Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Metafysica
Metafysica is de wijsgerige leer die niet de werkelijkheid onderzoekt zoals ze ons gegeven wordt uit zintuiglijke ervaring (fysica), maar op zoek gaat naar het wezen van die werkelijkheid en wat haar constitueert. Als zodanig beschouwd is metafysica ook de grondslag van de wetenschappen omdat die uitgaan van een zekere aanname over de aard van de werkelijkheid. Oorspronkelijk betekende de term Wat na de natuur (fysica) komt, gebaseerd op werken van Aristoteles die volgden op zijn 'Fysica'.
Thematiek
Thema's die de metafysica bestudeert zijn: Wat betekent 'zijn'? Waardoor, waarvoor bestaan wij? Wat voor manieren van 'zijn', zijn er (bijvoorbeeld, personen). De thema's waarmee metafysica zich bezighoudt, worden bepaald door deze vraag te stellen: [1]
- Welke criteria bestaan er om vast te stellen dat iets is, dat iets existeert als aparte entiteit?
- Iedere entiteit moet ofwel een individueel ding zijn (een boek, Socrates), of een eigenschap (Socrates' kleur), of een relatie (een huwelijk), of een gebeurtenis (de dood van Socrates), of een toestand (Socrates die gestorven is) of een verzameling (de verzameling van Griekse filosofen). Deze entiteiten worden gewoonlijk categorieën genoemd.
- Het existeren, of zijn, van iets is dat wat het een entiteit maakt.
- Alles wat identiteit bezit en onderscheiden kan worden van al het andere, is een entiteit.
- Ook de verbindingen die een entiteit heeft met zijn eigen eigenschappen en relaties constitueert het als entiteit. Iedere entiteit moet dus eigenschappen hebben en moet minstens met enkele andere entiteiten relaties aangaan.
- Iedere entiteit moet logisch consistent zijn, samenhangend.
De meest fundamentele concepten uit de metafysica zijn aldus het zijn (het existeren), identiteit en logische consistentie of samenhang.
Behalve de betekenis die in voorgaande beschrijving werd gegeven, kan metafysica ook nog in minstens twee andere betekenissen gebruikt worden:
- Het onderzoek naar entiteiten en toestanden die de menselijke ervaring transcenderen, bijvoorbeeld het bestaan van God, de onsterfelijkheid van de ziel en de vrijheid van de wil.
- De populaire opvatting die te maken heeft met veronderstelde occulte en bovennatuurlijke fenomenen zoals geesten en telekinese.
Historisch overzicht
Antieke filosofie
De term metafysica is oorspronkelijk afkomstig van Andronicus van Rhodos, de eerste uitgever van de persoonlijke geschriften van Aristoteles die de verhandelingen die in zijn uitgave volgden op diens Fysica Ta meta ta fysica noemde, waarmee hij slechts aangaf dat de boekrollen "op de boekenplank" volgden "na de Fysica"[1]. Deze werken gaven hun naam aan de erin behandelde vraagstukken, die later dus als typisch "metafysisch" werden gezien. Aristoteles zelf gebruikte de term metafysica niet, maar spreekt over 'eerste filosofie'. De 'eerste filosofie' gaat vooraf aan alle andere wetenschappen en poogt een inzicht te verkrijgen in de eerste oorzaken van al wat is.
Onder metafysica in de klassieke betekenis verstaat men de wijsgerige leer die niet de realiteit onderzoekt zoals we die ervaren door middel van onze uiterlijke zintuigen (zoals de fysica), maar datgene wat boven de materie uitgaat, de totaliteit van al het gegevene. Die eenheid kan in beginsel zowel in een buiten onze wereld liggende 'ware' ("transcendentale") werkelijkheid worden geponeerd, zoals Plato deed, of ("immanent") in de vele bijzondere ervaringsgegevens zelf, in een diepere grond, waarin de gegevenheden alle zijn gefundeerd, zoals Aristoteles deed.
Metafysica is de leer over de gronden van de werkelijkheid, waarin een omschrijving gemaakt wordt van de zijnsorde; zijnsleer. Metafysica tracht informatie te geven over de werkelijkheid als geheel. Ze beoogt een algemene omschrijving van het gehele universum, waarin alle fundamentele soorten dingen worden vermeld waarvan we weten dat ze tot de inventaris (of codex) van het heelal behoren, en tegelijkertijd wordt onderzocht in hoeverre het waarschijnlijkheid is dat er zich nog andere fundamentele dingen bevinden waarvan we niet met zekerheid weten dat ze er zijn. Metafysica is dus een discipline die niet alleen de realiteit onderzoekt zoals die in onze ervaring gegeven is, maar de totaliteit van al het gegevene, met inbegrip van datgene wat deze éénheid construeert, de tijdloze en onveranderlijke vorming. Het onderzoeksvoorwerp (of denkobject) van de metafysica is het zijnde als zijnde, dit wil zeggen elk zijnde in zijn verschil en tegelijk in zijn overéénkomst met al het andere. Volgens de metafysica is er niets, of het moet bestaan in de samenhang (of de relatie) met alles. Naast onderzoek omtrent de 'zijnden' stelt de metafysica zich ook vragen naar het 'zijn' zelf . Wat is 'zijn'; en waarom is er eerder iets dan niets ? Het kan niet anders, dan dat hier tegen een grondige scepsis zou opkomen. De vraag stelt zich of het menselijke kenvermogen op het hachelijke onderzoeksgebied van de metafysica wel bevoegd is, en of de gemaakte aanspraken op kennis iets meer zijn dan slechts uitgesproken woorden, lege klanken, zonder énig contact met de wereld der bestaande dingen ...
De scholastiek
Het vroege christendom was sterk doortrokken van neoplatoonse invloeden. In de middeleeuwen (mede omdat er door de kruistochten meer over de klassieke schrijvers bekend werd) werd een enorm filosofisch metafysisch systeem opgebouwd rond het gedachtegoed van Plato en Aristoteles. Uiteindelijk bleek de laatste het meest bepalend te zijn voor de inhoud van de filosofie.
De metafysica van de scholastiek had het uitgangspunt dat er werkelijke wezens/dingen buiten ons bestaan aanwezig zijn. We kennen ze aanvankelijk door zintuiglijke waarneming. Het verstand haalt alle individualiserende aspecten van de afzonderlijke wezens af zodat uiteindelijk alleen maar (bv) de eik, de leeuw en de mens overblijven. Het object wordt dus een abstractie en daarmee wordt veralgemenisering mogelijk. (In plaats van "deze boom haalt zijn sappen uit deze kleigrond" wordt het: "de boom haalt zijn sappen uit de grond"). Metafysisch onderzoek houdt zich met dit soort vraagstukken bezig. In de hoogtijdagen van de westerse metafysica, de scholastiek (12e eeuw en later), ging men ervan uit dat ieder mens, ieder dier, ieder stofdeeltje op zichzelf bestaat, onafhankelijk van de andere dingen. Alleen het individuele bestaat. (Hóe dat individuele bestaat is verder een zaak van de wetenschappen, niet van de metafysica). Kenmerkend voor de scholastieke metafysica is dus haar wezenlijke pluralisme. Het is dus ook in deze zin dat Thomas van Aquino de Fons Vitae van Ibn Gabirol (de apologeet van het neoplatonisme en het Arabische pantheïsme) "eerder een giftige put dan een levensbron" noemde...
Om een nadere uitwerking te geven aan de metafysica van de scholastiek nemen we het voorbeeld van een boom. Bij de licht glooiende heuvel aan de rand van het bos staat een eik. Hij heeft een ruige schors. De stam heeft een bepaalde dikte, zijn bladeren zijn donkergroen. Het ding moet, gezien grootte en dikte, erg zwaar zijn. Oftewel, er zijn heel veel wezensbepalingen van die boom mogelijk, en in de taal van de scholastiek worden deze bepalingen klassen of categorieën genoemd, categorieën van hoeveelheid, hoedanigheid, actie/passiviteit, tijd, ruimte et cetera. Maar nooit mag vergeten worden dat al deze klassen of categorieën, die an sich al tamelijk fundamenteel zijn, iets nog fundamentelers vooronderstellen. In Aristoteles' woorden: "Kun je je het wandelen voorstellen zonder iemand die wandelt"? Zoals men zich het wandelen niet kan voorstellen zonder wandelaar, zo kan men zich de categorieën niet voorstellen zonder subject waar ze op betrokken zijn. De scholastiek noemt (samen met en in navolging van Aristoteles) zo'n subject substantie of zelfstandigheid. Dit is de meest fundamentele categorie, alle andere klassen zijn bijkomstigheden, accidenten (Lat: accidentia).
In de huidige tijd liggen (mede onder invloed van onze huidige kennis, voornamelijk die van de natuurwetenschappen) soms allerlei misverstanden op de loer. Het belangrijkst is wellicht het volgende: de scholastieke wijsbegeerte heeft nooit gesuggereerd of zelfs beweerd dat ze zou weten waarin de ene substantie verschilt van de andere. Substantie is niet hetzelfde als wat men tegenwoordig materie noemt. Materieel gezien is het substantiebegrip flinterdun, de scholasticus wist op rationele gronden dat er iets als "substantie" bestond want als je een accident kon aantonen (de dikte van de eik) dan was daarmee meteen de substantie zelf (de eik) aangetoond. De metafysica is een zijnsleer (ontologie) en (dus) geen kenleer (epistemologie)
De moderne wetenschap
In de moderne positivistische wetenschap wordt onder metafysica verstaan: het terrein van de modellen, theorieën, hypothesen et cetera die niet experimenteel getoetst kunnen worden. Dit in tegenstelling tot de fysica, die betrekking heeft op de theorieën et cetera die in beginsel experimenteel getoetst kunnen worden. In deze zin komt het gebruik van de term metafysica sterk overeen met dat van de term metatheorie. Zo valt bijvoorbeeld de zwaartekrachttheorie over de interactie van een zwart gat met zijn omgeving onder de fysica, terwijl hypothesen over verschijnselen in een zwart gat tot de metafysica behoren, omdat ons volgens de huidige inzichten geen informatie uit een zwart gat kan bereiken. Evenzeer behoort alles wat zich in tijd of ruimte buiten het waarneembare heelal afspeelt tot de metafysica. Volgens deze definitie van het begrip metafysica kunnen theorieën over zeer obscure en niet met de zintuigen waarneembare verschijnselen (bijvoorbeeld neutrino's) tot de fysica behoren en theorieën over 'normale' objecten (bijvoorbeeld een voetbal in een parallel universum) tot de metafysica. Heel omstreden is de vraag of de termen en concepten van een theorie over waarneembare objecten als zodanig metafysisch zijn (zodat vragen als: "Wat is Ruimte?", "Wat is Tijd?", "Wat is een neutrino?" wellicht zinvol zijn) of dat ze volledig overeenkomen met hun verwijzing naar de ervaring van fysieke objecten. Dat vraagstuk zelf behoort echter weer niet tot de wetenschap, maar tot de metafysica.
Zie ook
Bronnen
|