Tibetaanse kalender

De Tibetaanse kalender (Tibetaans: བོད་ཀྱི་ལོ་ཐོ; Wylie: bod kyi lo tho, ook: le'u-tho) is een lunisolaire kalender, een kalendersysteem waarin men rekening houdt met de lengte van de maanmaanden zowel als met het zonnejaar. Deze kalender is in Tibet in gebruik sinds het jaar 1027. De feestdagen van het Tibetaans boeddhisme worden vastgesteld aan de hand van deze kalender.

Geschiedenis

De Tibetaanse kalender is gebaseerd op de Sri Kālacakra Tamaandntra (Wiel der Tijd Tantra), een boeddhistisch geschrift dat in 1027 n. Chr. werd vertaald van het Sanskriet naar het Tibetaans. Het eerste deel van dit werk gaat uitgebreid in op de kosmologie, de bewegingen van hemellichamen, en de chronologie.

Aangezien het geschrift tenminste gedeeltelijk open stond voor verschillende interpretaties, gaf het aanleiding tot verschillende versies van de Tibetaanse kalender. Hierin zijn er twee hoofdsystemen.

De tsurluk-kalender (tshur lugs) (tshurpu) werd ontworpen door de derde karmapa Rangjung Dorje (1284–1339). Hij schreef een „Beknopte handleiding voor de astrologie” (rtsis kun bsdus pa). De zetel van de gyalwang karmapa-lijn bevindt zich te Tsurphu in Tibet. Deze versie van de Tibetaanse kalender wordt nog gebruikt door de karma kagyü, één van de vier hoofdrichtingen in het Tibetaans boeddhisme.

De phukluk-kalendar (phug lugs) is met afstand de meest gebruikte versie van de Tibetaanse kalender. (phugpa) Deze versie is gebaseerd op het systeem van Phukpa Lhündrup Gyatso, een groot astroloog, die in 1447 n. Chr. een verhandeling schreef over „De mondelinge leer van Pundarika” (pad dkar zhal lung). Hij beschreef hierin het zogenaamde phuk-systeem. Deze astrologische traditie kreeg bijgevolg de naam phukluk. De phukluk-kalender wordt door een meerderheid van de Tibetanen gevolgd en is bijgevolg de standaardversie van de Tibetaanse kalender en officiële kalender van Tibet. Hij wordt gebruikt door de gelug, sakya, nyingma, en door de Tibetaanse regering in ballingschap in Dharamsala.

In Bhoetan is een versie van de Tibetaanse kalender de officiële kalender. De datum van een aantal feestdagen wordt berekend volgens de Bhoetanese kalender (zoals het Tibetaanse nieuwjaar en feestdagen in verband met het boeddhisme); een aantal andere feestdagen volgens de gregoriaanse kalender (bijvoorbeeld Koningsdag).

De Tibetaanse kalender werd de officiële kalender in Mongolië in 1911, toen Mongolië zich onafhankelijk verklaarde van China na een revolutie die de laatste keizer van China omverwierp. Deze werd echter in de jaren 20 onder communistische heerschappij vervangen door de gregoriaanse kalender. In de jaren 90 van de 20e eeuw vond na het einde van de communistische heerschappij een heropleving plaats van tradities uit de tijd van voor de communisten, met onder andere een verhoogde interesse in de Tibetaanse kalender. Voor dagelijks burgerlijk gebruik blijft de gregoriaanse kalender de officiële.

Opbouw

Het jaar van de Tibetaanse kalender bestaat uit 12 of 13 maanmaanden (tshes-tib), die, grof genomen, steeds beginnen met de eerste dag na de astronomische nieuwe maan.

Omrekenen

Hoewel een Tibetaans jaartal uit het verleden gewoonlijk kan worden omgerekend naar de in het westen gebruikelijke jaartelling, is het niet steeds mogelijk de exacte dag en maand om te zetten naar de gregoriaanse kalender, omdat soms dagen uit de nummering van de dagen van de maand worden weggelaten of verdubbeld, en omdat vroeger door de officiële astroloog werd bepaald wanneer in het jaar de schrikkelmaand werd ingevoegd.

Jaren (lo)

Jaarbegin

Het jaar van de huidige Tibetaanse kalender begint met de eerste dag van de eerste maand Hor (Mongoolse maand). De nieuwjaarsdag, Lo-gsar (Losar), valt meestal in februari, en soms in maart.

Voor het berekenen van iemands leeftijd ging men uit van een jaarwisseling op de eerste dag van de elfde maand (de tijger-maand), ongeveer de periode van de winterzonnewende. Vanaf de geboorte werd iemand gerekend als één jaar oud. Elk jaar op de eerste dag van de elfde maand, kwam er een jaar bij.

Voor astrologische doeleinden wordt ook bijgehouden wanneer het nieuwe jaar volgens de Kālacakra-kalender begon. Dit vindt volgens de gregoriaanse kalender plaats op 12 april.

Jaartelling

De Tibetaanse jaren krijgen over het algemeen een naam, die een combinatie is van een dier uit de Oost-Aziatische dierenriem en de naam van een van de vijf elementen, naargelang de plaats die dit jaar inneemt in een cyclus van twaalf of van zestig jaar. Een naam voor een jaar luidt bijvoorbeeld hout-muis (shing byi).

Hoewel de dieren werden overgenomen uit China, is de Tibetaanse kalender niet gewoon een versie van de Chinese kalender: het jaar begint in een andere maand; vaak beginnen de Chinese en Tibetaanse maand niet gelijktijdig.

Twaalfjarige cyclus

In een cyclus van twaalf jaar (lo-'khor bcu-gnyis) werden de jaren aangeduid met de Oost-Aziatische namen van de tekens van de dierenriem. Voor zover aantoonbaar is, is dit in Tibet het oudste jaartellingssysteem.

De dieren van de Oost-Aziatische dierenriem hebben deze volgorde:

haas ཡོས་ yos

draak འབྲུག 'brug

slang སྦྲུལ། sbrul

paard རྟ། rta

schaap ལུག lug

aap སྤྲེལ། spre'u

vogel བྱ། bya

hond ཁྱི། khyi

varken ཕག phag

rat བྱི། byi

rund གླང་། glang

tijger སྟག stag

Zestigjarige drug-cu-skor-cyclus

De „zestigjarige cyclus” werd drug-cu-skor genoemd.

De dierennamen van de Oost-Aziatische dierenriemcyclus, die de basis vormen voor de twaalfjarige cyclus, worden gecombineerd met de namen van de vijf elementen. Dit resulteert in een cyclus van (5 × 12 = ) 60 jaar.

De elementen staan in deze volgorde:

vuur མེ། me

aarde ས sa

ijzer ལྕགས། lcags

water ཆུ། chu

hout ཤིང་། shing

Elk element staat in verband met twee opeenvolgende jaren, het eerste jaar wordt gezien als mannelijk (pho); het volgende jaar vrouwelijk (mo). De aanduiding of een jaar mannelijk of vrouwelijk is, wordt vaak weglaten omdat dit kan worden afgeleid van de diernamen.

Dit resulteert in de volgende zestig combinaties:

De namen van de jaren in de drug-cu-skor-cyclus
nr. naam 1 shing pho byi 2 shing mo glang 3 me pho stag 4 me mo yos 5 sa pho 'brug 6 sa mo sbrul 7 lcags pho rta 8 lcags mo lug 9 chu pho spre'u 10 chu mo bya 11 shing pho khyi 12 shing mo phag	nr. naam 13 me pho byi 14 me mo glang 15 sa pho stag 16 sa mo yos 17 lcags pho 'brug 18 lcags mo sbrul 19 chu pho rta 20 chu mo lug 21 shing pho spre'u 22 shing mo bya 23 me pho khyi 24 me mo phag	nr. naam 25 sa pho byi 26 sa mo glang 27 lcags pho stag 28 lcags mo yos 29 chu pho 'brug 30 chu mo sbrul 31 shing pho rta 32 shing mo lug 33 me pho spre'u 34 me mo bya 35 sa pho khyi 36 sa mo phag	nr. naam 37 lcags pho byi 38 lcags mo glang 39 chu pho stag 40 chu mo yos 41 shing pho 'brug 42 shing mo sbrul 43 me pho rta 44 me mo lug 45 sa pho spre'u 46 sa mo bya 47 lcags pho khyi 48 lcags mo phag	nr. naam 49 chu pho byi 50 chu mo glang 51 shing pho stag 52 shing mo yos 53 me pho 'brug 54 me mo sbrul 55 sa pho rta 56 sa mo lug 57 lcags pho spre'u 58 lcags mo bya 59 chu pho khyi 60 chu mo phag

Zestigjarige rab-byung-cyclus

Een andere cyclus van zestig jaar is de rab-byung-cyclus. Deze is van Indische oorsprong en heet in het Sanskriet Brhaspaticakra. De cycli zelf worden geteld (eerste rab-byung, tweede rab-byung, enz.), maar de jaren in een cyclus hebben elk een naam.

Deze cyclus kwam in Tibet in voege toen men de Indische Telinga-jaartelling overnam en jaar 1 van de 70e Telinga-cyclus (1027 n.Chr.) in Tibet begon te tellen als jaar 1 van de eerste cyclus.

De namen van de jaren in de rab-byung-cyclus
nr. naam 1 rab-byung 2 rnam-byung 3 dkar-po 4 rab-myos 5 skyes-bdag 6 anggira 7 dpal-gdong 8 dngos-po 9 na-tshod ldan 10 'dzin-byed	nr. naam 11 dbang-phyug 12 'bru mang-po 13 myos-ldan 14 rnam-gnon 15 khyu-mchog 16 sna-tshogs 17 nyi-ma 18 nyi sgrol-byed 19 sa-skyong 20 mi-zad	nr. naam 21 thams-cad ´dul 22 kun-'dzin 23 'gal-ba 24 rnam-'gyur 25 bong-bu 26 dga'-ba 27 rnam-rgyal 28 rgyal-ba 29 myos-byed 30 gdong-ngan	nr. naam 31 gser-'phyang 32 rnam-'phyang 33 sgyur-byed 34 kun-ldan 35 ´phar-ba 36 dge-byed 37 mdzes-byed 38 khro-mo 39 sna-tshogs dbyig 40 zil-gnon	nr. naam 41 spre'u 42 phur-bu 43 zhi-ba 44 thun-mong 45 'gal-byed 46 yongs-'dzin 47 bag-med 48 kun-dga 49 srin-bu 50 me	nr. naam 51 dmar-ser can 52 dus kyi pho-nya 53 don-grub 54 drag-po 55 blo-ngan 56 rnga-chen 57 khrag-skyug 58 mig-dmar 59 khro-bo 60 zad-pa

Cyclus van 252 jaar

In Tibetaanse literatuur is ook sprake van een cyclus van 252 jaar. Deze wordt niet vaak gebruikt.

Genummerde jaren

Sinds het begin van de twintigste eeuw kwam het in gebruik om de jaren ook met een rangtelwoord in een doorlopende jaartelling te nummeren.

• Een eerste systeem werd ingevoerd nadat de 13e dalai lama in 1912 terugkwam uit ballingschap in India en de onafhankelijkheid van Tibet uitriep. Het eerste Tibetaanse bankbiljet was gedateerd in „het jaar 1658 sinds het begin van de Tibetaanse monarchie”, en ging dus uit van het jaar 254/255 n. Chr. als beginjaar. Men ging er toen van uit dat dit het geboortejaar was van koning Thothori Nyantsen (Rylie: tho ris gnyan btsan).

• In een tweede systeem, dat pas in de tweede helft van de twintigste eeuw werd gebruikt, gaat men eveneens uit van het begin van de Tibetaanse monarchie, maar stelt dat deze begon in het jaar 127 v. Chr., het jaar waarvan men aanneemt dat koning Nyakhri Tsenpo (gnya khri btsan po) in Tibet aankwam. Deze jaartelling wordt aangeduid als Bot Gyalo. d.w.z. „Tibetaanse koninklijke jaren”; (uitspraak ook: Bö Gyello), (Wylie: bod rgyal lo).

• Op Tibetaanse kalenders en munten vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw vindt men tenslotte de rab lo-jaartelling, waarin de jaren worden doorgeteld sinds de ingebruikname van de zestigjarige rab-byung-cyclus in het jaar 1027.

gregoriaans/westers	rgyal lo beginjaar 127 v. Chr.	beginjaar 255 n. Chr.	rab lo beginjaar 1027 n. Chr.
Vanaf ca. februari/maart 2023	2150	1769	997
Vanaf ca. februari/maart 2024	2151	1770	998
Vanaf ca. februari/maart 2025	2152	1771	999
Vanaf ca. februari/maart 2026	2153	1772	1000
Vanaf ca. februari/maart 2027	2154	1773	1001
Vanaf ca. februari/maart 2028	2155	1774	1002

Maanden (zla)

Maanmaand

Een maanmaand of lunaire maand (tshes zla) is de periode vanaf het moment van de astronomische nieuwe maan tot de volgende astronomische nieuwe maan. Dit komt overeen met de synodische maand in de astronomische terminologie.

Kalendermaand

Een maand (zla ba) zoals die in de Tibetaanse kalender wordt gebruikt, is gebaseerd op de periode tussen twee nieuwe manen (synodische maand (tshes), maar dient om praktische redenen enkel uit volledige dagen te bestaan. Deze maand bestaat in werkelijkheid uit 29 of 30 dagen, maar door een systeem om dagen te verdubbelen of weg te laten, valt de laatste dag van de maand steeds op dag nummer 30. (Zie De dagen van de maand.) De in de Tibetaanse kalender gebruikte maand begint op het moment dat de eerste natuurlijke dag begint waarop de eerste lunaire dag eindigt. (Zie natuurlijke dag.)

Zonnemaand

Een zonnemaand (khyim zla) wordt gedefinieerd als de tijd die de middelbare zon erover zou doen om een teken van de zodiak (30°) te doorlopen. Dit komt ongeveer overeen met 1/12 van een zonnejaar, hoewel de lengte van een werkelijke zonnemaand varieert. Deze maanden zijn van belang om vast te stellen wanneer een schrikkelmaand wordt ingevoegd.

Maandnamen

Gewoonlijk worden de maanden genummerd, maar er werden verschillende naamsystemen gebruikt, die alle tot in de moderne tijd voorkomen.

• Naar maanhuis. Sinds de invoering van de Indische Kalacakrakalender in de tweede helft van de 11e eeuw werd een benaming van de maanden volgens maanhuis gebruikt; per maanhuis is grof genomen een volle maan.

mchu, dbo, nag, sa-ga, snron, chu-stod, gro-bzhin, khrums, tha-skar, smin-drug, mgo en rgyal.

• Dieren. Vanaf de 12e eeuw worden de maanden worden genoemd naar dezelfde twaalf dieren zoals de jaren in de twaalfjarige cyclus. De eerste maand komt overeen met de draak.

1e maand draak འབྲུག 'brug	2e maand slang སྦྲུལ། sbrul	3e maand paard རྟ། rta	4e maand schaap ལུག lug	5e maand aap སྤྲེལ། spre'u	6e maand vogel བྱ། bya
7e maand hond ཁྱི། khyi	8e maand varken ཕག phag	9e maand rat བྱི། byi	10e maand rund གླང་། glang	11e maand tijger སྟག stag	12e maand haas ཡོས་ yos

• Volgens de seizoenen. Gedurende de Tibetaanse Yarling-dynastie (7e tot 9e eeuw n.Chr.) kregen maanden een naam volgens de seizoenen. De vier seizoenen hadden elk drie maanden. Een maand heette dan de vroege, midden- of late maand van het seizoen.

Vroege lentemaand (dpyid-zla ra-ba)	middenste lentemaand (dpyid-zla 'bring-po)	late lentemaand (dpyid-zla mtha'-chung)
Vroege zomermaand (dbyar-zla-zla ra-ba)	middenste zomermaand (dbyar-zla 'bring-po)	late zomermaand (dbyar-zla mtha'-chung)
Vroege herfstmaand (ston-zla ra-ba)	middenste herfstmaand (ston-zla 'bring-po)	late herfstmaand (ston-zla mtha'-chung)
Vroege wintermaand (dgun-zla ra-ba)	middenste wintermaand (dgun-zla 'bring-po)	late wintermaand (dgun-zla mtha'-chung)

• Volgens maandnummer. In de tweede helft van de 13e eeuw introduceerde koning Chos-rgyal 'Phags-pa het tellen van de maanden volgens rangnummer, de Hor-maand, d.w.z. Mongoolse maand.

3e Hor-maand (hor-zla gsum-pa)  4e Hor-maand (hor-zla bzhi-pa)  5e Hor-maand (hor-zla lnga-pa)  6e Hor-maand (hor-zla drug-pa)  7e Hor-maand (hor-zla bdun-pa)  8e Hor-maand (hor-zla brgyad-pa)

9e Hor-maand (hor-zla dgu-pa) 10e Hor-maand (hor-zla bcu-pa) 11e Hor-maand (hor-zla bcu-gcig-pa) 12e Hor-maand (hor-zla bcu-gnyis-pa)  1e Hor-maand (hor-zla dang-po)  2e Hor-maand (hor-zla gnyis-pa)

Merk op dat de telling van deze maanden niet samenvalt met het traditionele begin van het Tibetaanse jaar. De Mongoolse maanden 1 en 2 behoren tot het volgende, resp. het vorige jaar.

Schrikkelmaandregeling

De Tibetaanse kalender is gebaseerd op de verhouding

67 maanmaanden = 65 zonnemaanden.

Dit wordt gezien als een exacte verhouding. Deze zienswijze maakt de Tibetaanse kalender uniek ten opzichte van andere kalenders, inclusief de Indische. In de Indische Kālacakra-kalender werd deze verhouding vermeld als een benadering, niet als een exact gegeven.

Omdat een periode van 65 maanden (khyim-zla) van het zonnejaar overeenkomt met 67 synodische of lunaire maanden (tshes zla), werd om de 32,5 maanden, een schrikkelmaand (zla-bshol) ingevoegd, zodat het gemiddelde jaar van de Tibetaanse kalender overeenkomt met het zonnejaar.

Welke maand tijdens het derde jaar (na ongeveer 32 of 33 maanden) werd ingevoegd als schrikkelmaand, werd beslist door de officiële astroloog.

Dagen (zhag)

Natuurlijke dag

De dag begint bij de ochtendschemering. Een ’natuurlijke dag’ (nyin-zhag) betekent in Tibet de tijdspanne tussen twee opeenvolgende ochtendschemeringen.

Lunaire dag

De tijd die de maan nodig heeft voor een elongatie van 12 graden heet een ’lunaire dag’ (tshes-zhag). De lente van een lunaire dag schommelt sterk wegens de zogenaamde anomalie in de beweging van de maan rond de aarde en van de aarde rond de zon. In een synodische maand heeft de maan een elongatie van 360 graden.

Zodiakale dag

Een dertigste deel van een zonnemaand (khyim-zla) is een khyim-zhag. Men zou dit zodiakale dag (zodiakdag, dierenriemdag) kunnen noemen. Dit begrip is niet bekend in de gebruikelijke wetenschappelijke terminologie.

De dagen van de maand

De nummering van de dagen van de maand is ingewikkeld. Om het theoretische Tibetaanse jaar van 360 dagen in overeenstemming te brengen met de werkelijke lengte van twaalf maanmaanden (een ’maanjaar’ van ca. 354 dagen), wordt soms, anders dan in de Chinese kalender, een extra dag toegevoegd (tsi lhag-pa). Dat houdt in, dat de „zoveelste” dag van de maand twee keer na elkaar voorkomt: bijvoorbeeld, na woensdag de tiende dag van de maand kan nog eens donderdag de „tiende” dag van de maand volgen. Anderzijds wordt regelmatig een dag van de maand weggelaten (tsi chad-pa), omdat dit als een ongunstige dag wordt beschouwd. Door dit weglaten en verdubbelen van dagen, valt de volle maan steeds op de dag met nummer 15 en de laatste dag van de maand op dag 30, ook al heeft de maand in totaal eigenlijk slechts 29 dagen. Soms wordt in een maand zowel een dag toegevoegd als weggelaten.

De regels en redenen waarop men zich baseert om een dag als gunstig te beschouwen om deze te verdubbelen, of weg te laten omdat deze ongunstig lijkt, zijn veelvuldig. Een officiële astroloog bereidde de kalender voor het volgende jaar voor en besliste welke ongunstige dagen men het beste kon weglaten en welke gunstige dagen men kon toevoegen.

Een aantal van de criteria om dagen weg te laten of te verdubbelen hangen af van de jaarcyclus en het element van de dag.

Dagen van de week

• Zondag en dinsdag hebben het element vuur en worden in verband gebracht met boosheid
• Maandag en woensdag: element water. Maandag is de beste dag; woensdag wordt beoordeeld als een goede dag om iets te krijgen maar een slechte dag om te geven.
• Donderdag: lucht; een van de gunstigste dagen.
• Vrijdag en zaterdag staan in verband met aarde. Zaterdag is zoals woensdag.

Dagen van de maand

• De 1e dag vindt men ongunstig om een project of reis te beginnen.
• De 2e dag is slecht om te reizen.
• De 4e dag is ongunstig voor ziekten en ongevallen; zo ook de 14e en de 24e.

Wanneer een speciale dag op een verdubbelde dag valt, wordt hij gewoonlijk gevierd op de tweede dag, maar kan ook gevierd worden op de eerste dag, wanneer dit beter uitkomt. Een gedenk- of feestdag die op een weggelaten dag valt, wordt gevierd op de voorafgaande dag.

De dagen van de week

Weken bestaan uit zeven dagen. De namen van de weekdagen (gza') zijn gebaseerd op de hemellichamen.

Dag	Tibetaans	Wylie	Uitspraak	Hemellichaam
zondag	གཟའ་ཉི་མ་	gza' nyi ma	Sa nyima	Zon
maandag	གཟའ་ཟླ་བ་	gza' zla ba	Sa dawa	Maan
dinsdag	གཟའ་མིག་དབར་	gza' mig dmar	Sa migmar	Mars
woensdag	གཟའ་ལྷག་པ་	gza' lhak pa	Sa lhakpa	Mercurius
donderdag	གཟའ་ཕུར་པུ་	gza' phur bu	Sa phurbu	Jupiter
vrijdag	གཟའ་པ་སངས་	gza' pa sangs	Sa pasang	Venus
zaterdag	གཟའ་སྤེན་པ་	gza' spen pa	Sa pemba	Saturnus

De weekcyclus van zeven dagen blijft gewoon in dezelfde volgorde doorlopen: dagen van de week worden niet weggelaten of verdubbeld, of verspringen niet bij een maand- of jaarbegin.

De namen Nyima, „Zon”, Dawa, „Maan”, Lhakpa, „Mercurius” en Pasang, „Venus” worden vaak gegeven aan kinderen die respectievelijk op een zondag, maandag, woensdag of vrijdag geboren werden.

Bronnen en weblinks

• (de) Dieter Schuh, https://www.tibet-encyclopaedia.de/kalender.html
• (en) Tsepon W. D. Shakabpa, Tibet – A political history, heruitgave, Paljor Publications, New Delhi, 2010, p. 21–24.
• (en) Svante Janson, Tibetan Calendar Mathematics Department of Mathematics, Uppsala University, december 2007, 47 pagina’s, academia.edu of https://arxiv.org/pdf/1401.6285
• (en) https://www.tactus.dk/tacom/calendar1.htm
• (en) https://web.ccsu.edu/astronomy/tibetan_lunar_calendar.htm
• (en) Alexander Berzin, Tibetan Astro Sciences. History and the Tibetan calendar. Dharamsala, India, 1986. online op berzinarchives.com

Verwijzingen

Kalendersystemen

In gebruik: Armeens • Assyrisch • Bahá'í • Berbers • Chinees • Ethiopisch • Georgisch • Gregoriaans • Hindoe • IJslands • Indiaas • Iraans • Islamitisch • Joods • Juliaans • Koptisch • Liturgisch • Maçonniek • Samaritaans • Thai • Tibetaans Oude kalenders: Attisch • Azteeks • Egyptisch • Georgisch • IJslands • Maya • Macedonisch • Quakers • (Frans) Republikeins • Romeins • Runen • Tabotkalender (rasta) Voorgestelde kalenders of kalenderhervormingen: Darische kalender • Maréchal-kalender • New Earth Calendar • Positivistenkalender • Sovjetisch Kalenderberekening: epacta • cyclus van Meton • gulden getal • indictie • martelaarsboekletter • zondagsletter • zonnecirkel Jaartelling: Ab Urbe Condita • Anno Diocletiani • Anno Mundi (Byzantijns) • Boeddhistisch • Christelijke jaartelling • Olympiade • Seleucidische jaartelling Verwante thema’s: Dionysische Paasperiode • juliaanse dag • oude Nederlandse maandnamen • schrikkeljaar