Flora (boek)

Een flora is de aanduiding van de verzameling plantensoorten die in een omschreven gebied of tijdperk voorkomen; maar het is tegenwoordig meestal een naslagwerk dat die planten beschrijft, vaak met een sleutel voor determinatie, een beschrijving van morfologische kenmerken en van ecologische gegevens. In principe is een flora een beschrijving van de wilde planten van een bepaald gebied, of een bepaalde selectie van die planten (bijvoorbeeld de mossen, bomen of korstmossen). Soms wordt het woord ook gebruikt voor naslagwerken die gekweekte planten beschrijven, maar dat is een uitzondering. De voorlopers van de moderne flora's zijn de kruidboeken. Voor een 'kale' lijst van taxa van een gebied wordt tegenwoordig de term standaardlijst of checklist gebruikt.

De overeenkomstige benaming voor dieren noemt men fauna. .

Wilde planten

De meeste flora's zijn sinds lange tijd boekwerken waarmee ze niet alleen beschreven worden, maar waarmee de wilde planten in een bepaald gebied op naam kunnen worden gebracht. Dat gebeurt aan de hand van determinatietabellen, waarin aan de hand van vragen de gebruiker naar een waarschijnlijke identiteit geleid wordt. De gebruiker kan dan controleren of de plant inderdaad overeenkomt met de beschrijving. Soms bieden handflora's, heel beknopt, extra informatie, vaak in de vorm van codes over het milieu van de plant en de mate van voorkomen. Tegenwoordig (2003) zijn flora's niet alleen verkrijgbaar in boekvorm maar ook op CD-ROM, DVD, etc. Sommige worden beschikbaar gesteld op het internet.

Nederland

In de 19e eeuw verschenen de Flora van Noord-Nederland van Van Hall en de Flora van Nederland van Cornelis Antonie Jan Abraham Oudemans. Deze flora's waren moeilijk toegankelijk vanwege de vele vaktermen en het ontbreken van Nederlandse namen. Alleen de wetenschappelijke namen werden genoemd. De Zakflora van W.F.R. Suringar was de eerste waar Nederlandse namen in voorkwamen. De onderwijzer H. Heukels had al veel meer Nederlandse namen in zijn flora die verscheen in 1883. Een probleem hierbij was dat er geen officiële Nederlandse namen waren, er waren alleen volksnamen. Dat had als gevolg dat er voor dezelfde soort verschillende namen waren en dezelfde namen voor verschillende soorten waren. Een andere vernieuwing van Heukels was dat hij in zijn flora voor het determineren het systeem van Eichler gebruikte. In 1899 verscheen de Geïllustreerde Flora van Heimans en Thijsse (Later Heimans, Heinsius en Thijsse). Dit was de eerste flora met afbeeldingen. Deze was bedoeld voor een breed publiek en daarom probeerden de schrijvers zo veel mogelijk vaktermen te vermijden. In 1907 publiceerde Heukels het Woordenboek der Nederlandsche volksnamen van planten waardoor de Nederlandse namen eindelijk eenduidig werden.

Na de dood van Heukels krijgt zijn flora (Heukels' Flora van Nederland) steeds meer een wetenschappelijke status door toedoen van zijn opvolgers Wachter en van Ooststroom. Deze laatste is professioneel botanicus en conservator bij het Rijksherbarium. De Flora van Heimans, Heinsius en Thijsse blijft laagdrempeliger en na de dood van de naamgevers van deze flora wordt Jacob Heimans de belangrijkste redacteur. Na zijn dood neemt J. Mennema de 23ste druk voor zijn rekening die in 1994 verschijnt. In de jaren tachtig verschijnt de vijfdelige Nederlandse Oecologische Flora, een zeer uitgebreid overzicht met grote aquarellen van de Nederlandse flora.

Gekweekte planten

In 1933 verscheen voor het eerst het boek Nederlandse dendrologie. Een geïllustreerde handleiding bij het bepalen van de in Nederland voorkomende soorten en variëteiten der gekweekte houtgewassen. Dit boekwerk werd geschreven door Dr. B.K. Boom, onderzoeker bij het Instituut voor de veredeling van Tuinbouwgewassen te Wageningen. In deze serie verscheen ook Flora der gekweekte, kruidachtige gewassen (éénjarige, tweejarige, vaste planten). Daarnaast werd gewerkt aan een deel succulenten en een deel kasplanten.

Wetenschappelijke flora's en Veldflora's

Flora's gericht op het grote publiek presenteren een zo eenduidig mogelijke weergave van het plantenrijk in hun gebied. Dit voorkomt onnodige verwarring bij de leek. Voor botanici die zich op wetenschappelijk niveau met de flora bezig houden is dit onvoldoende. De taxonomie is niet "af" en iedere auteur die een flora schrijft moet beslissingen nemen: welke soorten wel en niet worden opgenomen, welke individuele verzamelde planten wel en niet tot een soort gerekend worden, welke soorte tezamen genomen dan wel gesplitst worden in meerdere soorten, welke genera en hogere taxonomische niveaus gebruikt worden, etc. De transparantie van het wetenschappelijke proces vereist dat dergelijke keuzes verantwoord en onderbouwd worden. In een wetenschappelijke flora is daarom vermeld waarop de soortsbeschrijving is gebaseerd - gewoonlijk onder vermelding van de nummers van de verzamelde planten in de diverse herbaria. Veel soortbeschrijvingen worden gevolgd door een aantal alinea's discussie waarin de auteur uitlegt welke keuzes hij gemaakt heeft en waarom.

Aan veel soorten is in de loop der tijd met een reeks van verschillende namen gerefereerd (synoniemen). Dat komt niet alleen door naamwijzigingen, maar ook doordat verschillende auteurs verschillende keuzes maken, of zelfs simpelweg de verkeerde naam toepassen en dat vervolgens publiceren. Het aantal synoniemen kan gemakkelijk in de tientallen belopen. Een belangrijke taak van de wetenschappelijke flora is daarom om helderheid te scheppen in deze chaos van namen door bij de eigen soortbeschrijvingen aan te geven welke naam eerdere auteurs daarvoor gebruikten. Met name in soortenrijke, minder bekende gebieden, zoals veel tropische streken, is dit de enige manier om meerdere bronnen naast elkaar te gebruiken bij het identificeren van een plant.

Veldflora's zijn secundair producten, die gebaseerd zijn op een of meerdere wetenschappelijke flora's. Hier is het doel uitsluitend identificatie, eventueel aangevuld met wat geografische en ecologische vermeldenswaardigheden. Anders dan bij de wetenschappelijke flora's wordt niet de hele plant beschreven, maar is er een keuze gemaakt uit de meest opvallende en onderscheidende kenmeren, teneinde met een korte beschrijving toch snel de soort te kunnen bepalen. Omdat ze de weergave zijn van de opvatting van vaak een team van botanici die gebaseerd is op wetenschappelijke flora's monografieën en artikelen in vaktijdschriften is het op pragmatische gronden vaak een nuttige leidraad. Het ontbreken van verantwoording maakt ze echter ongeschikt als basis voor meer diepgaande discussie.

Naast de grotere eenduidigheid is de fysieke omvang van de veldflora een ander onderscheidend punt, dat het mogelijk maakt de flora mee het veld in te nemen. Wetenschappelijke flora's bestaan meestal uit meerdere delen die niet gelijktijdig uitkomen. Er zijn vele overgangsvormen, flora's, die bijvoorbeeld wel uigebreide beschrijvingen en/of een groot aantal synoniemen, geven, maar niet de volledige verantwoording (zie bijvoorbeeld Flora Neerlandica).

Volgens de Amrikaanse botanicus Willis Linn Jepson mag een flora pas wetenschappelijk heten als er verwezen wordt naar concrete planten in herbaria (specimens):

• "It matters not how much knowledge may be accumulated about a given species,- how many monographs discuss it—:always botanists wish to go back to the plant, to authentic specimens. A flora which cites no

specimens whatsoever may be a useful flora but it is not a scientific flora".

Lijst van Flora's

• Heukels' Flora van Nederland
• Flora Neerlandica
• Heimans, Heinsius en Thijsse's geïllustreerde flora van Nederland.
• Nederlandse Oecologische Flora
• Flora van België, het Groothertogdom Luxemburg, Noord-Frankrijk en de aangrenzende gebieden
• Flora Helvetica
• Nederlandse dendrologie
• Flora der gekweekte, kruidachtige gewassen
• Flora Europaea
• Siebel, H.N. & H.J. During (2006). Beknopte mosflora van Nederland en België, KNNV Uitgeverij
• André Aptroot en Kok van Herk, (2004). Veldgids korstmossen, KNNV Uitgeverij
• Chemisch-ecologische Flora van Nederland en België; H. van Genderen, L.M. Schoonhoven & A. Fuchs; KNNV Uitgeverij (1996); ISBN 9050110878
• A. Aptroot, C.M. van Herk, L.B. Sparrius & J.L. Spier. Checklist van de Nederlandse Korstmossen en korstmosparasieten, Buxbaumiella 69: 17-55 (2004).