Godsdienstgesprek te Emden

Het Emdense godsdienstgesprek was een theologische discussiereeks tussen gereformeerden en mennonieten die in het voorjaar van 1578 plaatsvond in Emden (toen geschreven als Embden), Oost-Friesland.

Emden had een politiek neutrale status tussen de Nederlanden en het Duitse Rijk. In de 16e eeuw was het een centrum van de gereformeerde beweging in Noordwest-Duitsland en werd daarom ook wel het Genève van het noorden genoemd. Naast de gereformeerde gemeente was er sinds 1530 ook een doopsgezinde gemeente. Gereformeerde theologen drongen er al in januari 1577 bij graaf Edzard II op aan om ook in Oost-Friesland een einde te maken aan de activiteiten van de wederdopers. De concrete aanleiding voor het houden van de discussies was de arrestatie van een doopsgezinde leraar uit Emden, die had deelgenomen aan een verboden bijeenkomst. Men stelde hem voor dat hij vrijgelaten zou worden indien hij zou deelnemen aan een disputatie met gereformeerde theologen. Hij stemde hiermee in.

Begin 1578 kwamen talrijke mennonitische ouderlingen naar Emden. De hele discussie vond plaats van 27 februari tot 17 mei 1578 in 124 zittingen. Onder de doopsgezinden waren zowel vertegenwoordigers van de Vlaamse, Friese als Waterlandse gemeenten aanwezig. Alleen vertegenwoordigers van de Vlaamse gemeenten namen echter rechtstreeks aan de disputatie deel. Van gereformeerde zijde nam de theoloog Menso Alting deel, die reeds een artikel tegen de doperse beweging had gepubliceerd. Men kwam overeen 14 punten te behandelen. Tot de afzonderlijke punten behoorden vragen over de Drie-eenheid en de aard van God, de oorsprong van de mens, de erfzonde en de vrije wil (predestinatie), de aard van Jezus Christus (christologie), de rechtvaardigingsleer, de rechtvaardigheid der werken, het kerkbegrip, de roeping van predikanten, de doop, het Avondmaal, de ban (excommunicatie), de wereldse autoriteiten, het zweren van eden en de opstanding van het vlees. De disputatie vond eerst plaats in een particuliere woning, maar werd dan voor het grootste deel verplaatst naar de Emdense Gasthauskirche en opengesteld voor het publiek.

De sprekers voor de gereformeerden waren de predikanten Menso Alting en Johannes Petrejus uit Emden, Wicherus Mellesius uit Hinthe, Feyto Rumerdi uit Oldersum, en Johannes Nicasius uit Borssum. De Vlaamse sprekers van de mennonieten waren Hans Busschaert, Peeter van Ceulen, Paulus Backer, Christiaan Arends, Jan van Ophoorn (uit Emden) en Brixius Gerritsz. De hoofdsprekers waren Alting, Petrejus, Peeter van Ceulen, en Busschaert. Bij de Vlamingen was Brixius de enige die geschoold was in de klassieke talen.

De inhoud van het hele debat werd door genoteerd door twee secretarissen: Dominicus Julius en Carel van Ghendt of Willem Jansen,^[1] en door de verschillende partijen ondertekend. Het werd een jaar later in druk uitgegeven in het Saksisch Nederduits, dat in die streek toen de literaire taal was, met de titel Protocol. Dath is, alle handelinge des gesprecks tho Emden in Oistfrieszlandt mit den Wedderdöperen de sick Flaminge nömen, ... (Embden, G. Goebens, 1579). Dezelfde drukker gaf hetzelfde jaar nog een versie uit die door Dominicus Julius naar het Nederlands/Vlaams was vertaald, met de titel Protocol. Dat is, Alle handelinge des Gesprecks tot Embden in Oostvrieslant met den Wederdooperen, die hen Vlamingen noemen, ... Deze uitgave werd herdrukt in Leiden in 1616.

Nog vóór de publicatie van het officiële protocol publiceerden de doopsgezinden, die verwachtten dat het protocol vooringenomen zou zijn ten gunste van de gereformeerden, Een Christelicke ende voorloopende Waerschouwinge. De anonieme auteur noemde zichzelf een liefhebber van de goddelijke waarheid (Liefhebber der Godtlijcker waerheyt). Dit werk werd mee opgenomen in de uitgave van het protocol, met een weerlegging op elk punt.

De weerlegging en het voorwoord bij het Protocol door graaf Johann van Oost-Friesland maken duidelijk dat de mennonieten niet als gelijken werden behandeld en dat de disputatie geen broederlijke conferentie was, maar bedoeld was om de beweging in Oost-Friesland te verslaan.

Verwijzingen

º Vos, Karel, Menno Simons, 1496-1561, zijn leven en werken en zijne reformatorische denkbeelden. Leiden, E.J. Brill, 1914: p. 306 e.v.

Literatuur

Klaas-Dieter Voß, Das Emder Religionsgespräch von 1578: Zur Genese des gedruckten Protokolls sowie Beobachtungen zum theologischen Profil der flämischen Mennoniten, Evangelische Verlagsanstalt, 2018. ISBN 9783374054367
Emden Disputation in: Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online