Godsdienstgesprek te Emden

Het Emdense godsdienstgesprek was een theologische discussiereeks tussen gereformeerden en mennonieten dat in het voorjaar van 1578 plaatsvond in Emden (toen geschreven als Embden), Oost-Friesland.

Emden had een politiek neutrale status tussen de Nederlanden en het Duitse Rijk. In de 16e eeuw was het een centrum van de gereformeerde beweging in Noordwest-Duitsland en werd daarom ook wel het Genève van het noorden genoemd. Naast de gereformeerde gemeente was er sinds 1530 ook een doopsgezinde gemeente. Gereformeerde theologen drongen er al in januari 1577 bij graaf Edzard II op aan om ook in Oost-Friesland een einde te maken aan de activiteiten van de wederdopers. De concrete aanleiding voor het houden van de discussies was de arrestatie van een doopsgezinde leraar uit Emden, die had deelgenomen aan een verboden bijeenkomst. Men stelde hem voor dat hij vrijgelaten zou worden indien hij zou deelnemen aan een disputatie met gereformeerde theologen. Hij stemde hiermee in.

Begin 1578 kwamen talrijke mennonietische ouderlingen baar Emden. De hele discussie vond plaats van 27 februari tot 17 mei 1578 in 124 zittingen. Onder de doopsgezinden waren zowel vertegenwoordigers van de Vlaamse, Friese als Waterlandse gemeenten aanwezig. Alleen vertegenwoordigers van de Vlaamse gemeenten namen echter rechtstreeks aan de disputatie deel. Van gereformeerde zijde nam de theoloog Menso Alting deel, die reeds een artikel tegen de doperse beweging had gepubliceerd. Men kwam overeen 14 punten te behandelen. Tot de afzonderlijke punten behoorden vragen over de Drie-eenheid en de aard van God, de oorsprong van de mens, de erfzonde en de vrije wil (predestinatie), de aard van Jezus Christus (christologie), de rechtvaardigingsleer, de rechtvaardigheid der werken, het kerkbegrip, de roeping van predikanten, de doop, het Avondmaal, de ban (excommunicatie), de wereldse autoriteiten, het zweren van eden en de opstanding van het vlees. Het grootste deel van de disputatie vond eerst plaats in een particuliere woning, maar werd verplaatst naar de Emdense Gasthauskirche en opengesteld voor het publiek.

De sprekers voor de gereformeerden waren de predikanten Menso Alting en Johannes Petrejus uit Emden, Wicherus Mellesius uit Hinthe, Feyto Rumerdi uit Oldersum, en Johannes Nicasius uit Borssum. De Vlaamse sprekers van de mennonieten waren Hans Busschaert, Peeter van Ceulen, Paulus Backer, Christiaan Arends, Jan van Ophoorn (uit Emden) en Brixius Gerritsz. De hoofdsprekers waren Alting, Petrejus, Peeter van Ceulen, en Busschaert. Bij de Vlamingen was Brixius de enige die geschoold was in de klassieke talen.

De inhoud van het hele debat werd door secretarissen genoteerd en door de verschillende partijen ondertekend. Het werd een jaar later in druk uitgegeven in het Nederduits, met de titel Protocol. Dath is, alle handelinge des gesprecks tho Emden in Oistfrieszlandt mit den Wedderdöperen de sick Flaminge nömen, ... (Embden, G. Goebens, 1579). Dezelfde drukker gaf hetzelfde jaar nog een versie uit die door Dominicus Julius naar het Nederlands/Vlaams was vertaald, met de titel Protocol. Dat is, Alle handelinge des Gesprecks tot Embden in Oostvrieslant met den Wederdooperen, die hen Vlamingen noemen, ... Deze uitgave werd herdrukt in Leiden in 1616.

Nog vóór de publicatie van het officiële protocol publiceerden de doopsgezinden, die verwachtten dat protocol vooringenomen zou zijn ten gunste van de gereformeerden, Een Christelicke ende voorloopende Waerschouwinge. De anonieme auteur noemde zichzelf een liefhebber van de goddelijke waarheid (Liefhebber der Godtlijcker waerheyt). Dit werk werd mee opgenomen in de uitgave van het protocol, met een weerlegging op elk punt.

De weerlegging en het voorwoord bij het Protocol door graaf Johann van oost-Friesland maken duidelijk dat de mennonieten niet als gelijken werden behandeld en dat de disputatie geen broederlijke conferentie was, maar bedoeld was om de beweging in Oost-Friesland te verslaan.

Emden Disputation in: Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online