Met zijn Nederland's beschaving in de zeventiende eeuw, waarin hij bewust de schaduwkanten van die zeventiende eeuw wegliet, stak hij in 1941 de bevolking tijdens de Duitse bezetting een hart onder de riem. Hij zette bijvoorbeeld "het Hollandsche karakter van [Frans] Hals", dat zich uitte in "forsche natuurlijkheid en oprechte eenvoud", waar de geportretteerde regenten zich maar naar te schikken hadden, tegenover Antoon van Dyck met zijn (in Huizinga's ogen) achterhaalde "gratie, virtuositeit, raffinement en distinctie".[4]

Hoe briljant en meeslepend deze boeken ook waren, er werd over het hoofd gezien dat bijvoorbeeld de genrestukken, die als kenmerkend voor de kunst van de Gouden Eeuw gezien werden, maar een klein onderdeel van de totale zeventiende-eeuwse productie aan schilderijen uitmaakten. In de Hollandse huizen waren vooral portretten van familieleden en bijbelse voorstellingen populair.[5] Voor de grote projecten zoals de Oranjezaal en het stadhuis van Amsterdam, werd een beroep gedaan op kunstenaars die in de stijl van Rubens werkten, zowel uit Holland als uit Antwerpen.[6] En ondanks de natuurlijkheid en eenvoud die Huizinga bij Frans Hals waarnam, was diens werk even geraffineerd als dat van Antoon van Dyck. De ogenschijnlijk nonchalante en geïmproviseerde stijl van Hals en de late Rembrandt was in werkelijkheid een Hollandse versie van de Italiaanse sprezzatura, waarmee de regenten hun aristocratische ambities benadrukten,[7] want de Franse en de Italiaanse invloed, die volgens de negentiende-eeuwse kunsthistorici mede de oorzaak was van het verval van de Hollandse schilderkunst na 1680, was al in de hele zeventiende eeuw aanwezig.[8] Een oorzaak voor het vertekende beeld dat later ontstond, is dat het buitenland en de kleinere verzamelaars, die zich geen schilderijen konden veroorloven, de Nederlandse kunst uit de zeventiende eeuw vooral leerden kennen dankzij de verspreiding van enorme aantallen prenten, waarin de boerenscènes, genrestukken, stillevens, landschappen en zeegezichten domineerden.[9]

Deels als reactie op het boek Overvloed en onbehagen uit 1988 van de Britse historicus Simon Schama, dat volgens veel Nederlandse historici een origineel en erudiet maar ook nu weer te eenzijdig beeld gaf van de Nederlandse zeventiende eeuw, richt het kunsthistorische onderzoek zich sindsdien juist op de grote diversiteit van de zeventiende-eeuwse schilderkunst (en de Hollandse cultuur in het algemeen) die uit allerlei verschillende invloeden ontstaan is.[10]

Lijst

De hieronder opgenomen meesters uit de barok zijn in logisch-chronologische volgorde geplaatst. Indien een geboortedatum niet zeker is, wordt alleen de actieve periode genoemd. Meesters waarvan de geboortedatum niet bekend is, zijn in deze lijst overigens niet als zodanig gemerkt.

Musea

Musea die een grote collectie Hollandse Meesters bezitten, zijn:

Zie ook

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen en noten
  1. º Haak 1984
  2. º De term "Hollandsche School" werd ook al in 1816 gebruikt door Van Eijnden en Van der Willigen in hun standaardwerk Geschiedenis der Vaderlansche schilderkunst; zie Chong 1992, p. 12
  3. º Aerts 2001, p. 16-17
  4. º Huizinga 1941, p. 139; Huizinga & Lem 1941/1998 (Nawoord), p. 179; Frijhoff & Spies 1999, p. 65-66
  5. º Prak 2002, p. 249; Loughman & Montias 2000, passim
  6. º Ottenheym e.a. 1995; Frijhoff & Spies 1999, p. 498-499; Blankert 1999
  7. º Vgl. Roodenburg 2004, p. 105, 134-137
  8. º Frijhoff & Spies 1999, p. 488, 508, 526
  9. º Frijhoff & Spies 1999, p. 534-535
  10. º Frijhoff & Spies 1999, p. 63-69
rel=nofollow
  • Busken Huet, Conrad, 1882-1884, Het land van Rembrand. Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw, Haarlem, H.D. Tjeenk Willink; te lezen op: DBNL (KB)
  • Huizinga, Johan, 1941, Nederland's beschaving in de zeventiende eeuw, Haarlem, Tjeenk Willink & Zoon; te lezen op: DBNL (KB)
  • Huizinga, Johan; Lem, Anton van der (red.), 1941/1998, Nederlands beschaving in de zeventiende eeuw, Amsterdam, Contact
  • Haak, Bob, 1984 (2003), Hollandse schilders in de Gouden Eeuw, Zwolle, Waanders
  • Chong, Alan, 1992, Johannes Vermeer (Palet Serie), Bloemendaal, Gottmer / H.J.W. Becht
  • Grijzenhout, Frans & Veen, Henk van (red.), 1992, De Gouden Eeuw in perspectief. Het beeld van de Nederlandse zeventiende-eeuwse in later tijd, Nijmegen, SUN / Heerlen, Open Universiteit
  • Ottenheym, K.A., Huisken, J.E. & Schwartz, G. (red.), 1995, Jacob van Campen. Het klassieke ideaal in de Gouden Eeuw, Amsterdam, Architectura & Natura Pers
  • Frijhoff, Willem & Spies, Marijke, 1999, 1650. Bevochten eendracht, Den Haag, Sdu Uitgevers; te lezen op DBNL (KB)
  • Blankert, Albert (red.), 1999, Hollands Classicisme in de zeventiende-eeuwse schilderkunst, Rotterdam, NAi uitgevers
  • (en) Loughman, John & Montias, John Michael, 2000, Public and Private Spaces. Works of Art in Seventeenth-Century Dutch Houses, Zwolle, Waanders
  • Aerts, Remieg, 2001, De burgerlijkheid van de Gouden Eeuw. Geschiedenis van een reconstructie, in: Hendrix, Harald & Meijer Drees, Marijke (red.), Beschaafde burgers. Burgerlijkheid in de vroegmoderne tijd, Amsterdam University Press, p. 5-22
  • Prak, Maarten, 2002, Gouden Eeuw. Het raadsel van de Republiek, Nijmegen, SUN
  • (en) Roodenburg, Herman, 2004, The Eloquence of the Body, Zwolle, Waanders
rel=nofollow
  Authority control    (type ontbreekt): Bekijkt de gegevens op Wikidata  Q3111286 (reasonator)
rel=nofollow
Overgenomen van "https://nl.wikisage.org/w/index.php?title=Hollandse_School&oldid=331131"