Pieter Jan Gezelle

Pieter Jan Gezelle (Heule, 29 augustus 1791 – aldaar, 28 mei 1871) hovenier van beroep, verteller van aanleg, was de vader van de Vlaamse dichter en schrijver Guido Gezelle. De invloed die hij uitoefende op het karakter van zijn oudste zoon, evenals op diens opvoeding en opleiding, wettigt de belangstelling die door vele auteurs voor hem is betoond en de aandacht die ze aan hem in hun werken hebben besteed.

Levensloop

Pieter Gezelle was een zoon van Pieter Gezelle (1760-1813) en Anna Meurisse (1760-1821). De welstellende handelaar in vlas- en lijnzaad, was door bedrog van een klant en geldnood geraakt en verarmd. De echtgenote oefende grote invloed uit op haar zoon, die vooral van haar het vertellen, het zingen, het bijzondere woordgebruik, de spreuken en volkswijsheden, aanleerde.

In 1811 werd de twintigjarige Gezelle opgeroepen voor het leger en werd ingelijfd in een legerkorps boven Parijs. Hij had een oudere broer die ondergedoken was om aan de legerdienst te ontsnappen, met als gevolg dat hun vader als gijzelaar was opgepakt en in gevangenschap zou overlijden. Pieter Jan dook eveneens onder, slaagde erin Rijsel en vervolgens Heule te bereiken. Hij leefde ondergedoken en maakte van die tijd gebruik om zijn achterstand in lezen en schrijven bij te werken, onder de leiding van een neef.

Toen hij weer veilig kon te voorschijn komen, trad hij als landbouwhulp in dienst bij een familielid in Rumbeke. Van zijn vrije uren maakte hij gebruik om in het nabije Roeselare avondschool te volgen in het kleinseminarie. Hij knoopte er vriendschap aan met een paar leraars en werd weldra aangeworven als hovenier. Na enige tijd werd hij opziener, met verantwoordelijkheid over de andere dienstboden. In 1825 werd het kleinseminarie op last van de Nederlandse regering gesloten en viel Gezelle zonder werk. Hij trok naar Gent en werd als hovenier aangeworven in het hospitaal van de Bijloke, beheerd door de Broeders en Zusters van Liefde. Na verloop van tijd was hij bedreven in landbouwzaken, in het kweken van bomen en planten, en in het hovenierswerk.

Zuster Ursula De Vrieze, in de Bijloke werkzaam, was afkomstig van Wingene, en door haar leerde Gezelle haar zus, Monica De Vrieze (1804-1875) kennen. Hij ging haar opzoeken en na korte tijk besloten ze in 1829 te trouwen. Pieter Jan was toen zevenendertig en Monica zesentwintig. Hij had ondertussen een vast werk en huisvesting gevonden in Brugge, waar hij een hoeve kon betrekken en de omringende landbouwgrond kon gaan bewerken, gelegen in de Rolweg, die behoorde aan de Brugse wijnhandelaar Théodore van de Walle (1780-1848). Het gezin kreeg een aantal kinderen, van wie er vijf zeer jong stierven en vijf de volwassen leeftijd bereikten:

• Guido (1830-1899)
• Romaan (1832-1899) x Philomena De Smet (1840-1912). Ze kregen acht kinderen, onder wie:
  • Jozef Gezelle (1867-1938), kunstschilder, x Alice Vuylsteke (1867-1938)
  • Caesar Gezelle (1875-1939), priester, letterkundige
• Louise (1834-1909) x Karel Lateur (1841-1897). Ze kregen zes kinderen, onder wie:
  • Frank Lateur, bekend als Stijn Streuvels (1871-1969), schrijver
  • Karel Lateur (1873-1949), beeldhouwer, eerste huisbewaarder van het Gezellemuseum
• Jozef (1840-1903), priester, pastoor in Stene
• Florence (1847-1917), zuster Colomba van de Zusters van Maria in Heule

Na 1830 hernam Gezelle zijn taken in de tuinen van het kleinseminarie in Roeselare en kreeg ook opdrachten vanwege het grootseminarie in Brugge. Théodore Van de Walle zette hem in voor de bebossingsactiviteiten die hij ondernam op de duinengrond van de Dodemanspanne die hij bezat in Klemskerke, aan de Belgische kust.

Na de dood van zijn huisbaas in 1848 bleek het niet goed te boteren tussen Pieter Jan en de weduwe, die aan Gezelle zijn opzeg gaf. Hij kon gelukkig in de zelfde straat een kleine hoeve met hoveniersgrond betrekken. Hij bleef er slechts enkele jaren en vertrok toen met zijn vrouw naar Heule, waar ze hun intrek namen bij hun dochter, in het gezin Lateur-Gezelle.

De briefwisseling die uit de jaren achttien vijftig bewaard werd, toont aan dat Pieter Jan met grote aandacht de ontwikkeling van zijn oudste zoon volgde en hem, met de beperkte middelen waar hij over beschikte, ondersteunde in materiële aangelegenheden en hem hielp om, binnen het lerarenkorps in Roeselare, "zijn stand hoog te houden".

In zijn laatste levensjaren begon Pieter Jan verhaaltjes op te schrijven en naar zoon Guido te sturen, die ze publiceerde in het weekblad 't Jaer 30. Ze waren ondertekend met de deknaam Jan die geen fransch en kan.

Invloed op Guido

Rond geniale personaliteiten treft men vaak personen en toestanden aan die invloed hebben uitgeoefend op de ontwikkeling van het genie, en hierdoor een encyclopedische duiding verdienen. Dit was het geval met Pieter Jan Gezelle, die zowel via de genen als door de opvoeding een beslissende invloed uitoefende op de ontwikkeling van de talenten bij zijn oudste zoon.

Henriette Kuiper schreef: De verschijning van Guido Gezelle in Vlaanderen is, zoals de verschijning van ieder genie, een wonder. Wat niet belet dat uitleg en duiding mogelijk zijn. Personen die, na hun levenseinde, als een genie in hun vak worden erkend, zijn meestal niet als een soort "eenzame bloem midden de woestijn" tot ontplooiing gekomen, maar zijn het resultaat van hun omgeving, hun opvoeding en ook van wat ze van hun onmiddellijke voorouders aan genen, capaciteiten en karaktertrekken hebben geërfd. Alle biografen van Guido Gezelle hebben de invloed benadrukt die de vader, Pieter Jan Gezelle, heeft uitgeoefend op zijn oudste zoon.

Die invloed was aanzienlijk. Ze verklaart de belangstelling en liefde van dichter Gezelle voor de natuur, alsook zijn onuitputtelijke verbeeldingskracht. De invloed was even groot op de wetenschapper, die zich aan zijn vader spiegelde bij zijn activiteiten als taalijveraar en studax.

Op basis van wat Guido Gezelle over hem had gezegd en geschreven, beschreef Aloïs Walgraeve Pieter Jan als volgt: Vlug van geest en rap ter taal, met slaande en passende spreuken, was hij een gezellige en vriendelijke kerel. Hij vertelde graag en wist van geen ophouden als hij eenmaal op dreef was.

Cesar Gezelle, die langs de verhalen van zijn ouders, de ganse familie goed kende, schreef: Er zijn veel, zeer veel goede vaders, maar die van Guido was er een beste. Hij schreef een aantal spreuken op in zijn "geestelijk leesboekske". Die spreuken gaven den man weer: lust in rijmklank en slagwoord, in luim en wijze gezegden. Men zag onmiddellijk dat men te doen had met een eigen aardige geest, die opmerkte en onthield, en die graag meedeelde wat hij wist.

Hugo Verriest, die Pieter Jan gekend heeft, schreef: Ik zie hem nog voor mijn ogen: een knappe man, niet lang, niet kort, maar sterk en snel, en fier op zijn gespierde armen. Een open verstand, met volkswijsheid en nadenkende geest, vol spreekwoorden en spreuken.

Frank Baur schreef: Een goedlachse, montere, opgewekt-spraakzame, zonnig-optimistische, eigenaardige figuur: een jeugdvriend onder duizend.

Stijn Streuvels schreef in zijn uitgebreide kroniek over de familie Gezelle, wat zijn moeder hem over Pieter Jan had verteld. Een man met lustig en opgewekt karakter, optimist, een tikje hoogmoedig in zijn spreken, eergierig, onverschrokken, gesteld op zijn onafhankelijkheid, van niemand bang en voorzien van een rijke fantasie. Hij was liefhebber en bewonderaar van Gods' natuurkenner van planten en bloemen en oefende graag zijn beroep van hovenier uit.

Michel van der Plas schreef: Van zo'n in menig opzicht indrukwekkende vader met een uitgesproken persoonlijkheid moest Guido wel veel overnemen. Hij erfde van hem de liefde tot de natuur, de aandacht voor de wonderen van de schepping Gods' en de zorg daarvoor. Maar ook de praktische zin van aanpakken en plichtsbesef. En de lust in taal, de smaak voor het idioom van het volk, de spreuken waarmee alle stadia van 's levens loop begeleid werden..

Over Pieter Jan schreef Van der Plas ook nog: Hij was een "dichter in potentie". Voor Guido was hij de eerste taalonderwijzer, die hem van jongsaf wees op "aardige woorden" die hij ontleende aan zijn eigen taal, het West-Vlaams.

Zonder het voorbeeld en de invloed van Pieter Jan Gezelle was de dichter Guido Gezelle zeer waarschijnlijk nooit tot ontplooiing gekomen. Om deze reden is het aangewezen dat hij en de gezinsomgeving, ook op encyclopedische wijze wordt herdacht.

Literatuur

• Henriëtte Kuyper, In het land van Guido Gezelle, Zwolle, 1913.
• Caesar Gezelle, Guido Gezelle 1830-1899, Amsterdam, 1918.
• Aloïs Walgrave, Het leven van Guido Gezelle, Vlaamschen priester en dichter, 2 delen, Amsterdam, 1923-1924.
• Frank Baur, Uit Gezelle's leven en werk, Leuven, Davidsfonds, 1930.
• Stijn Streuvels, Kroniek van de familie Gezelle, Brugge, Desclée de Brouwer, 1960 & 1980.
• Michel van der Plas, Mijnheer Gezelle, biografie van een priester-dichter, in: Tielt, Lannoo, 1991.

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen, noten en/of referenties