Werkwoord

Dit artikel gaat over werkwoorden in het algemeen. Zie ook : werkwoord (Nederlands) voor meer informatie over Nederlandse werkwoorden.

Voor een specifiek overzicht van alle grammaticale functies, zie : actief werkwoord, defectief werkwoord, ervaringswerkwoord, gezegde (taalkunde), hulpwerkwoord, koppelwerkwoord, modaal werkwoord, statief werkwoord, waarnemingswerkwoord en zelfstandig werkwoord

---

Het werkwoord (Latijn: verbum [afk.: ww.]) is een woordsoort die in bijna alle talen van de wereld samen met het subject (onderwerp) en eventueel een object (voorwerp) de basis vormt van een zin. Werkwoorden vormen een woordsoort die een handeling, gebeurtenis of toestand uitdrukken (als werking voorgesteld) of helpen uitdrukken. Werkwoorden kunnen een groot aantal verschillende vormen aannemen, afhankelijk van de bedoelde betekenis of de functie in de zin. Het maken van deze verschillende vormen wordt 'vervoeging' of conjugatie genoemd. Bij de vervoeging speelt een aantal aspecten een rol, waaronder tijd en persoon. Deze aspecten worden grammaticale categorieën genoemd.

Werkwoorden verschillen als woordsoort wezenlijk van naamwoorden, doordat ze geen verwijzende functie hebben maar een actie (doen, gooien enz.), toestand (zijn, staan, drijven enz.) of een gebeurtenis (sterven, glinsteren enz.) uitdrukken.

Overgankelijkheid

Men onderscheidt overgankelijke (transitieve) en onovergankelijke (intransitieve) werkwoorden.

Overgankelijke werkwoorden

Zie ook Actief/passief (taalkunde), Argument (taalkunde), Transitiviteit en Thematische relatie

Overgankelijke of transitieve werkwoorden hebben naast een onderwerp ook één of twee objecten. Dit object is meestal een lijdend voorwerp, meewerkend voorwerp of voorzetselvoorwerp:

• Jan slaat Piet

Deze bovenstaande zin heeft één object, in dit geval ook het lijdend voorwerp: Piet. Jan is het onderwerp.

• Jan geeft Piet een boek

Deze zin heeft twee objecten: Piet en een boek (Piet is meewerkend voorwerp, een boek lijdend voorwerp).

Kenmerkend is dat het object subject wordt en vice versa, wanneer je het werkwoord passief maakt. Bijvoorbeeld: ‘ik sla hem’ wordt na passiveren: ‘hij wordt door mij geslagen’. Zie verder bedrijvende vorm en lijdende vorm.

Onovergankelijke werkwoorden

Onovergankelijke of intransitieve werkwoorden hebben geen object:

• Hij glimt

Er zijn ook werkwoorden die zowel met als zonder object kunnen optreden:

• Het sneeuwt
• Het sneeuwt poedersuiker

Getal en persoon

In bijna alle talen (behalve de puur analytische) veranderen werkwoorden in meer of mindere mate van vorm al naargelang het getal, de persoon en soms ook het geslacht van het bijbehorende subject. Dit heet de vervoeging. De aldus aan het subject aangepaste werkwoordsvorm heet ook wel de persoonsvorm. Met het getal wordt bedoeld enkelvoud (singularis) of meervoud (pluralis). Sommige talen kennen ook nog het tweevoud (dualis). Persoon onderscheiden wij in eerste, tweede en derde persoon. Deze zijn in het enkelvoud: (1) ik, (2) jij en u (en gij) en (3) hij, zij en het. In het meervoud: (1) wij, (2) jullie en u en (3) zij.

Tijd

Werkwoorden worden ook vervoegd naar tijd (tempora):

• Onvoltooid tegenwoordige tijd (presens): ik loop
• Voltooid tegenwoordige tijd (perfectum): ik heb gelopen
• Onvoltooid verleden tijd (imperfectum): ik liep
• Voltooid verleden tijd (plusquamperfectum): ik had gelopen
• Onvoltooid tegenwoordige toekomende tijd (futurum simplex): ik zal lopen
• Voltooid tegenwoordige toekomende tijd (futurum exactum): ik zal gelopen hebben
• Onvoltooid verleden toekomende tijd (futurum praeteriti): ik zou lopen
• Voltooid verleden toekomende tijd (futurum exactum praeteriti): ik zou gelopen hebben

Wijs

Werkwoorden kennen de volgende wijzen (modi):

Aantonende wijs (indicatief)
Dit is de “normale” vorm van het werkwoord, die de werkelijkheid aangeeft: ik loop, hij liep.

Onbepaalde wijs (infinitief)
Het hele werkwoord: lopen.

Gebiedende wijs (imperatief)
Deze geeft over het algemeen een bevel weer: loop!

Aanvoegende wijs (conjunctief)
De basisbetekenis van de conjunctief is: “iets dat niet waar is, iets waarvan niet zeker is of het waar is, of iets waarvan men wenst dat het waar is”: hij zou lopen, hij zou dat gezegd hebben, ik wou dat het zo was.

Uit de hier gegeven formuleringen blijkt duidelijk dat het Nederlands – in tegenstelling tot veel andere talen – behoudens versteende uitdrukkingen geen aparte conjunctiefvormen meer kent, maar de betekenis van de conjunctief weergeeft met behulp van hulpwerkwoorden. Het Nederlands gebruikt het imperfectum van de aantonende wijs (was het maar zo) en/of omschrijft de betekenis van de conjunctief door middel van het hulpwerkwoord zullen: ik zou het niet doen.

Heel incidenteel komen nog echte conjunctiefvormen voor, bijvoorbeeld om extra nadruk te leggen op het bevel/advies/wens: leve de koningin!, het ga je goed , men zegge het voort en Tijdens de rechtszaak kwamen alle gruwelijke details over het drama aan bod. Wie daar kennis van wil nemen, leze de Telegraaf van vrijdag.

WERKWOORD : de WIJZEN
modi	wijzen	voorbeeld
Infinitief	onbepaalde wijs	lopen
Participium	deelwoord	lopende
Indicatief	aantonende wijs	ik loop
Imperatief	gebiedende wijs	loop!
Conjunctief	aanvoegende wijs	dat hij lope
Conditionalis	voorwaardelijke wijs	Als ...,zou hij lopen
Optatief	wensende wijs	moge hij lopen
Gerundium	verbaal substantief	het lopen
Gerundivum	verbaal adjectief	lopend
Supinum	verbaal substantief	het lopen

Woordsoorten

WikiWoordenboek

Zoek werkwoord op in het WikiWoordenboek.