Javamens

Met de javamens, oorspronkelijk Pithecanthropus erectus en tegenwoordig wel Homo erectus javanicus worden een aantal fossielen van prehistorische mensen aangeduid, die zijn gevonden op het oosten van het eiland Java.

De javamens wordt tegenwoordig door antropologen net als vergelijkbare fossielen uit de omgeving van de Chinese hoofdstad Peking (de pekingmens) tot de soort Homo erectus gerekend. Deze leefde rond 1 miljoen jaar geleden. De eerste fossielen van de javamens werden ontdekt aan de oever van de Solorivier door de Nederlandse antropoloog Eugène Dubois in 1890.

Eerste vondsten

Charles Darwin had in zijn boek The Descent of Man and Selection in Relation to Sex (1871) het vermoeden uitgesproken dat de mens zich in Afrika had ontwikkeld, vanwege het feit dat op dat continent gorilla’s en chimpansees voorkomen, de nauwste levende verwanten van de mens. In tegenstelling tot Darwin vermoedde de Duitse bioloog Ernst Haeckel in zijn boek Natürlichen Schöpfungsgeschichte (1868) dat de mens waarschijnlijk in Zuid-Azië was ontstaan. Haeckel dacht dat dit gebeurd is op een verzonken continent, Lemuria, waarvan de Indonesische Soenda-eilanden een overblijfsel zouden zijn. Haeckels idee fascineerde de jonge Nederlandse arts en natuurvorser Eugène Dubois, die in 1887 naar Nederlands Indië reisde om op zoek te gaan naar de ontbrekende schakel in de evolutie tussen mensen en hun aapachtige voorouders. Door een combinatie van geluk en doelbewust de juiste plekken afzoeken vond Dubois een schedeldakje (calvarium), dijbeenderen en molaren van de javamens. Hij noemde de vondst aanvankelijk Anthropithecus erectus (rechtopstaande mensachtige aap), maar nadat hij begreep dat hij met een tussenvorm tussen apen en mensen te maken had, veranderde hij dit een jaar later in Pithecanthropus erectus (rechtopstaande aapachtige mens).

Naamgeving

Dubois’ conclusie met een tussenvorm te maken te hebben bleek echter zeer omstreden. Dit veranderde pas toen in 1926 bij Peking vergelijkbare fossielen gevonden werden. In 1931 vond de Duits-Nederlandse paleontoloog Ralph von Koenigswald op Java schedelfragmenten die hij de naam Homo soloensis gaf. In 1936 beschreef Von Koenigswald de nieuwe soort Homo mojokertensis en in 1937 vond hij bij Sangiran een goed bewaarde schedel die hij bij Dubois' Pithecanthropus indeelde. Later maakte de Duitse antropoloog Franz Weidenreich bij verdere vondsten in dezelfde regio het onderscheid in twee ondersoorten: Pithecanthropus robustus en Pithecanthropus dubios.

Von Koenigswald noemde de vondst ’Sangiran IV’ in 1950 niet meer Homo mojokertensis, maar Homo erectus mojokertensis. In hetzelfde jaar stelde de Duitse evolutiebioloog Ernst Mayr voor al deze vondsten gezamenlijk bij het geslacht Homo in te delen. Dubois’ vondst ’Trinil 2’ werd daarmee het type-exemplaar van de soort Homo erectus, en alle andere namen werden synoniemen.

Verspreiding

De ontdekkingen van menselijke fossielen in China en Nederlands Indië in de jaren 20 en 30 zorgden ervoor dat Haeckels idee dat de mens in Zuid-Azië was ontstaan populair werd. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog werden echter steeds meer en oudere fossielen van voorlopers van de moderne mens ontdekt in Oost-Afrika, zodat tegenwoordig de meeste antropologen denken dat de mens in Afrika ontstaan is.

Vondsten van Homo erectus wijzen erop dat deze ontstond in Afrika en zich daarna, rond 1 miljoen jaar geleden, verspreid heeft over Azië en Europa. De zeestraten tussen de Soenda-eilanden vormden tijdens de ijstijden geen probleem, omdat deze droog lagen vanwege het lagere zeeniveau.