Hendrik van Veldeke

Hendrik van Veldeke (Veldeke, ca. 1150, gestorven na 1184) is de eerste schrijver in de Lage Landen die we bij naam kennen die schreef in een Europese taal, anders dan het Latijn. Hij stond als ’Limburger’ zowel aan de wieg van de Nederlandse als de Duitse literatuur.

Na de fragmenten en vertalingen van de vroege teksten begint de eigenlijke literaire fase van de Middelnederlandse literatuur met Hendrik van Veldeke. Als er iemand de titel van Vader van de Nederlandse literatuur verdient dan is het deze Maaslander.

Leven

Hendrik van Veldeke werd omstreeks 1150 geboren in Veldeke, een gehucht dat nu op het gebied van het Spalbeek het huidige Belgisch Limburg ligt. Strikt historisch gezien is het onjuist om Van Veldeke een nationaliteit toe te kennen, aangezien de betreffende staten in zijn tijd nog niet bestonden. Hem als ’Nederlandse’ of ’Duitse’ auteur te willen onderscheiden heeft in de loop van het onderzoek geleid tot doelloze en onproductieve debatten die zowel taalkundige analyses als geografisch-historisch onderzoek omvatten. Deze pogingen liggen bijzonder moeilijk omdat de biografische gegevens over de auteur uiterst schaars zijn.

Zijn heiligenleven 'Sente Servas' schreef hij in het dialect van zijn streek, het Maaslands. Hiermee was hij de eerste Europese schrijver die niet in het Latijn maar in een volkstaal schreef en die we vandaag die we nu nog bij naam kennen. Een volgend bekend werk van hem, de aan een Anglo-Normandisch voorbeeld ontleende hoofse roman Eneas, had hij zo geschreven dat het zowel begrijpelijk was voor lezers die Hoogduits spraken als voor de Maaslanders. Dat deed hij door zijn rijmwoorden heel zorgvuldig uit te kiezen. Slimme zet, want zijn lezersmarkt verdubbelde in één klap. Zijn Eneasroman droeg hij op aan de gravin van Kleef, die hij met lovende woorden beschreef als

"De milde en de goede... die vorstelijk kon geven."

Hij had ook kunnen schrijven "... die verdorie mijn manuscript 10 jaar geleden verloren legde!", want dat was er precies gebeurd. Van Veldeke was als entertainer uitgenodigd op het trouwfeest van gravin van Kleef met landgraaf Lodewijk III van Thüringen. Als dichter had hij, tussen de acrobaten, muzikanten en zangers, de taak om wat verfijnder vertier te brengen. Hij legde zijn manuscript voor aan de bruid, maar die liet het pikken door een broer van haar ega. Van Veldeke was er de put van in en stopte gewoon met werken aan de Eneasroman, tot 9 jaar later paltsgraaf Herman, een broer van de intussen morsdode dief, hem vrolijk het manuscript terugbezorgde! Ergens omstreeks 1186 klaarde hij uiteindelijk toch de klus. Waarschijnlijk overleed hij kort voor 1190 bij Freyburg (Unstrut).

Van Veldeke stond ook aan de wieg van de Duitse literatuurgeschiedenis. Over hem werd met veel respect gezegd:

"Hij entte de eerste tak op de boom van de Duitse literatuur."

Vooral als minnezanger werd hij gewaardeerd. Zowat 30 minneliederen werden van hem opgenomen in verschillende 'Liederhandschriften' uit de 13e tot de 15e eeuw.

Kunnen die liederen en de Eneasroman, de hoofdzakelijk in Hoogduitse handschriften zijn overgeleverd, wel tot de Nederlandse literatuur gerekend worden? Ja en nee. In de middeleeuwen werd, vooral in het Maasland dat tussen twee culturen in gelegen was, nog niet zo'n onderscheid gemaakt tussen Nederlands en Duits. Van een soort 'cultuurgrens' in het Maas- en Rijngebied was geen sprake.

Zowel in Hasselt als in Maastricht staat er nu een standbeeld van hem, als eerbetoon aan de eerste succesrijke schrijver in het Nederlands.