Veenkoloniaals

Het Veenkoloniaals in kaart gebracht

Blauw vlak beslaat (globaal) het Veenkoloniaals

Veenkoloniaals is een Gronings dialect dat gesproken wordt in de Gronings-Drentse veenkoloniën. Het gebied waar Veenkoloniaals wordt gesproken loopt globaal vanaf de stad langs het Winschoterdiep richting Zuidbroek, Muntendam, Veendam, Wildervank, via Stadskanaal naar Ter Apel en van Ter Apel langs de Drentse Monden aan de westzijde weer naar de stad. Dit is het kerngebied van het Veenkoloniaals.

Ontstaan

Het Veenkoloniaals is in de zeventiende eeuw ontstaan in veenontginingsplaatsen als (Oude) Pekela, Sappemeer en Veendam / Wildervank (de zogenoemde Oude Veenkoloniën). Het gold als een echt pioniersgebied en was daarmee nog aan geen traditie gebonden. Dit had ook z'n weerslag op het dialect van de Veenkoloniën. De basis komt uit het naburige Oldambt: een flink deel van de kolonisten was uit dit gebied afkomstig. Het verschil met het Oldambtsters is echter het veelvuldig gebruik van uu-klank in plaats van een oe-klank zoals in het Oldambt (dat wil zeggen huus in plaats van hoes) en verkleinwoorden op -ie in plaats van -ke (koppie in plaats van kopke).

Hollandse expansie

Volgens de taalkundige G.G. Kloeke is de uu-klank een gevolg van de Hollandse expansie. De verveningen waren een reactie op de groeiende vraag naar turf in de groeiende Hollandse steden in de Gouden Eeuw. De Veenkoloniën werden via waterwegen optimaal ontsloten, de Hollandse afzetmarkten waren goed bereikbaar. Veel schippers en verveners kwamen uit gebieden waar de uu- klank al werd gebruikt, zoals (Zuid en West) Friesland of de kop van Overijssel. De Veenkoloniën, een voor die tijd zeer modern en dynamisch gebied, waren hierdoor ontvankelijk voor de 'Hollandse uu.' Kloeke heeft voor het eerst een indeling gemaakt van dialecten op basis van het onderscheid tussen uu/oe en mengvormen daarvan. Het valt daarbij op dat men in de Veenkoloniën wel de uu klank in 'formele' woorden als 'huis' en 'gebruiken' (huus en bruken) gebruikt, maar voor informele, meer in privésfeer gebruikte woorden als 'muis' en 'tuin' (moes en toene), wel voor de -oe klank kiest.

Veenkoloniale expansie

Genealogieën tonen aan dat vele families de naar het Zuidoosten voortzettende veenontginningen volgden, en hun cultuur c.q. dialect daarbij meenamen. Dit geldt voor de latere veenontginningen in en rondom Stadskanaal (het Knoalsters), in Drenthe ook wel 'Mondkers' (naar de Drenthse Monden) genoemd. Het Veenkoloniaals houdt daarmee halt in een van de laatste Veenkoloniën die op het Stadskanaal was georiënteerd namelijk Emmer-Compascuum.

Het Veenkoloniaals is de laatste decennia als dialect sterk expansief. Het slokt zowel het Stadsgronings, het Westerwolds (omgeving Vlagtwedde/Onstwedde en ook het Oldambsters (bijvoorbeeld in Noordbroek en Meeden) meer en meer op. De oorzaak zit hem waarschijnlijk in het gegeven dat het Veenkoloniaals dichter bij het algemeen Nederlands ligt.

Veenkoloniale auteurs

Een mooi voorbeeld van het Veenkoloniaals is de zogenoemden ' Knoalster Lorelei' geschreven door de vermaarde Gerhard Willem Spitzen oftewel Geert Teis. Het lied speelt zich af op de Veenkoloniale locatie bij uitstek: het kanaal ('t daip). Een lied met een typische Veenkoloniale rechtoe rechtaan kwinkslag.

Geert Teis (1864-1945) is een van de eerste veenkoloniale schrijvers en geniet vooral bekendheid als de auteur van het Gronings volkslied. Andere veenkoloniale schrijvers zijn de journalist-columnist Simon van Wattum (1930-1995) en Kees Visscher (1930-2007). Gre van de Veen (1936-) mag hier zeker niet onvermeld blijven, het oeuvre van deze Veendamse is bekroond met de prestigieuze Zilveren Anjer (2004).

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

• G.G. Kloeke, De Hollandse expansie (Den Haag 1927)
• Siemon Reker, Goidag Taalgids Groningen (Assen 2005)
• F.G. Schuringa, Het dialect van de Veenkoloniën (Groningen en Den Haag 1923)