Klok (tijd)

Zie ook : klok (doorverwijzing), voor andere betekenissen en toebehoren van "klok".

---

Een klok oftewel uurwerk is een instrument om de tijd te meten. Het woord klok wordt ook gebruikt om alleen de kast aan te duiden waarin het uurwerk (tijdmechaniek) zich bevindt. Vroeger stond het woord horloge synoniem voor uurwerk.

Het klasieke model wekker.

Techniek

De eerste klokken waren (als deze zo genoemd kunnen worden) zonnewijzers waarbij de schaduw van de stift, die zich verplaatst als gevolg van de draaiing van de aarde, een maat voor de tijd aangaf. Via zandlopers en allerlei andere mechanismen werd uiteindelijk het mechanische slingeruurwerk uitgevonden. Vanaf dat moment was de tijd met enige nauwkeurigheid te meten. De uitvinding van de mechanische klok wordt toegeschreven aan de Fransman Gerbert (later Paus Sylvester II), die leefde rond de 10e eeuw. Tot aan de Nieuwe Tijd was een klok de ingewikkeldste machine die men kon maken.

Op zee is een slingeruurwerk onbruikbaar. Pas na de uitvinding van de onrust (uurwerk) kon ook daar de tijd nauwkeurig gemeten worden, wat de nauwkeurigheid van de navigatie ten goede kwam. De zonnestand hangt immers samen met de tijd en de positie op zee.

Klokken met een slinger en met een onrust zijn in nauwkeurigheid vergelijkbaar. Een afwijking van ten hoogste een minuut per week is mogelijk.

Nog nauwkeuriger is het gebruik van een kwartskristal, waarvan de werking berust op piëzo-elektriciteit, vervorming als gevolg van een elektrische spanning en omgekeerd. Een afwijking van minder dan 1 seconde per week is voor een kwartsuurwerk haalbaar.

De nauwkeurigste klokken zijn atoomklokken, die rechtstreeks op de definitie van de seconde gebaseerd zijn.

Naast de zonnewijzer zijn er ook moderne klokken die de tijd van een externe bron betrekken: b.v. radiografische klokken.

Tijdweergave

We kunnen klokken ook onderscheiden naar de manier van tijdweergave:

• analoog
• digitaal

Een analoge klok heeft gewoonlijk een wijzerplaat en 2 of 3 door het uurwerk aangedreven wijzers, bevestigd aan een gemeenschappelijke centrale as, die door het midden van de wijzerplaat steekt. De rest van het mechaniek bevindt zich dan achter de wijzerplaat. De uurwijzer (kleine wijzer) maakt één omwenteling per 12 uur, en beweegt zodoende langs (meestal) 12 merktekens in een cirkel op de wijzerplaat: getallen, streepjes en/of andere symbolen, die de hele uren aanduiden. Aangezien een dag 24 uur duurt, treedt daardoor soms verwarring op. Eén wijzer, zoals bij een zonnewijzer, wordt gewoonlijk niet als nauwkeurig genoeg af te lezen beschouwd. Daarom is er een extra wijzer, de minuutwijzer (grote wijzer), ter onderscheid iets langer dan de kleine wijzer, die één omwenteling per uur maakt, en daardoor nauwkeurig de minuten kan aanwijzen. De minuten zijn vaak met extra merktekens, meestal streepjes, op de wijzerplaat aangegeven. Voor wie ook de seconden nauwkeurig wil kunnen aflezen hebben klokken vaak een derde wijzer, de secondenwijzer, vaak dunner dan de minuut- en uurwijzer, die per minuut een omwenteling maakt, en dezelfde schaalverdeling gebruikt als de minuutwijzer, die nu echter als secondenschaal geïnterpreteerd wordt. Klokken met een slinger of onrust zijn gewoonlijk analoog.

Een digitale klok geeft de uren en de minuten, en soms ook de seconden, als getallen weer. De uren kunnen als de getallen van 0 t/m 23 worden getoond, of als de getallen 1 t/m 12 in navolging van de analoge klok, maar dan met de toevoeging AM (Ante Meridiem) voor vóór de middag of PM (Post meridiem) voor na de middag. Soms is er dan nog een aanduiding voor de daghelft. De minuten en seconden worden als de getallen 0 t/m 59 weergegeven.

Sommige klokken geven meer weer dan alleen de tijd: vaak wordt de datum en zelfs de naam van de dag getoond. Sommige digitale klokken geven ook het jaartal aan. Er zijn ook klokken die geven de stand van een of meer hemellichamen aan. Andere klokken kunnen waarschuwen met een geluidssignaal op een vooraf ingesteld moment: de wekker en de eierwekker. De analoge wekker heeft hiervoor een extra wijzer. De eierwekker telt, na op een bepaalde tijd te zijn ingesteld, de tijd terug naar de nulpositie, geeft dan een geluidssignaal en stopt. Sommige klokken zijn in apparaten ingebouwd, b.v. de videorecorder, de computer, de prikklok, en zijn dan niet of niet alleen bedoeld voor directe tijdweergave maar ook om gebeurtenissen op een bepaalde tijd te doen plaatsvinden of om het tijdstip of de tijdsduur van bepaalde gebeurtenissen te registreren. Ook een oven of magnetron heeft vaak een digitale klok of een soort eierwekker ingebouwd. (Al zegt dit niets over de geschiktheid van het apparaat voor eieren.)

Repetitiewerk

Er zijn verder uurwerken die de tijd op commando, door op een knop te drukken, hoorbaar maken (zie Repetitiewerk).

Telefonische tijdmelding

De telefonische tijdmelding lijkt wel een beetje op een repetitiewerk. Hier gaat het echter om een klok die constant de tijd uitspreekt, maar die alleen maar hoorbaar is voor degene die op de knop drukt (d.w.z. die het telefoonnummer van de tijdmelding kiest).

Het hiernaast afgebeelde toestel was van 1934 tot 1969 bij de Nederlandse PTT in gebruik. Met name het bedrijfslaboratorium van de PTT, het Dr. Neherlaboratorium, heeft hierbij een belangrijke rol gespeeld. Het apparaat werkt met een draaiende trommel waarop zich filmstroken bevinden - net zulke stroken als bij een geluidsfilm worden gebruikt. De bovenste foto toont aan de rechterkant 24 stroken waarop de uren zijn ingesproken: "0 uur", "1 uur" tot en met "23 uur". Achter een van de stroken bevindt zich een lampje dat door de strook op een lichtgevoelige cel schijnt, waardoor de spraak via de telefoon hoorbaar wordt. Een halve omwenteling later (onderste foto) is het rechterdeel van de trommel dicht en zien we het linkerdeel waarop de minuten staan van "nul" tot "negenenvijftig". Ook achter een van deze stroken bevindt zich een lampje. Elke minuut worden de lampjes verplaatst zodat een andere tijd hoorbaar wordt.

De filmstroken werden ingesproken door Cor Hoogendam, de schoonzuster van de uitvinder Leeuwrik. Het verhaal gaat dat het dochtertje van de uitvinder aanwezig was toen het toestel feestelijk in bedrijf werd genomen en dat ze verbaasd riep "Dat is tante Cor!" toen ze de stem hoorde. Sindsdien wordt de telefonische tijdmelding achter de schermen "Tante Cor" genoemd.

Uitvoering

Een derde onderscheid is de uitvoering: Slingerklokken zijn voor een goede werking afhankelijk van een onbeweeglijke opstelling, en zijn daarom als hangklok of staande klok uitgevoerd. Andere klokken kennen meer uitvoeringen: als horloge (draagbare klok), wekker etc.

Op grond van de uitvoering maken vooral antiquairs en kunsthistorici weer een onderscheid op basis van

• de herkomstregio, bijvoorbeeld een Friese staartklok, een Friese stoelklok, een Zaanse klok of een Engelse lantaarnklok;
• de periode van fabricage die veelal samenvalt met een bepaalde stijlperiode, bijvoorbeeld een Louis XVI-klok, of een klok in Empire-stijl;
• de figuur die als ornament de klok siert, bijvoorbeeld een koekoeksklok of een paardjesklok.
• Het uurwerk in de klok, zie Pendule (klok)

Sommige klokken geven eenmaal per uur, half uur of kwartier een geluidssignaal.

Energie

Een klok kan zijn energie betrekken uit een mechanische of een elektrische bron. Een mechanische bron is een gewicht of veer. Een elektrische bron vormen batterijen, accu's, het lichtnet of zonnecellen. Sommige horloges gebruiken armbewegingen om een veer op te winden of een accu op te laden.

Anker

Onderstaand de werking van het echappement bestaande uit anker en tandwiel. Het anker houdt het tandwiel (ankerrad) bij elke tik even tegen, en geeft tevens de onrust (geel wieltje) telkens een klein zetje. Het anker gaat met een door de onrust bepaalde frequentie heen en weer.

Slaguurwerk

Het slaguurwerk is een uurwerk dat op een mechanische wijze met behulp van een slagwerk geluiden produceert die aangeven hoe laat het op dat moment is. Dit gebeurt door een of meerdere slagen van een hamer op een bel, een toonstaaf of toonveer.

Op televisie

Klokken worden ook op televisie gebruikt. Een belangrijk voorbeeld van een dergelijke klok is een klok die in beeld verschijnt ongeveer 5 minuten voor de dagprogrammering, overigens komt er tegenwoordig eerst nog een programmaoverzicht voordat de klok in beeld verschijnt. Van de drie Nederlandse publieke zenders gebruiken alleen Nederland 1 en Nederland 2 nog dergelijke klokken (Nederland 3 niet meer sinds 2000). De Vlaamse publieke zenders hebben deze klokken nooit gebruikt.

De hele jaren '70 en begin jaren '80 werden analoge klokken gebruikt. In de loop van 1984 kwamen de eerste digitale klokken op het scherm die met computers gesimuleerd worden, deze werden tot 15 maart 2010 gebruikt. De analoge klok werd na 1984 ook nog af en toe gebruikt tot ongeveer 1993. Eén van deze analoge klokken kan bezichtigd worden in het Beeld en Geluid Experience. In de tentoonstelling van dit museum staat een apparaat waarmee geschakeld kon worden tussen klok en titelkaarten of idents. Het instituut heeft overigens ook andere klokken in bezit, maar deze maken geen deel uit van de tentoonstelling.

Zie ook

• Slag (doorverwijzing)

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Clocks op Wikimedia Commons.