Bakkerijmuseum Het Warme Land

Het Nederlands Bakkerijmuseum in het Gelderse Hattem werd opgericht door Gerrit Willem Barendsen, samen met zijn vrouw Anneke Barendsen. Het museum trekt jaarlijks ca. 50.000 bezoekers en geldt binnen de bakkerijbranche als de schatbewaarder van het nationale erfgoed voor brood en banket.

Bestand:Nederlands Bakkerijmuseum. Foto Eva Posthuma.jpg

Nederlands Bakkerijmuseum. Foto Eva Posthuma

Willem Barendsen

Wim Barendsen werd geboren op 11 augustus 1924 in de stad Groningen als telg van een oud bakkersgeslacht. Anekdotisch is zijn geboorte in de eerste particuliere bakkersvakschool aldaar, die door zijn vader, A.W. Barendsen was opgericht. Daar groeide zijn liefde voor brood en banket en het ambacht dat ermee verbonden is. Na een carrière in het bakkersvakonderwijs en bij onder meer Van den Bergh & Jurgens in Rotterdam, waar hij in zijn functie als marketing manager vele landen bezocht en zijn oren en ogen goed de kost gaf, begon hij in zijn woonplaats Hattem op kleine schaal met een bakkerijmuseum, in aanvang nog ‘Het Creatief Centrum voor de Bakkerij’ geheten. Hierin ging hobbyisme gepaard met een flinke dosis idealisme.

Stadsboerderij in Hattem

Eén van zijn motieven om zijn inmiddels ontstane privécollectie in een museum onder te brengen, was de financieel-economische expansiemogelijkheid die Hattem bood. In Hattem wonend, maar werkend in Rotterdam had Willem Barendsen het gevoel te profiteren van een gemeenschap waar hij weinig aan teruggaf. De wens ontstond om iets terug te doen in zijn eigen ‘stiel’. Die gelegenheid deed zich voor toen een laatmiddeleeuwse stadsboerderij in het centrum van Hattem met de sloop werd bedreigd. Samen met zijn vrouw Hiske Anna Barendsen – Oosterhof, in het museum beter bekend als ‘Opoe’, werd in eerste instantie besloten tot de verkoop van een boerderijtje dat ze in eigendom hadden om het dak van het gebouw in de binnenstad grondig te kunnen restaureren.

Start museum

Daarmee was niet alleen het bakkerijmuseum geboren (het museum werd geopend op 13 mei 1977) maar ook een levensfilosofie: het museum moest enerzijds een inspiratiebron worden voor met name de kwijnende middenstand die het in die tijd dreigde af te leggen tegen de opkomende grootschaligheid. Anderzijds moest het uitgroeien tot een locatie waar voedingsgeïnteresseerden terecht konden. In de stadsboerderij, waar het woord ‘zelfvoorziening’ eeuwenlang de boventoon voerde, werd aldus aanvankelijk op bescheiden schaal de cyclus van groei in de natuur vertaald. Voor Willem Barendsen gold van meet af aan dat deze symboliek door te trekken was naar de cyclus in een mensenleven, een filosofie die hij steeds maar weer onder de aandacht bracht tijdens zijn voordrachten in het museum of bakkend bij de 18e eeuwse houtoven in het museum. In de praktijk betekende het dat bakkerij, maalderij, kokerij en een stukje landbouw in het museum werden ondergebracht. Tal van ludieke activiteiten trokken al spoedig de aandacht. Met steun van vrouw Anneke en een groeiende schare Vrienden kwam aldus het museum van de grond. Willem Barendsen ontving in 194 uit handen van prins Bernhard een Zilveren Anjer voor zijn verdiensten.

Stadspoort als dependance

Het jaar 1982 luidde een nieuwe fase in, in het bestaan van het museum. Met medewerking van het gemeentebestuur kon de enig overgebleven stadspoort van Hattem in gebruik worden genomen als dependance. Dit historische pand werd gebruikt tot 1988. Vanuit de Dijkpoort startte men ook de vestingwandelingen die in het teken stonden van het motto ‘Om ons lijfsbehoud’. De wandeling leidde de deelnemers door de voormalige vestingstad Hattem met onder andere een kijkje bij de stadsmuren en molen De Fortuin. Het museum betrok hiermee de stad Hattem meer en meer bij haar activiteiten.

Stichting ‘Het Warme Land’

Zo’n 20.000 bezoekers vonden omstreeks die tijd al de weg naar het museum, reden waarom er intern naar een nieuwe organisatiestructuur werd gezocht. Vader Willem en zoon Jan- Erik Barendsen, die inmiddels het team was komen versterken, hadden destijds gekozen voor een V.O.F. De vennootschap bleef gehandhaafd en werd eigenaresse van de panden. Een nieuwe stichting, aanvankelijk stichting ‘De Poortwachter’, later stichting ‘Het Warme Land’ werd eigenaresse van de gestaag groeiende collectie. NB: De naam ‘Het Warme Land’ is afgeleid van een gedeelte van Hattems binnenstad. Daar kwam men via de Hoenwaardse poort uit de ijzige wind in de luwte van de stad terecht. In dit gedeelte van Hattem is het museum gevestigd.

Aankoop Backhuys

Het was tevens de periode waarin de knoop over de grootte en de mogelijke groei van het museum werd doorgehakt. Dit leidde in 1985 andermaal tot een uitbreiding van het geheel. Een voormalige stalhouderij annex café, gelegen tegenover het hoofdgebouw werd aangekocht. Opnieuw werd een fors familiekapitaal geïnvesteerd: een woonhuis met de helft van het eromheen gelegen bosterrein werd verkocht en Willem en Anneke namen hun intrek in de bovenverdieping van het museum. Een ingrijpende renovatie en een grootscheepse reorganisatie van het museum brachten de collectie en de visualisatie ervan opnieuw naar een hoger plan. Dit nieuwe gedeelte werd geopend in 1987. De plaatselijke historische vereniging, Heemkunde Hattem, kreeg volop de gelegenheid gekregen archeologisch onderzoek te verrichten in de nieuw aangekochte panden. Deze stonden op de oudste stadsmuur en op de fundamenten van Hattems grootste bolwerk in het verleden: de Hoenwaardse poort. Restanten van deze bouwwerken bleken dermate imposant en uniek dat ad hoc besloten werd deze bij het museumgebeuren te betrekken. Hiermee kreeg tevens het overkoepelende thema van het museum, ‘Om ons lijfsbehoud’ gestalte. In deze filosofie werden voeding en vesting als onderwerpen aan elkaar gekoppeld. Middels deze thematiek sprong het Nederlands Bakkerijmuseum actueel in op zaken als gezondheid, voedingstechnieken en milieu. In de voormalige stalhouderij werden naast luxeafdelingen (voor patisserie, confiserie, chocolade, ijsbereiding etc.) ook een gelagkamer ingericht en een moderne keuken. Dit ten behoeve van de horeca-activiteiten in het museum.

Continuïteit van het museum

In september 1989 ging het directeurschap over van vader Willem op zoon Jan- Erik Barendsen. Tevens werd een start gemaakt met de oprichting van een stichtingsbestuur en een Raad van Advies om de voortgang en de continuïteit van het museum te garanderen. In deze organisatiestructuur werden mensen ingezet die op persoonlijke titel weliswaar, hetzij een deel van de Nederlandse brood- en banketbranche vertegenwoordigden, hetzij een juridische, fiscaal-economische of een pr- achtergrond hadden. Doordat de familie Barendsen zich langzamerhand terugtrok als sponsor en ruggensteun van het museum, ontstonden nieuwe mogelijkheden om zakelijker en slagvaardiger het museum te profileren voor een volgende fase. Wat eens een zuiver familiale aangelegenheid was kreeg daarmee meer ankers in de maatschappij. Een deel van dit proces werd bewerkstelligd toen het echtpaar Barendsen hun woonruimte in het museum afstonden ten behoeve van museale activiteiten.

Aanleg tunnel

In het voorjaar van 1990 werd andermaal een fase toegevoegd aan de geschiedenis van het museum: Het Pand en Het Backhuys zoals de 2 hoofdgebouwen inmiddels waren vernoemd, werden onderling verbonden met een ondergrondse tunnel. Naast een stuk familiekapitaal werd dit project bekostigd dankzij een actie van de Vriendenkring waarbij obligaties werden uitgegeven. Museumrouting en publieksvriendelijkheid bewezen al snel de waarde van de tunnel.

Gasthuissteeg

In 1995 werd het museum uitgebreid dankzij de aankoop van een fors pand in de Gasthuissteeg. Reden voor de aankoop was het ontbreken van goede depotfaciliteiten terwijl de verzameling objecten maar bleef uitdijen. Een tweede reden voor de aankoop van de ‘Gasthuissteeg’ was de wens om de rijke collectie van de Stichting Banketbakkersmuseum en de bijbehorende bibliotheek in Wageningen naar Hattem te halen. Het Banketbakkersmuseum was ondergebracht op het park De Flevohof. Na het ter ziele gaan van dit park werden de onderhandelingen met het Nederlands Bakkerijmuseum in hoog tempo opgeschroefd.

Komst Banketbakkersmuseum 1995 – 1998

Eén van de belangrijkste ontwikkelingen in het bestaan van het Nederlands Bakkerijmuseum was de komst van de collectie van de Stichting Banketbakkersmuseum. Door de samenvoeging van beide musea ontstond een vrijwel volledige verzameling op het gebied van brood en banket. Bovendien kreeg het Nederlands Bakkerijmuseum in één klap de grootste bakkerijcollectie in Nederland. Dit feit werd nog eens uitgebreid met de komst van historische archieven van bakkerij – organisaties als de NBOV, NBC, etc. Het museum heeft tevens de beschikking over bijzondere privécollecties zoals die van Antoon Spil (ook bekend als Anton Spel in ‘Het Bureau’ van Voskuil) en van de folklorist D.J. van der Ven. Bijzonder was ook het feit dat de museale collectie van de firma Droste in Vaassen in langdurig bruikleen werd verkregen. Het museum beschikte in deze tijd dus over twee museale panden. Door elk pand een eigen thema te geven werd de uniciteit van de totale collectie alsmede die van de beide deelcollecties sterk benadrukt. Het Pand kreeg als thema ‘Brood is leven’. In het Backhuys vonden de presentaties plaats onder de noemer ‘Banket: een vorstelijk gebaar’.

Opening Museumwinkel

Nadat een deel van de medewerkers en een deel van de collectie waren verhuisd naar de Gasthuissteeg kwam er ruimte vrij in Het Pand, het hoofdgebouw van het museum. In het voorhuis van de Gelderse stadsboerderij werd een nieuwe museumwinkel opgebouwd. De ruim geassorteerde museumwinkel werd in 1999 in gebruik genomen en levert sindsdien een substantiële bijdrage aan de financiële zelfstandigheid en daarmee aan de continuering van het museum. In de museumwinkel werd een tegeltableau opgehangen dat enkele jaren daarvoor was aangekocht. Het Zwolse tableau uit 1898 stamt uit een oude bakkerswinkel.

Museumregistratie

In 2000 werd het Nederlands Bakkerijmuseum erkend als geregistreerd museum, als eerste museum in Gelderland. Het museum kreeg daarom de officiële plaquette uitgereikt door Annemarie Vels, toenmalig directeur van de Nederlandse Museum Vereniging.

Bakkerijwiki

Het museum beschikt over één van de grootste documentatiecentra op haar vakgebied in West – Europa. Een deel van deze collectie is op afspraak in te zien. Een deel van de collectie ‘boeken’ werd in 2011 gedigitaliseerd en verwerkt in de Bakkerijwiki. De Bakkerijwiki is een web- encyclopedie die deel uitmaakt van het project ‘Digitale rondgang door de bakkerij’ – De cycli van het mensenleven, de jaargetijden, het graan ontsloten voor een breed publiek’. Het project wordt onder andere bekostigd door overheidsinstantie Senter Novem (nu Agentschap NL geheten) en het Productschap voor Akkerbouw (via de Commissie Brood en Banket). Eén van de middelen waarop het museum alle historische verhalen presenteert, is de Bakkerijwiki, een web- encyclopedie waarop zowel de museale objecten als historische recepten, verhalen en gebruiken te vinden zijn. Via deze wiki- vorm wil het museum komen tot een maximale interactie met (oud-) bakkers, het algemene publiek en de bakkerijbranche. Met dit open systeem kan iedereen de aangeboden kennis aanvullen met eigen ervaringen en verhalen waardoor de kennis van het ambacht zoveel mogelijk voor de toekomst bewaard blijft. Daarvoor worden ook media ingezet als een blog, twitter en een facebook. De bakkerijwiki wordt voorts gekoppeld aan de algemene Wikipedia.

Kalendarium

De Bakkerijwiki kent tevens een vereenvoudigde versie die sinds januari 2012 in het museum te zien is in de vorm van een Kalendarium. Het vormgevingsconcept hiervoor is gebaseerd op het getijdenboek ‘Les Très Riches Heures de Duc de Berry’ van omstreeks 1410. Het publiek wordt in staat gesteld door middel van touch screens verkorte versies te lezen van hetgeen de Bakkerijwiki aan verhalen biedt.

Nieuwe directeur

Het museum heeft zich de afgelopen jaren een nationale status verworven waar zowel consument als producent zich thuis voelen. Educatie en zintuiglijke beleving van brood en banket in de breedste zin van het woord staan centraal. Sinds 1 januari 2013 heeft Fred Voskuil het directeurschap overgenomen van Jan – Erik Barendsen. Voskuil is tevens conservator van het museum.