Anarchisme en recht

Artikel leunt sterk op de ideeën van Holterman en daarmee onvoldoende neutraal, daarnaast lijkt het artikel niet echt encyclopedisch geschreven.

---

Het is gebruikelijk Anarchisme en recht als aan elkaar tegengesteld te zien, hoewel ze paradoxalerwijs ook als gelijkgericht zijn op te vatten. Dit noopt tot verduidelijking.

Heteronoom recht

De relatie tussen anarchisme en recht wordt traditioneel gezien als elkaar afstotend. Een van de redenen daarvoor is, dat anarchisme zich niet verdraagt met vormen van opgelegd gezag. Het recht wordt algemeen begrepen als een vorm van opgelegd gezag. De gevolgtrekking ligt nu voor de hand dat anarchisme en recht twee verschijnselen zijn, die elkaar niet verdragen omdat ze te zeer uiteenlopen. De relatie wordt, anders gezegd, door divergentie bepaald.

Het is echter ook mogelijk deze relatie te begrijpen als een waarbij de beide verschijnselen gelijkgericht zijn, dat wil zeggen gericht zijn op eenzelfde doel. De relatie tussen anarchisme en recht wordt in dat geval bepaald door convergentie. Het zal duidelijk zijn dat daarvoor wel een ander rechtsbegrip moet worden gebruikt dan hierboven aan de orde was. Bestaat dat dan? Het antwoord is positief.

Wie het recht ziet als een vorm van opgelegd gezag, verwijst naar slechts een van de mogelijke bronnen van recht, te weten: de wet. Het met de wet gegeven recht komt van een wetgever. Deze heeft zich boven hen gesteld, die de regels van de wet moeten opvolgen (bevelstheorie). In dat geval wordt gesproken over bevolen recht. Het gaat om recht dat van buitenaf komt; het is heteronoom recht.

Autonoom recht

Er bestaan evenwel meerdere bronnen van recht. Een ieder zal enkele van die andere bronnen onmiddellijk herkennen. Het gaat om gewoonte en overeenkomst. Beide bronnen leveren hun eigen vorm van recht op.

Het recht dat door gewoonterecht wordt gevormd is niet per definitie strijdig met anarchisme. Van gewoonte kan zeker wel een dwingende kracht uitgaan. Maar het is mogelijk, door op een andere manier dan de gewoonte voorschrijft te leven, te breken met een bepaalde gewoonte. Als meerdere mensen dat voorbeeld volgen dan zal er overigens een nieuwe gewoonte groeien. Langs die weg is gewoonterecht op te vatten als een vorm van autonoom recht.

Het recht kan ook gecreëerd worden door het sluiten van een overeenkomst. Het recht dat dit oplevert geldt slechts voor degenen die de overeenkomst sluiten. Het recht wordt dus gekozen door de deelnemers van het contract. Hier is sprake van vrij gekozen recht. Dit betreft weer een andere vorm van autonoom recht.

De conclusie kan worden getrokken, dat de relatie anarchisme en recht divergeert waar het om heteronoom recht gaat en convergeert als het autonoom recht betreft.

Anarchistische rechtsopvatting

In teksten van anarchisten, klassieke zowel als moderne, hecht de afwijzing van recht zich dus vooral aan het bevolen recht. In teksten van juristen vindt men dat terug. Zij betogen dat een anarchistische maatschappij een utopie is want een maatschappij zonder recht heeft geen kans van bestaan. Ook zij denken hier alleen aan het bevolen recht. Beide auteursgroepen, de anarchisten en de juristen, concentreren zich dus op de divergentie producerende vorm van recht, het bevolen recht. Wie zich op de convergentie producerende vormen van recht concentreert, verschaft zich zicht op de positieve relatie tussen anarchisme en recht.

Een voorbeeld van wat hier aan de orde is, treft men aan in uitlatingen van de klassieke anarchist Michail Bakoenin. Deze staat bekend om zijn uithalen in negatieve zin naar het recht (en de staat). Toch merkt hij ook op dat er voor allen gelijk verplichtende regels moeten zijn, 'anders handelt ieder op zijn eigen wijze (..). Er zou (..) disharmonie ontstaan, geen harmonie en de rust die wij allen wensen' (uit een brief met uitleg van Bakoenin van 4 december 1868; opgenomen in Archives Bakounine, Leiden, 1977, deel 4, p. XXX3). Met het onderscheid tussen heteronoom en autonoom recht wordt duidelijk dat Bakoenin het ons opgelegde recht verwerpt, maar niet de zelf gemaakte reglementering. Dit betekent dat binnen het anarchisme ruimte is om recht op een positieve manier te benaderen. Langs die weg tekent zich een anarchistische rechtsopvatting af.

Iemand die zich in het laatste kwart van de 20e eeuw nadrukkelijk met dit onderwerp heeft beziggehouden, is de anarchist en jurist Thom Holterman (1942-... ). Hij doceerde staats- en bestuursrecht, eerst in de Sociale Faculteit, later in de Juridische Faculteit van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Aldaar verzorgde hij onder meer het keuzevak ‘’Anarchisme en staatsideologie’’, waarin de bekende Amerikaanse anarchist Murray Bookchin ooit (in 1981) een gastcollege verzorgde. Holterman was en is nog steeds lid van de redactie van het anarchistische tijdschrift De AS.

Zijn zienswijze over de convergentie van anarchisme en recht heeft zijn voorgangers in binnen- en buitenland. Holterman toont dit, met name in zijn proefschrift uit 1986, uitvoerig aan. Een opleving van deze zienswijze is in Frankrijk te signaleren, onder meer blijkend uit het themanummer getiteld ‘’De quel droit?, Droit et anarchie’’ (Welk recht?,Recht en anarchie) van het Franse kwartaaltijdschrift Réfractions, een tijdschrift dat zich met anarchismestudie bezighoudt. De zienswijze waarvan hier een schets is gegeven, opent de mogelijkheid voor een anarchistische staatsopvatting, zoals van de hand van Holterman is te lezen in Divergences.

Literatuur

• Thom Holterman, Recht en staat, Kritiek op burgerlijke fiksies, brochure, Uitg. Pamflet, Groningen, 1977. (Tegengif 3)
• Thom Holterman, Recht in anarchisme, brochure, Amsterdam, 1979; het betreft een commentaar op het eveneens in de brochure opgenomen Proudhon en het arbeiderszelfbestuur van Daniel Guérin.
• Thom Holterman and Henc van Maarseveen, Law and anarchism, Montreal, 1984.
• Thom Holterman, Recht en politieke organisatie, Een onderzoek naar convergentie in opvattingen omtrent recht en politieke organisatie bij sommige anarchisten en sommige rechtsgeleerden, Zwolle, 1986 (proefschrift).
• Sophie Chambost, Proudhon et la norme, Pensée juridique d’un anarchiste, Rennes, 2004 (proefschrift).
• 'Anarchisme en recht', in: Tijdschrift de AS 179, herfst 2012, p. 2-36.

Externe links

• Réfractions
• Divergences