Tielt tijdens de Eerste Wereldoorlog

Tielt, met haar talloze belangrijke straten en gebouwen - waar het vierde Duitse leger haar hoofdkwartier had en van waaruit de chemische oorlog in het gebied rond de Schelde bedacht werd.

Inleiding

Precies vier jaar lang, van 14 oktober 1914 tem 14 oktober 1918, werd Tielt, toen nog Thielt geschreven, hoofdkwartier van het Vierde Leger, het A.O.K. IV (Armee Over Kommando IV). Het opperbevel van het Vierde Duitse Leger bestuurde zowel militair als burgerlijk het gebied ten westen van de Schelde. Tielt wordt de hoofdstad waaruit de Duitsers de strijd aan het IJzerfront coördineren en beslissen over het gebruik van mosterdgas. Op 22 april 2015 zal het precies 100 jaar geleden zijn dat de eerste gasaanval bevolen werd.

Waarom Tielt?

Gent was te ver van- en Roeselare te dicht bij het front gelegen. Tielt heeft een rechtstreekse spoorwegverbinding met Diksmuide. Het Vierde Duitse Leger vindt het de ideale plek om er zijn hoofdkwartier te vestigen. (niet ver, niet dicht bij het front en verbonden met het spoor.) Een vergiftigd geschenk voor alle Tieltenaars zelf, want meteen verliezen ze alle vrijheid. De bevolking wordt opgeëist en gemobiliseerd door de Duitse oorlogsmachine en er volgen massale deportaties.

Stratego

Opperbevelhebber van het Vierde Duitse Leger is Albrecht von Würtemberg. Vanuit Tielt speelt hij samen met zijn generaals als het ware stratego. Ze organiseren de oorlog en beslissen over leven en dood aan de IJzer.

Gevolgen voor het dagelijkse leven

Terwijl de gewone Tieltenaar honger en kou lijdt, maken de Duitsers grote sier. Luxueuze casino’s serveren rijkelijke maaltijden en alle openbare gebouwen en de mooiste burgerhuizen zijn in beslag genomen. Niemand kon de stad zomaar in of uit en voor de minste overtreding vlogen burgers in de cel. De pronkzucht van de hoge legertop zorgde dan weer voor een schril contrast met de moeilijke levensomstandigheden van de gewone Tieltenaren. Het voor de Duitsers strategisch gelegen Tielt werd volledig aangepast aan de noden van de bezetter. Elke Tieltenaar ouder dan tien jaar moest verplicht beschikken over een ‘eenzelvigheidskaart’ (een identiteitskaart met foto). In het ‘Meldeamt’ (het Duitse controlebureau) werd dat paspoort afgestempeld en moesten doel, reisweg en tijdstip van de reis precies omschreven worden. Heel frequent weigerde het Meldteam de aflevering. Overtreders riskeerden boetes, gevangenis of deportatie.

Emiel Van de Vijvere

Emiel Van de Vijvere was weefindustrieel en burgemeester van Tielt vanaf 1909. Voor de Duitse bezetter was hij hét aanspreekpunt met de Tieltse bevolking. In oktober 1914 werd hij twee maal als gijzelaar aangehouden en met executie bedreigd. Bij zijn derde aanhouding, op 15 mei 1915, stelden de Duitsers hem verantwoordelijk voor het realiseren van hun soms onmogelijke opeisingen: voedingsmiddelen, oorlogsmateriaal, paarden en vee, piano’s en schoenen, wol en fietsen,… Ook arbeiders moesten geleverd worden voor werken in de omgeving of aan het front, waar ze soms tot in Sedan en Verdun werden ingezet.

Straten en gebouwen

Belangrijkste straten en gebouwen ten tijde van de bezetting

Hoogstraat

De bevelhebber van de Duitse troepen aan de IJzer, Hertog Albert Von Würtemberg arriveerde in Tielt op 14 oktober 1914 en koos het huis van brouwer René Colle – doctor in de rechten en schepen van de stad – in de Hoogstraat 16 uit als het hoofdkwartier van het Vierde Duitse Leger. Hiervoor kreeg René Colle als ‘dank’ een vrijgeleide om met zijn familie het land te verlaten en zich in Engeland te vestigen. De belangrijkste bureaus werden ondergebracht bij Dr. Ferdinand Vande Walle – Hoogstraat 44. Geheel de benedenverdieping was bureau, boven sliepen de officieren. De dokter en zijn gezin mochten er blijven wonen en kregen de keuken toegewezen. Een slagboom en een wachthuisje blokkeerden de toegang tot de Hoogstraat, ze was enkel toegankelijk voor de hertog of voor Tieltenaars die een Schein (geschreven toelating) hadden.

Tramstraat

Hier bevond zich het stadhuis dat dienst deed als draaischijf voor de papiermolen van de Duitse militaire dictatuur. Documenten bleken plots een levensnoodzaak: identiteitskaarten, paspoorten, gezinslijsten arbeidskaarten, opeisingen, toelatingen en boeten. Het stadhuis was ook een van de drie ‘hoogtechnologische’ communicatiecentra met het front. Tielt was één nest van telefoondraden.

Markt

De Halletoren op de markt was de gevangenis waar de Tieltenaren voor een korte tijd werden opgesloten. Bovenop de Halletoren was er een uitkijkpost om te speuren naar vijandelijke vliegtuigen en mitrailleursposten te verwittigen.

De wieg van de chemische oorlog staat in Tielt

(Hoe was het zo ver kunnen komen en welke precieze rol speelt Tielt daarin?) Bij het begin van de 20ste eeuw sluipen wetenschap en technologie ook in het militaire apparaat binnen. Er wordt nagedacht over een nieuw soort oorlogsvoering. Tweemaal zal het kleine stadje Tielt een belangrijke rol spelen:

• Zijn eigen politieke mandataris Auguste Beernaert probeert op internationaal niveau gifgas te verbieden.
• In 1915 wordt in Tielt de militaire tactiek van de allereerste gasaanval uitgebroed.

Auguste Beernaert

Beernaert speelt een hoofdrol op de Internationale Haagse Vredesconferentie over ontwapening (1899 en 1907), een verbod op het gebruik van gifgas is één van de besluiten. Het levert hem in 1909 de nobelprijs voor de vrede op.

De Duitsers hebben voor hun ‘nieuwsoortige’ oorlog drie elementen nodig:

• wetenschappelijk vernuft (Duitse topintellectuelen)
• praktische productie (Bayer, Agfa, BASF, ...)
• het eerste actieve gebruik. Hiervoor komen de hoofdkwartieren in Tielt op het toneel.

De aanloop

In 1914 wordt de spanning tussen Frankrijk en Duitsland verder op de spits gedreven. Elk zoekt zijn eigen bondgenoten. Als men in Blankenberge hoort dat hun trouwe vakantieganger kroonprins Frans Ferdinand, in Sarajevo werd doodgeschoten, stormen beide vijanden enthousiast en met hun bondgenoten op elkaar in. Willen nillens wordt het neutrale België een deel van het slagveld. Elke partij is overtuigd van haar gelijk, maar na drie maanden loopt het front vast: de stellingenoorlog is geboren.

Vanaf Nieuwpoort tot de Zwitserse Alpen wordt één loopgravenfront gevormd. Het Belgische deel van dit front wordt door het Duitse IVe leger bemand. Op veilige afstand van het front wordt in Tielt hun hoofdkwartier geïnstalleerd. Het stadje Tielt, onvrijwillig tot hoofdstad gedoopt, wordt een militaire vesting. Wat in Tielt beslist wordt, krijgt plots internationale nieuwswaarde.

Het probleem

Het stilgevallen front moet doorbroken worden. Max Bauer, een Duitse kolonel, beseft al vanaf september 1914 dat een ander soort wapens nodig zal zijn om de vijand te overklassen. Hij denkt aan scheikunde en krijgt na enig aandringen groen licht van Erich von Falkenhayn, de algemene bevelhebber van alle Duitse troepen in Oost-, Zuid- en West-Europa.

Fritz Haber is de man die ze nodig hebben. Hij heeft juist de kunstmestproductie ontdekt en zo het leven van honderdduizenden hongerigen gered. Echter, hetzelfde chemisch proces om via stikstof uit de lucht kunstmest te produceren kan ook gebruik worden voor de onbeperkte aanmaak van explosieven. Haber schakelt zijn laboratorium in en leidt er een team van 150 wetenschappers. Hij maakt er zijn nieuwste geesteskind: Chloorgas voor militair gebruik. Hij ontdekt ook een nieuwe wet: langdurige blootstelling aan lage concentratie van een giftig gas heeft hetzelfde (dodelijke) effect als korte blootstelling aan hoge concentraties van datzelfde gas. Met deze observatie wordt Haber één van de grondleggers van de moderne toxicologie.

Het Vierde Duitse leger in Tielt treedt in actie

Niemand wil het nieuwe wapen van Haber gebruiken, behalve von Württemberg. Met dit nieuwe wapen wil hij zijn troepen behoeden voor nog een oorlogswinter in de natte Vlaamse loopgraven. von Württemberg licht zijn stafchef in over zijn beslissing alsook de generaal van de sector waar hij de aanval plant. Stafchef Emile Ilse is de militaire strateeg in het IVde leger. De sector van generaal Berthold von Deimling (Zonnebeke-Geluveld-Hollebeke) wordt uitgekozen voor de aanval. von Deimling is eerst ongelukkig met de opdracht – hij vindt gasgebruik aan het front een brug te ver - maar draait later toch bij.

Nu komen ook de Stinkpioniere af: wetenschappers en voetvolk. Eerst inspecteren ze de regio’s Geluveld en Steenstrate. Detailplannen uitwerken voor de plaatsing van de gasflessen behoort tot hun opdracht. Ook zien ze toe op de praktische plaatsing van de gasflessen, evalueren de weersomstandigheden en regelen ze de leidingen en de gastoevoer. Begin maart 1915 worden de Stinkpioniere een onderdeel van het IVde leger. Vanaf nu staan alle betrokken militairen rechtstreeks onder het gezag van von Württemberg. De gasaanval wordt voorbereid, dit gebeurt in de Nieuwstraat 7 in Tielt. Dit is één van de Tieltse wooncomplexen waarin het IVde leger zijn 40 verschillende afdelingen onderbrengt. Op 10 maart 1915 is het inbouwen van de gasflessen voltooid (in de regio Zonnebeke-Geluveld-Hollebeke). Toch wordt een eerste aanval niet voltooid. Naast de foute windrichting stierven ook een vijftigtal Duitse soldaten na een accidentele vergassing. Dit tot zeer groot ongenoegen van generaal von Deimling. von Württemberg beslist om de ingedolven gasflessen achter zich te laten en een nieuwe aanval te plannen in de regio Lizerne-Steenstrate-Boezinge-Langemark. Hoewel alles in het grootste geheim gebeurt, zijn er toch Duitse militairen die de Duitse censuur verschalken. In het Tieltse rangeerstation Thielt-West, vlak voor de splitsing van de spoorlijnen Tielt/Kortrijk/Ieper en Tielt/Kortemark/Diksmuide, staan platte goederenwagons geladen met metalen cilinders (men denkt dat het zuurstofflessen zijn). Samen met een Duits primitief gasmasker dat de Gentse spionagecel naar de geallieerden smokkelt is dit de belangrijkste info die de geallieerden de ogen had moeten openen. Tevergeefs. Stilaan wil de hoogste Duitse legerleiding van het westelijk front weten hoe ver het met de Tieltse plannen staat. Op 21 april 1915 komt von Falkenhayn zelf naar het IVde leger in Tielt om er met von Württemberg en zijn staf het scenario te overlopen. Er ontstaat onenigheid en discussie, maar er komt geen uitstel meer. Een fatale vergissing, zo blijkt nadien…

De première

Na vier vergeefse pogingen (windkracht-windrichting) worden de gaskranen van de ingedolven gasflessen opengedraaid in de sector Lizerne-Steenstrate-Boezinge-Langemark. Alsof ze beseffen dat ze een historische stap zetten in de moderne oorlogsvoering is het Tieltse hoofdkwartier (von Württemberg/Ilse) volledig uitgerukt naar het slagveld. Op 22 april 1915 om 18u Duitse tijd geeft von Württemberg zelf het bevel om de gaskranen te openen. Het gas sleept zich laag boven de grond verder, alles kleurt geel-groen. De uitwerking is verschrikkelijk. De acute symptomen zijn:

• vuurrode, brandende ogen
• gezwollen slijmvliezen van de neus en keelholte met een kwellende hoest
• overvloedige gelige slijmsecretie in de keel
• Bij sterkere vergiftiging kan door zwelling van de slijmvliezen in neus, keel en longen verstikking optreden, worden bloedfluimen opgegeven en ontstaat longoedeem.

Als je een vergiftiging overleefd, blijven de gevolgen chronische hoest en ernstige zuurstofnood meestal levenslang. De angst bij de frontsoldaten voor dit verschrikkelijke vergif is ongezien. Dit is echt verstikkingsgas! De wereld maakt kennis met een nieuw wapen dat aan een afschuwelijke carrière begint.

Overwinningsberichten stromen binnen

Militair-technisch gezien heeft de chemische oorlog zijn debuut glansrijk doorstaan. Het vastgelopen front scheurt. Na zes maanden blokkage ontstaat er een bres tussen Langemark en Bikschote. Het gas zaait dood en vooral paniek. Maar militairtaktisch kan von Württemberg de geallieerde panieksituatie en het plotse openliggende front niet uitbuiten. Algemeen opperbevelhebber Erich von Falkenhayn weigerde immers toe te geven aan de herhaalde vraag van von Deimling, Ilse en von Württemberg om een extra divisie manschappen toe te voegen aan het IVde leger om op die manier de enorme bres in het front te bezetten en door te stoten naar Ieper. Een voor altijd gemiste kans! Door von Falkenhayn's aarzelen brengt zijn leger een nieuwe oorlogswinter door in Vlaanderen.

Het naspel

De besluiten van de Haagse Vredesconferenties - een verbod op het gebruik van oorlogsgassen - blijken net zo dood als hun promotor: de Tieltse mandataris en Nobelprijswinnaar Auguste Beernaert. Gas wordt een officieel erkend en gebruikt oorlogswapen. Het IVde leger in Tielt richt een apart bureau op, de Gasdienst. Het is gevestigd in de Ieperstraat 18. Uiteindelijk zullen de geallieerden meer gasaanvallen uitvoeren dan de Duitsers.

Roem en vervloeking

De Duitse pers is een en al lof over de wig die von Württemberg kon drijven in het geallieerde front. Als eerste slaagde hij er na zes maanden in het ‘gebetonneerde’ westelijk front over kilometers open te rijten. De keizer verleent aan Württemberg de hoogst haalbare militaire onderscheiding voor zijn buitengewone leiderscapaciteiten. In Tielt is er een groot feest met militaire parade. De troepen worden geschouwd van op het balkon van Casino I, Kortrijkstraat 56. De Duitse keizer komt persoonlijk naar Tielt om de eretekens te overhandigen.

Minder gelukkig is de Joodse vrouw van Haber. Ze is dokter in de scheikunde en beseft maar al te goed waar haar man mee bezig is. Ze neemt het dienstwapen van haar man en schiet zich door het hart.

Er blijft een wrange smaak over dit Duitse experiment hangen. De directe dodelijke impact van oorlogsgas is niet zo groot, maar toch maakt het gas een verpletterende indruk. Tot in de late jaren 80 van de 20ste eeuw kent iedereen wel oud-strijders die ‘vande gaze gepakt waren’ en een leven kenden van chronisch lijden en zuurstofnood. De verantwoordelijkheid voor de eerste gasaanval is nooit aan iemand toegewezen. Haber krijgt in november 1919 nog de Nobelprijs voor scheikunde, zij het onder luid protest. Haber blijft volhouden dat al zijn gifgassen humane waffe zijn die indirect veel levens redden door het verkorten van de oorlog.

Het nieuw soort oorlog dat von Württemberg creëert, het doden op afstand zonder explosieven noch uitwendig zichtbare kwetsuren, krijgt nog een extra abstraherend aspect. ‘De vijand’ loopt gemaskerd rond, zij het met een gasmasker. Hij heeft geen menselijk gelaat meer, geen identiteit. Men doodt geen mensen meer, maar gemaskerde sujets…

Chaim Herzog was de eerste Israëlische president die een bezoek bracht aan Duitsland, hij zei toen: “Degenen die kunnen vergeven zijn dood, degenen die leven hebben het recht niet te vergeten”.

Misschien is dat ook voor von Württemberg en zijn Vierde leger in Tielt de passende conclusie.