Essay:Websites over esoterie: het kaf en het koren

Dit is een gebruikersessay geschreven door Jules (overleg) 2 feb 2018 18:50 (CET)

Inleiding

Esoterie zit in de lift. Dagelijks raadplegen talloze mensen hun horoscoop in de krant, en tarotlezers, mediums en allerlei zelfverklaarde paragnosten zetten professionele betaalwebsites op om goedgelovige klanten te vangen. Mensen nemen ook hoe langer hoe meer hun toevlucht tot alternatieve genezers die beweren betere resultaten te kunnen behalen dan de 21e-eeuwse wetenschap. En aan deze crazy hype lijkt geen einde te komen. Integendeel. New age is back, al is het eigenlijk nooit echt weggeweest. We worden omgeven door nieuwe heksen, esoterische zwevers, oosters levende westerlingen en charlatans allerhande die vooral hun eigen economie draaiende willen houden ten koste van ‘onze’ portemonnee. Om die verdwazing gaande te houden, is het essentieel dat het product gekaderd wordt binnen een esoterische filosofie. Door al die rook en verdwazing zou een mens op den duur vergeten dat esoterie ook ernstig kan worden bestudeerd.

Astrologie, alchemie en magie vormen de drie belangrijkste loten aan de stam van de westerse esoterie. Maar hoe zit zit het eigenlijk gesteld met de kennis van deze drie oude traditionele wetenschappen op websites die erover schrijven? Komt het overeen met wat uit studies van hedendaagse cultuurwetenschappers en historici blijkt? En welke sites bieden content aan die niet gewoon is gekopieerd van elders? We bekijken het.

Esoterie als entertainment

Vanaf het laatste kwart kwart van de 19e eeuw was er sprake van een enorme opleving in interesse voor ‘occulte’ of ‘esoterische’ zaken. Esoterische kennis was toen nog geen gemeengoed, maar werd beschouwd als een verborgen leer die slechts door ingewijden mocht worden verworven. Esoterische, geheime genootschappen als The Order of The Golden Dawn en de Theosophical Society zagen toen het licht, en dergelijke organisaties hebben tot in onze tijd succes. Esoterie als entertainment en consumptieproduct werd pas goed aangewakkerd in de jaren 1970, toen massa’s literatuur over new age beschikbaar kwamen voor het gewone publiek. Typisch voor de new age-benadering van esoterie is het ec­lec­ti­cis­me en de oppervlakkigheid: ieder ‘shopt’ enthousiast in de esoteriewinkel naar boeken over astrologie, tarot, alternatieve genezingen en dies meer, maar heeft gewoonlijk niet veel aandacht voor traditie of historiciteit.

Esoterie als academisch studieobject

Esoterie is bij academici eeuwenlang “rejected knowledge” (verworpen kennis, academisch irrelevant) geweest, maar daar is de laatste decennia verandering in gekomen. Als academisch vakgebied breekt esoterie door de vastgestelde grenzen van religie, wetenschap, kunst, wetenschapsgeschiedenis en filosofie, en is dan ook een bijzonder interdisciplinaire onderneming. Bekende onderzoekers met publicaties op dit gebied zijn de Nederlandse esoterie-expert Wouter J. Hanegraaf, de Franse esoterie-onderzoeker Antoine Faivre, de Brit Nicholas Goodrick-Clarke en de Duitse religiewetenschapper Kocku von Stuckrad. Hun werk levert ons een verantwoord ijkpunt op om het kaf van het koren te scheiden bij websites die artikelen aanbieden over esoterie. We beginnen met een kort overzicht van de drie betreffende hoofdstromingen binnen de westerse esoterie.

Traditionele wetenschappen

De hoofdstromingen die binnen de westerse esoterie door esoterici “traditionele wetenschappen” worden genoemd, bestonden reeds in de oudheid, en werden vooral in de renaissance meer in samenhang bestudeerd. Ze zijn te vergelijken met rivieren die niet specifiek aan een bepaalde periode verbonden zijn en waaraan elke periode eigen invullingen geeft. Zelfs het 19e-eeuws sciëntisme slaagde er niet in om deze drie hoofdstromen te doen verdwijnen, en ook nu nog zijn ze persistent aanwezig. Voor wie zich afvraagt wat het verschil is tussen occultisme en esoterie: “esoterie” is een jongere term dan “occultisme” die minder negatieve connotaties heeft.

Alchemie

Onder alchemie verstaat men een brede discipline die bestaat uit zowel natuurfilosofie als praktijk en (scheikundig) experiment. Het bekendste aspect van deze traditionele wetenschap is transmutatie, de omzetting van gewone metalen in zilver en goud (chrysopoeia) en de bereiding van een panacee, een levenselixir. De laatste decennia verschenen publicaties over alchemie door wetenschapshistorici en cultuurwetenschappers die nieuwe inzichten hebben gebracht over het fenomeen van de alchemie. Boeken en manuscripten die eeuwenlang ongelezen bleven worden nu vanuit hun historische context bestudeerd.

Alchemie moet in samenhang met astrologie worden bestudeerd, een oudere traditie die eveneens de relatie tussen mens en universum bestudeert. De symbolentaal van alchemie is voor een deel astrologisch, maar maakt ook gebruik van een eigen iconografie.

Astrologie

Astrologie is de traditionele wetenschap die de samenhang bestudeert tussen de stand van de hemellichamen en gebeurtenissen op aarde. Technieken, methodes en het achterliggend wereldbeeld van westerse astrologie worden met name beschreven in de Tetrabiblos van Claudius Ptolemaeus uit de 2e eeuw. Dit werk steunt dan weer op voorafgaande hellenistische tradities en uiteindelijk op de Babylonische astrologie.

Het maken van voorspellingen is slechts een aspect van astrologie; het belang voor de esoterie ligt vooral in de visie op mens en universum als zijnde onlosmakelijk verbonden, en de vooronderstelling dat inzicht in deze relatie – middels de juiste kennis en technieken – belangwekkende inzichten kan opleveren.

Magie

De derde traditionele wetenschap die binnen de westerse esoterie een belangrijke rol vervult, is magie of magia. In de periode van het renaissancehumanisme was er een heropleving van astrologie, hermetisme en neoplatonisme. De ‘occulte wetenschappen’ (een 19e-eeuwse benaming) werden enthousiast bestudeerd en uitgeoefend vanuit de visie dat het universum een organisch, sympathetisch geheel was waarin alle niveaus (micro- en macrokosmos) met elkaar verbonden en van elkaar afhankelijk waren. De visie van een ‘levend’ universum met verschillende niveaus van werkelijkheid vindt men bijvoorbeeld terug bij de Italiaanse renaissancehumanist Pico della Mirandola.

Esoterie op Nederlandstalige websites

We kunnen twee grote groepen onderscheiden al naargelang het doel dat ze voor ogen hebben: educatieve websites en commerciële websites. Educatieve websites bieden informatie aan zonder enig ander oogmerk, terwijl commerciële sites daarnaast ook zichzelf en hun bijdragers willen verrijken via aanklikbare reclameboodschappen en het aanbieden van vaak prijzige cursussen en webshops. In het algemeen zijn educatieve online aanbieders van informatie betrouwbaarder, precies omdat de nauwkeurigheid van die informatie primeert op het aantal ‘te lokken’ bezoekers. We bekijken in deze twee groepen zowel de algemene informatieve als de specifiek op esoterie gerichte websites in het Nederlandstalig gebied. Voorwaarde is wel dat ze de drie traditionele wetenschappen aan bod laten komen. De verwachting dat er een enorm aanbod zou zijn om tussen te kiezen werd niet ingelost, omdat entertainment en commercie de boventoon voeren. Het was moeilijk om tussen al het kaf wat koren te vinden.

Bij de selectie werd rekening gehouden met volgende 7 criteria:

1. de artikelen moeten vrij beschikbaar zijn zonder toegangsgeld
2. de educatieve waarde van de artikelen primeert op commerciële belangen
3. de artikelen zijn in het Nederlands geschreven
4. de artikelen mogen niet gekopieerd zijn van andere auteurs
5. de aangeboden informatie moet correct, zo volledig mogelijk, goed gestructureerd, prettig leesbaar en taalkundig verzorgd zijn
6. de aangeboden informatie weerspiegelt ‘mainstream’ opvattingen over het onderwerp (geen marginale, eenzijdige of zweverige visies)
7. de artikelen vermelden bij voorkeur bronnen en geraadpleegde literatuur; bij overname (kopiëren), geheel of gedeeltelijk, van teksten die zoals bij Wikipedia en Wikibooks zijn vrijgegeven onder de licentie CC BY-SA van Wikimedia Commons, is het verplicht om een link op te geven naar het oorspronkelijk artikel om het auteursrecht van de schrijvers op die projecten niet te schenden.

Wikipedia Score

6/7

De Nederlandstalige Wikipedia, een niet-commerciële aanbieder van algemene informatie, scoort op gebied van esoterie in vergelijking met andere aanbieders van encyclopedische inhoud bijzonder hoog. De artikels over (westerse) astrologie, magie en alchemie zijn gebaseerd op degelijke wetenschappelijke bronnen en ogen allerminst ‘zweverig’. Wikipedia geeft hier gewoon de toon aan, want haar artikels worden enthousiast gekopieerd op andere websites.

Werkpuntje: nog meer werken aan punt 5, leesbaarheid

Wikisage Score

4/7

Wikisage is een van die spiegelsites van Wikipedia, waarin weinig oorspronkelijke artikelen worden aangetroffen. We kunnen dus kort zijn: voor het ogenblik is deze website zeker niet de eerste keus voor wie zich wil oriënteren over esoterie. Ter illustratie:

• het artikel over Astrologie is overgenomen van de Wikipediatekst over Westerse astrologie, en later enigszins aangepast.
• het artikel over Magie is grotendeels een doorslagje van het Wikipedia-artikel
• ook het artikel over Alchemie speelt leentjebuur bij de grote zus en is in vergelijking daarmee veel korter en onvollediger.

Werkpuntjes: 4, 5 en 6

InfoNU Score

4/7

InfoNu is wat je een van de betere ‘verdiensites’ zou kunnen noemen, hoewel het niveau nogal wisselvallig is. InfoNu werkt met een advertentieprogramma om inkomsten voor de schrijvers en voor zichzelf te genereren. Elke klik van de lezer op een banner is kassa kassa. Wie voor InfoNu schrijft doet dan ook zijn uiterste best om op korte tijd zoveel mogelijk artikeltjes te schrijven die wat kunnen opbrengen. Het is duidelijk dat hierbij soms wat gemakzuchtig te werk wordt gegaan. Ofwel worden esoterische onderwerpen ‘uit de losse pols’ beschreven, ofwel wordt een Wikipedia-artikel geraadpleegd en in het beste geval ‘herschreven’. Wat betreft de behandeling van esoterische onderwerpen is het dus vrij droevig droevig gesteld, vooral wanneer het gaat om artikelen uit de beginperiode. Een enkele uitzondering daargelaten zijn de artikels te onvolledig en kort, stilistisch zwak, te populariserend geschreven en niet goed nagekeken op fouten. Niet echt een aanrader dus, hoewel InfoNU voor andere onderwerpen soms wel interessante informatie biedt.

Over astrologie zijn er veel artikels geschreven, waarvan de meeste helaas als fastfood voor onkritische lezers zijn geproduceerd. De kopieerzucht wordt zo mogelijk nog verergerd door zelf te trachten de oorspronkelijke tekst van Wikipedia e.d. naar eigen inzicht te veranderen zonder dat de schrijver enige kennis van zaken heeft. Wie op zoek gaat naar degelijke informatie over astrologie wordt als snel afgeschrikt door het ratjetoe dat degelijke artikels kenmerkt. Alchemie is zoals te verwachten een minder populair onderwerp op InfoNu, tenzij het over de Harry Potterboeken gaat. Ook hier weer stellen we vast dat de onderwerpen niet uitputtend beschreven zijn; eerder bondig en onvolledig. Ook artikels over Magie mikken op een zo breed mogelijk publiek dat lichte kost prefereert. Zoals bij de meeste andere artikelen is er nauwelijks sprake van opgave van geraadpleegde literatuur, waardoor de inhoud voor leken niet te controleren valt op betrouwbaarheid.

Positieve ervaring: de redactie van InfoNu werkt hard om de bestaande content na te kijken en te verbeteren. Ze staan ook open voor kritiek en zijn bereid om aan de minpuntjes te werken.

Werkpuntjes: 2, 4 en 7

Leerwiki Score

4/7

Een van de educatieve sites, die het aanbieden van informatie combineert met de mogelijkheid om met schrijven geld te verdienen. Esoterische onderwerpen als astrologie krijgen ook hier een typisch oppervlakkige behandeling, met een overdreven aandacht voor sterrenbeelden. Waar de schrijvers van de artikelen zich op hebben gebaseerd en welke bronnen zij bij het schrijven hebben gebruikt is meestal een mysterie. Ook hier vinden we veel taalfouten, slordigheden en onnauwkeurigheden in de manier waarop de onderwerpen worden beschreven. Blijkbaar heeft ook hier de koppeling van informatie verstrekken aan betalende advertentieprogramma’s als Google Adsense een gevolg voor de zorg die aan de artikelen wordt besteed. Niettemin is dit dan nog een van de betere sites in zijn categorie.

Positieve ervaring: gedreven redactie die hard werkt aan vernieuwing en kwaliteit. Staat open voor suggesties ter verbetering van het niveau van de artikelen die een educatieve meerwaarde moeten hebben.

Werkpuntjes: 2, 4 en 7

Foobie Score

4/7

Foobie presenteert zichzelf als “één van de grootste platformen om informatieve artikelen te schrijven, artikelen van andere auteurs lezen en reageren/discussiëren.” Kenmerkend zijn de titels in vraagvorm: “Wat is…?”, “Wist je dat…?”

De kwaliteit van de artikelen is ook hier nogal wisselvallig, maar het goede nieuws is dat bijvoorbeeld over astrologie en alchemie toch goed geschreven artikelen te vinden zijn die geen kopie zijn van Wikipedia. Een grote domper op de vreugde is dat ook hier de schrijvers het niet nodig vinden om de door hen geraadpleegde literatuur op te geven. Dit maakt de behandeling van de onderwerpen onverifieerbaar en dus onbetrouwbaar. Werkpuntjes: 2, 4 en 7

Tallsay Score

3/7

Ook dit is een betalende site met artikelen over tal van onderwerpen die blijkbaar mikken op een publiek dat hapklare brokken wil voorgeschoteld krijgen. Astrologie, alchemie en magie worden typisch oppervlakkig en clichématig behandeld, hoewel er wel enkele vaardige schrijvers aan het werk zijn. De onderwerpen moeten lezers lokken zodat je er artikels over sterrenbeelden bij de vleet vindt, en nog meer over liefdesrelaties tussen sterrenbeelden. Vrij voorspelbaar voor dit soort sites. Wikipedia blijkt een bron te zijn waar dankbaar van wordt gebruikgemaakt, al wordt dit niet vermeld bij de artikels. Onbetrouwbaar, helaas, vanwege het ontbreken van bronopgave, wat voor een ernstige wetenschappelijke behandeling van de materie gewoon ondenkbaar is.

Werkpuntjes: 2, 4, 6 en 7

Catharinaweb Score

5/7

Catharinaweb bestaat sinds 2001 en blijkt te kunnen steunen op bekwame webredacteurs. De artikelen zijn met kennis van zaken geschreven en een aanrader voor wie zich wil informeren over verschillende aspecten van astrologie (met gratis horoscooptekening en duiding) en magie (numerologie, wicca, orakels zoals tarot, met gratis leggingen enz.). Zonder meer aanbevolen, in niveau ver verheven boven de ‘andere’ commerciële sites. Uitstekend voor een eerste oriëntatie in de wereld van de esoterie.

Werkpuntjes: 2, 7

Spiritualia Score

3/7

Spiritualia.be is meer iets voor mensen die graag zweverig communiceren over esoterie. Het is dus eerder een portaal als trefpunt voor gelijkgezinde ‘spirituele’ mensen, dan een aanbieder van correcte encyclopedische kennis op gebied van esoterie. Heel wat teksten zijn bovendien gekopieerd van Wikipedia met al dan niet wat eigen geknutsel dat het oorspronkelijk artikel eerder verzwakt. Ter illustratie:

• Het artikel over Alchemie in de ‘Encyclopedie’ is niet meer dan wat knip- en plakwerk uit artikels die ik zelf voor Wikibooks en Wikipedia schreef. Waar het vandaan komt wordt echter niet vermeld, terwijl dit bij overname van een artikel onder de licentie CC BY-SA van Commons verplicht is.

Negatieve ervaring: Toen ik op een beleefde manier meldde dat heel wat van hun artikelen kopieën zijn van andere auteurs, werd ik als lastige klant afgesnauwd en ‘aan de deur gezet’ (account verwijderd)…

Doordat bronopgave wordt geschuwd, valt de aangeboden informatie onder de categorie ‘meningen’ of ‘essays’ zonder de mogelijkheid om deze inhoudelijk te verifiëren. Zelfs bij de artikelen van de ‘Encyclopedie’ worden geen referenties opgegeven. Het portaal is bovendien verbonden aan een site die dure cursussen en workshops aan de man wil brengen.

Werkpuntjes: 2, 4 , 6 en 7

De Magische Mens

Deze website geeft veel informatie over de drie traditionele wetenschappen astrologie, alchemie en magie. De medewerkers schrijven niet voor geld, omdat ze vinden dat informatie vrij en algemeen toegankelijk moet zijn. De site is nog in opbouw, maar heeft al een uitgebreid gedeelte over astrologie en magie. Omdat ik er zelf aan meewerk, zal ik deze site niet in de hiernavolgende rangschikking vermelden.

Werkpuntjes: 5, 7

Heksenwoordenboek

(Geen score, werk in wording)

Een beetje ‘hors concours’, maar toch vermeldenswaard, is het “Heksenwoordenboek” (een werk in wording) op Wikibooks. Er worden in de eerste plaats allerlei termen uitgelegd die op de een of andere manier te maken hebben met hekserij, de moderne wicca en andere stromingen binnen het (neo)paganisme. Hierbij hanteert men echter een ‘ruime’ definitie van hekserij zodat praktisch alle termen in verband met esoterie (magie, alchemie en astrologie) hier een plaats krijgen. Prima voor een snelle oriëntatie, ook al gaat het hier om korte, definiërende teksten die niet de bedoeling hebben om een onderwerp exhaustief te beschrijven. Werkpuntjes: 5, 7

Het Woordenboek van de Skepticus

(Geen score, geschreven vanuit 1 standpunt)

Geeft inhoudelijk degelijke en helder geschreven informatie over onderwerpen binnen de categorieën magie, astrologie en alchemie, vanuit het standpunt van de wetenschappelijke scepticus. Aanbevolen, al was het maar om zich beter te wapenen tegen gratuite beweringen en foute voorstellingen van zaken door op winst beluste ‘esoterische’ websites. Werkpuntjes: 5, 6

Voorlopige conclusie

Dit artikel geeft slechts een voorlopige stand van zaken op 23-04-2017 weer, omdat de besproken sites mogelijk al inspanningen aan het leveren zijn om de kwaliteit van hun artikelen te verbeteren. Websites die hun content kopiëren van elders scoren laag of onvoldoende (Wikisage, Tallsay, Spiritualia). Niet zo toevallig zijn dat ook degenen waarvan de artikelen structureel en stilistisch vaak veel te wensen overlaten. Daarentegen scoren websites die oorspronkelijke en kwalitatief waardevolle teksten aanbieden hoog.

Hiermee rekening houdend komen als sterkste algemene aanbieders van esoterische content de volgende drie uit de bus:

• Wikipedia
• Catharinaweb
• InfoNu

Opvallend is dat samenwerkingsprojecten en/of projecten met een degelijke redactie doorgaans veel beter scoren dan eenmansinitiatieven of verzamelwebsites waar auteurs na plaatsing niets meer aan hun tekst (willen) veranderen. Samenwerking en controle van elkaars teksten werkt echt.Ontbreekt die mogelijkheid, dan moet je als lezer de auteur zelf aanspreken op fouten, maar dat verloopt in de praktijk niet zo vlot. Dat InfoNu bij the best of staat, komt niet doordat de artikelen foutloos zijn, maar wel doordat de redactie daar goed werk levert en feedback op elkaars artikelen goed geregeld is.

Websites die zich focussen op één van de drie traditionele wetenschappen (Alchemie, Astrologie, Magie) zijn in het Nederlandstalig gebied eerder zeldzaam

• Websites over Alchemie: een evenwaardige Nederlandse tegenhanger van de Engelse ‘Alchemy Website’ van Adam McLean is er niet. “Alchemie website” is nog in opbouw, en geeft onder meer nuttige en helder geschreven informatie over doel, principes en iconografie van de alchemie. Ook het online boek over Alchemie op Wikibooks is vrij goed uitgewerkt.
• Websites over Astrologie: Vermeldenswaard onder de louter educatief bedoelde aanbieders van esoterische content zijn “Westerse astrologie” op Wikibooks. Daarnaast vinden we weer tal van commerciële sites die weinig interessante artikelen aanbieden omdat ze nu eenmaal gericht zijn op verkoop. Zelfs sites van astrologische vakverenigingen zoals Astrologische Vakvereniging Nederland en Werkgemeenschap van Astrologen zijn spaarzaam met gratis beschikbare informatieve artikelen over astrologie. Interessant voor klassiek georiënteerde astrologen is Astroklassiek van de Belg John Timperman.
• Websites over Magie: Het is moeilijk om het begrip magie precies af te bakenen omdat het historisch nauw verbonden is geweest met andere, religieuze, opvattingen van de werkelijkheid. Wie een ruime definitie hanteert, zou overigens ook astrologie en alchemie tot deze categorie kunnen rekenen. Wat magische praktijken onderscheidt, is het rituele karakter ervan. Het verdient dus aanbeveling om je licht ook op te steken op sites over religieuze antropologie, of een studie te maken van het 19e-eeuws Frans occultisme en Britse magische orden zoals de Golden Dawn. Een online boek dat magie als traditionele westerse esoterische wetenschap behandelt is “Magie” op Wikibooks. Niet alleen geschiedenis en magie in verschillende regio’s van de wereld komen aan bod, maar ook bijvoorbeeld theorievorming, principes en rol van de magie.

Overzicht

	vrij toegankelijk	educatieve waarde	geen gekopieerde teksten	kwaliteit (correct, taal enz.)	verifieerbaarheid	correcte bronvermelding	encyclopedische waarde
Wikipedia	+++	+++	++	++	+++	++	+++
Wikibooks	+++	+++	+++	++	+++	++	+++
Wikisage	+++	++	-	+	+	+	+
Tallsay	+++	+	-	+	-	-	+
Foobie	+++	+	-	+	-	-	+
Spiritualia	+++	+	-	-	-	-	+
InfoNu	+++	+	-	+	-	-	+
Leerwiki	+++	+	-	+	-	-	+
Magische Mens	+++	++	+++	++	++	++	++
Catharinaweb	+++	+++	+++	++	+	-	++

(opmerking: deze tabel heeft uitsluitend betrekking op artikelen over esoterie op deze websites)

+++ = zeer goed
++ = goed
+ = behoorlijk
- = onvoldoende

Externe links

Alfabetisch:

• Catharinaweb
• De Magische Mens
• Foobie
• Heksenwoordenboek
• InfoNu
• Leerwiki
• Spiritualia
• Tallsay
• Wikipedia (Portaal Esoterie)
• Wikisage
• Woordenboek van de Skepticus

UPDATE 05/04/2022

Al enkele algemene opmerkingen:

1. Sommige op esoterie doorlichte websites zijn ermee opgehouden (Tallsay) of bestaan alleen nog maar als te raadplegen archief (InfoNu).
2. De vrij gunstige beoordeling van Foobie van vijf jaar geleden is nu niet meer van toepassing omdat de kwaliteit teveel te wensen overlaat met zwakke machinevertalingen en uit de losse pols geschreven artikelen die getuigen van weinig kennis van de materie.
3. Spiritualia blijft eigenlijk een (eenmans)blog met artikelen die geen encyclopedisch niveau hebben. Vaak warrige structuur en eigenzinnige standpunten schrikken mensen af die op zoek zijn naar informatie op basis van degelijke bronnen.
4. Wikisage handhaaft zijn gemiddelde score dankzij de inspanningen van enkele medewerkers die meestal uit Wikipedia geïmporteerde artikelen verder bewerken en uitbreiden aan de hand van degelijke bronnen. Hier is groeipotentieel, al zal de tijd dat uitwijzen.
5. Leerwiki.nl blijft doorgaans erg aan de oppervlakte met dergelijke onderwerpen. Deze keuze voor vlotte lectuur met weinig wetenschappelijke pretentie zal weliswaar een breed lezerspubliek aanspreken, maar is niet op het niveau van bekende online encyclopedieën.

@ Wikipedia en Wikibooks behoren nog steeds tot de meest betrouwbare bronnen voor een wetenschappelijke behandeling van esoterische onderwerpen, evenals Catharinaweb.

Nieuwkomers:

1. (nl) alchemiewebsite.be
2. (nl) magischemens.be

Auteursrecht: Jules Grandgagnage