Semantiek (taalkunde)

Voor semantiek in de logica, zie formele semantiek

De semantiek of betekenisleer is de wetenschap die zich bezig houdt met de betekenis van taalkundige constructies zoals woorden (woordsemantiek) en zinnen (zinssemantiek). De studie van de betekenis van tekens en symbolen is een verwante wetenschap: de semiotiek, binnen de semiotiek wordt semantiek ook wel aangeduid als 'semasiologie.

Filosofie

Betekenisleer is een oude stroming in de filosofie. In de filosofie richt betekenisleer zich traditioneel op begrippen en concepten, maar in meer recentelijke filosofie ook op zinnen of hele teksten. In het merendeel van de theorieën wordt de betekenis van een zin of woord verankerd danwel in de waarneming, danwel in waarheidscondities.

Een belangrijke wending in de conceptuele semantiek is het inzicht van Ludwig Wittgenstein dat de elementen die onder een concept vallen niet moeten worden gezien als een coherente verzameling, maar als een complexe verzameling van objecten met familiegelijkenissen: er is niets dat alle dingen die we spel noemen gelijk hebben, maar er zijn verscheidene kenmerken die veel van de spelen hebben, maar niet alle.

Enkele kernbegrippen in de semantiek:

• de denotatie is datgene in de werkelijkheid waar een woord of zin op slaat
• de connotatie is de overige waarde die door dat woord of die zin wordt uitgedrukt
• de waarheidscondities van een zin zijn alle omstandigheden waaronder die zin waar is

Sinds het belangrijke onderscheid tussen signifiant en signifié van Ferdinand de Saussure en het onderscheid tussen connotatie en denotatie van Gottlob Frege is de filosofische semantiek sterk verweven met de taalkundige semantiek en semiotiek.

Taalkunde

In de taalkunde wordt semantiek beperkt tot de betekenis van zinnen of woorden. De betekenis moet worden onderscheiden van de vorm waarin ze wordt uitgedrukt. Twee zinnen of woorden die dezelfde betekenis hebben heten synoniem, zoals bijvoorbeeld: Jan kust Marie en Marie wordt door Jan gekust. Als een enkele zin twee of meer verschillende dingen kan uitdrukken heet ze ambigu, zoals bijvoorbeeld Ik zag de man met de verrekijker, waarin niet meteen duidelijk is of het gaan om een man met een verrekijker om zijn nek, of een waarneming door een verrekijker van een man.

Daarnaast moet de betekenis van een zin of woord worden onderscheiden van de communicatieve lading die ze meedraagt. Veel zinnen betekenen letterlijk iets anders dan wat ermee bedoeld wordt: iemand die vraagt Kan je me het zout aangeven? is niet geïnteresseerd of je fysiek in staat bent het zout door te geven, maar wil het zout hebben. Betekenisleer richt zich op de letterlijke betekenis van zinnen, de pragmatiek op de achterliggende communicatieve waarde.

Een belangrijke stroming in de taalkundige betekenisleer is de formele semantiek, waarin de betekenis van een zin wordt uitgedrukt in logische expressies, en waarin de relatie tussen de betekenis en de werkelijkheid wordt gelegd in waarheidswaarden: de betekenis van een zin wordt gekenmerkt door alle omstandigheden waarin die zin waar is. De logische expressies laten daarnaast (geldige) redeneringen toe, waarin alle logische gevolgen van een zin kunnen worden afgeleid. De zin Ik ben geen man heeft als automatisch gevolg dat de zin Niet iedereen is een man ook waar is. De hedendaagse formele semantiek is veelal terug te voeren op Gottlob Frege en Ludwig Wittgenstein.

Semantiek en Waarneming

In de semantiek kan men onderscheid maken tussen de kern van een begrip en de grijze zone er omheen. Die grijze zone is geheel-omvattend, maar bevat meerdere grijze zones. Die zijn op hun beurt ook weer geheelomvattend. Essentieel is voor elke afzonderlijke zone wel de 'input': de door waarnemingen opgedane informatie. Ook bij de mens kan het goed waarnemen tot nieuwe inzichten (begrip) leiden, door het bewustzijn te focussen op zo veel mogelijk verschillende invalshoeken (benaderingen). Door er bewust meerdere omschrijvingen aan te geven wordt in het onderbewustzijn een 'veelzijdig begrip' verkregen, welke naargelang veelomvattend kan zijn. Het bewust toespitsen op zintuiglijke waarnemingen (extravert zijn) vergroot zo de totale begrippen, die ieder afzonderlijk het bewuste begrip weer vergroten. Vervolgens wordt bewust bepaalde 'herkenningspunten' verkregen door intuïtie. Deze moet bewust onthouden worden en dus de input zijn voor het te vormen potentieel. Door te proberen het potentieel altijd te vergroten in vooruitstrevende zin, wordt op den duur ongetwijfeld de essentie duidelijk. Zo ook die van de mens, ten aanzien van zijn (het?) 'bestaan'. Wat vloeit voort uit de karakterisering van een levend wezen als een mens? Welke ethische posities omtrent abortus en euthanasie zijn er? Of nog trivialer, wat is de betekenis van stoel? Hoewel niet iedereen erbij stil staat, kunnen gegeven definities van een stoel erg stereotiep zijn. Ook in een aantal gezaghebbende woordenboeken krijgt hij vier poten. Echter in alle gevallen is het wel het menselijke bewustzijn (afzonderlijk of beter nog tezamen) wat er 'een bepaalde draai' aan kan geven.

Wetenschap

Het belang van de semantiek als wetenschap blijkt ook als we kunstmatige intelligentie in beeld nemen: hoe kan een robot of computer eventueel woorden of zinnen begrijpen als we niet of nauwelijks in staat zijn ze adequaat te definiëren?

Vormgeving

Binnen de industriële vormgeving wordt gesproken over de semantiek van vormen. Hiermee wordt bedoeld dat (een deel van) een voorwerp door zijn vorm aan de gebruiker kan laten weten welke functie het vervult of wat de gebruiker ermee kan doen. Zo wordt een cilindervormige knop met groeven aan de zijkant begrepen als draaiknop, terwijl andere knoppen door hun vorm laten zien dat men hem kan indrukken of verschuiven.

Zie ook

• Algemene semantiek of (general semantics)
• Semantisch Web

Niveaus van taal