Wederdopers

De anabaptisten, ook wel wederdopers genoemd, zijn een radicale stroming binnen de protestantse Reformatie, ontstaan in de 16e eeuw.

Geschiedenis

Ontstaan

De anabaptistische beweging kwam voort uit de radicale vleugel van de Zwitserse Reformatie, geleid door Huldrych Zwingli in Zürich. Enkele van Zwingli’s volgelingen, onder wie Conrad Grebel en Felix Manz, vonden dat de hervormingen niet ver genoeg gingen.

In januari 1525 kwam het tot een definitieve breuk tussen Zwingli en de radicale hervormers. De belangrijkste twistpunten waren de kinderdoop (die de radicalen verwierpen) en de scheiding tussen kerk en staat.

Op 21 januari 1525 vond in Zürich de eerste volwassendoop plaats, uitgevoerd door Georg Blaurock. Dit wordt gezien als het officiële begin van de anabaptistische beweging.

De beweging verspreidde zich van 1525 tot 1530 snel door Zwitserland, Zuid-Duitsland, Oostenrijk en de Nederlanden. Belangrijke leiders in deze periode waren Michael Sattler, Pilgram Marpeck en Melchior Hoffman.

Zowel katholieke als protestantse autoriteiten zagen de anabaptisten als een bedreiging. Dit leidde tot wijdverspreide vervolging, met name na het Edict van Speyer (Spiers) in 1529, dat de doodstraf voorschreef voor wederdopers.

De anabaptisten ontwikkelden een theologie gebaseerd op vrijwillige bekering, volwassendoop, pacifisme, en de scheiding van kerk en staat. Ze verwierpen de kinderdoop en geloofden in een strikte interpretatie van de Bergrede. Michael Sattler schreef de Schleitheim Confession (1527), een van de eerste systematische uiteenzettingen van anabaptistische geloofsovertuigingen.

Diversificatie (1527-1534)

Na de initiële fase begon de anabaptistische beweging zich te diversifiëren. Er ontstonden verschillende stromingen met uiteenlopende interpretaties van de leer Er ontstonden verschillende stromingen binnen de anabaptistische beweging:

1. Zwitserse Broeders: Pacifistisch, gericht op gemeenschapsleven.
2. Hutterieten: Opgericht door Jakob Hutter, met nadruk op gemeenschappelijk bezit.
3. Melchiorieten: Volgelingen van Melchior Hoffman, met een sterke apocalyptische focus.

De aanhoudende en intensiverende vervolging door zowel katholieke als protestantse autoriteiten had een grote impact op de beweging. Dit leidde tot:

1. Verharding van standpunten bij sommige groepen.
2. Een gevoel van urgentie en apocalyptische verwachtingen.
3. De behoefte aan een veilige haven of ’Nieuw Jeruzalem’.

Apocalyptische verwachtingen

Melchior Hoffmans leer over de spoedige wederkomst van Christus won aan populariteit. Hij voorspelde dat:

1. Straatsburg het Nieuwe Jeruzalem zou worden.
2. De eindtijd zou beginnen in 1533.
3. De gelovigen een actieve rol zouden spelen in het vestigen van Gods koninkrijk op aarde.

Hoewel de meeste anabaptisten vasthielden aan pacifisme, begonnen sommige groepen een meer militante houding aan te nemen.

1. Interpretatie van lijden: Sommigen zagen vervolging niet langer als een te verdragen lot, maar als een teken dat actie nodig was.
2. Zelfverdediging: Het idee ontstond dat geweld gerechtvaardigd kon zijn ter bescherming van de gelovigen.
3. Vestiging van Gods koninkrijk: Enkele leiders begonnen te prediken dat gelovigen actief moesten bijdragen aan het vestigen van Gods rijk, zo nodig met geweld.

Jan Matthijs en Jan van Leiden

Deze twee charismatische leiders bouwden voort op Hoffmans leer, maar voegden een militant element toe:

1. Ze verkondigden dat Münster, niet Straatsburg, het Nieuwe Jeruzalem zou worden.
2. Ze riepen op tot actieve voorbereiding op de eindtijd, inclusief het gebruik van wapens.

In de stad Münster heerste religieuze spanning. De anabaptisten hadden er relatief veel aanhang hadden gewonnen. Factoren die bijdroegen aan de radicalisering waren:

1. Politieke instabiliteit en onvrede met het stadsbestuur.
2. Economische problemen en sociale ongelijkheid.
3. De aanwezigheid van radicale predikers die inspeelden op deze onvrede.

Aanloop naar de machtsovername: In 1534 begonnen anabaptisten, aangetrokken door de prediking van Matthijs en Van Leiden, naar Münster te trekken. Dit leidde tot:

1. Een snelle groei van de anabaptistische gemeenschap in de stad.
2. Toenemende spanningen met de autoriteiten en niet-anabaptistische inwoners.
3. De uiteindelijke machtsovername door de anabaptisten in februari 1534.

De gewelddadige acties in Münster vormden een uitzondering vormden binnen de bredere anabaptistische beweging. De meerderheid van de anabaptisten bleef trouw aan pacifistische principes. De gebeurtenissen in Münster waren het resultaat van een unieke samenloop van theologische, sociale, economische en politieke factoren.

De stad werd belegerd door een coalitie van katholieke en protestantse troepen onder leiding van de prins-bisschop van Münster, Franz von Waldeck. De anabaptisten, geleid door Jan van Leiden, hielden maandenlang stand, maar de situatie in de stad verslechterde snel door voedselschaarste en ziektes. Op 24 juni 1535 viel Münster, mede door verraad van enkele uitgehongerde bewoners. Jan van Leiden en andere leiders werden geëxecuteerd, hun lichamen tentoongesteld in ijzeren kooien aan de Lambertuskerk als waarschuwing.

Geschiedenis na Münster

Menno Simons

Menno Simons, een voormalig katholiek priester, werd een belangrijke anabaptistische leider. Hij benadrukte vreedzame principes en afwijzing van geweld. Zijn volgelingen werden bekend als mennonieten.

Anabaptisten bleven vervolgd worden, maar verspreidden zich door Europa en later naar Noord-Amerika. Veel anabaptisten vluchtten naar meer tolerante gebieden, zoals Polen en Nederland.

Er ontwikkelden zich verschillende stromingen:

• Amish: Ontstaan in de 17e eeuw als een afsplitsing van de Mennonieten, geleid door Jakob Ammann.
• Hutterites: Bleven trouw aan hun principes van gemeenschappelijk bezit.
• Broeders in Christus (River Brethren): Ontstaan in de 18e eeuw in Noord-Amerika.

Tolerantie en integratie

Geleidelijk aan werd er in sommige gebieden meer tolerantie getoond tegenover anabaptisten. In Nederland kregen Mennonieten in de 17e eeuw meer vrijheden.

Moderne tijd

Anabaptistische groepen zoals mennonieten, amish en hutterieten bestaan nog steeds. Ze hebben zich over de hele wereld verspreid, met grote gemeenschappen in Noord- en Zuid-Amerika. Veel groepen houden vast aan traditionele levenswijzen en geloofsovertuigingen.

Anabaptistische ideeën over vrijwillige bekering, scheiding van kerk en staat, en pacifisme hebben invloed gehad op latere religieuze en sociale bewegingen.

In recente jaren zijn er stappen gezet naar verzoening tussen anabaptisten en andere christelijke denominaties. Er is meer erkenning gekomen voor het historische leed dat anabaptisten is aangedaan.