Ouverture ( Muziekstuk )

Dit artikel valt onder beheer van Dorp:Luisterrijk.

Als regel wordt onder Ouverture de instrumentale opening, voorspel of inleiding van een opera, operette, ballet of toneelstuk verstaan. Niet zelden is de ouverture echter bekender dan de rest van het werk wat daarna moeten komen, waardoor dan ook vaak ouvertures als zelfstandig werk worden gespeeld.

Ontstaan van de ouverture

De ouverture is voortgekomen uit de korte trompetfanfares waarmee de muziekdrama's in vroeger dagen werden ingeleid.
De oudst bekende ouverture is van de Italiaanse componist en violist Claudio Monteverdi (1567 - 1643), die zijn laatste opera L'incoronazione di Poppea ¹⁾ ( De kroning van Poppea ) vooraf liet gaan door een kleine suite.
De uit Florence afkomstige comnponist Jean-Baptiste Lully (1632-1687) breidde de ouverture verder uit, door deze een bepaalde vorm te geven, die nog lang na hem in zwang bleef. Deze zogeheten Franse ouverture bestond als regel uit drie delen.
Pas in de 19 ^e eeuw werd er een thematisch verband gelegd tussen de ouverture en de inhoud van de opera of muziekdrama. Ludwig van Beethoven en Richard Wagner zijn voorbeelden van componisten, die door hun ouvertures de toehoorders alvast een glimp verlenen van de muziek die daarop gaat volgen.

De ouverture door de eeuwen heen

Het is bijna ondoenlijk hier alle ouvertures te noemen die in de loop der eeuwen zijn gecomponeerd. Om die reden worden daarom enkele zeer bekende ouvertures besproken.

• Carl Maria von Weber (1786-1826) schreef prachtige opera's, zoals Der Freischütz, Euryanthe en Oberon. Vooral van Euryanthe en Oberon worden meestal alleen nog de ouvertures gespeeld.
• Felix Mendelssohn-Bartholdy(1809-1840) geeft in zijn Ouverture Hebriden bijna een volledige symfonie weer. Dit prachtige stuk muziek wordt als een hoogtepunt uit zijn oeuvre gezien.

Na een bezoek aan Londen in de zomer van 1829, maakte Mendelssohn samen met zijn vriend de dichter Carl Klingemann een reis door de Schotse hooglanden. Een reis waarbij hij onder meer inspiratie vond voor zijn ouverture Die Hebriden en de Schotse symfonie. De overtocht verliep niet geheel zonder problemen voor de componist. Ondanks zijn zeeziekte heeft de reis naar de Hebriden Mendelssohn toch geïnspireerd tot het schrijven van een van zijn meest beeldende muziekwerken.
De ouverture opent met het hoofdthema, het Leitmotiv van de hele compositie; een suggestieve weergave van de deinende golven. Na een melodisch tweede thema - geïntroduceerd door de celli - volgen enkele machtige climaxen met schetterende fanfares en zwiepende toonladderfiguren. Tenslotte eindigt de ouverture tamelijk abrupt, alsof de zee plotseling tot rust is gekomen.

Standbeeld van Wilhelm Tell te Altdorf ( Zwitserland ), opgericht in 1895

• In de ouverture Guillaume Tell ( Wilhelm Tell ) laat Gioacchino Rossini (1792-1868) duidelijk uitkomen wat zich afspeelt in Zwitserland tijdens de overheersing door de Oostenrijkers.

Wilhelm Tell is een legendarische vrijheidsheld die aan het begin van de 14 ^e eeuw zou hebben geleefd en die vooral bekend werd door het gelijknamige toneelstuk van Friedrich Schiller en door de muziek van Rossini.

Het verhaal gaat, dat de legendarische kruisboogschutter Wilhelm Tell weigerde te voldoen aan de eisen die landvoogd Gessler stelde. Hij beval hem daarop met zijn kruisboog een appel van het hoofd van zijn zoontje te schieten, waarop Wilhelm Tell twee pijlen uit zijn koker haalde en er één met succes door de appel schoot. De andere pijl was bestemd voor de landvoogd als Wilhelm Tell zijn zoontje zou hebben gedood.

• Rossini heeft nog veel meer ouvertures geschreven, met virtuoos orkestspel die nog geregeld worden gespeeld, namelijk: La Gazza ladra (De diefachtige ekster) en La scala di seta (De zijden ladder).
• De Russische componist Pjotr Iljitsj Tsjaikovski (1840-1893) begint zijn Notenkrakersuite met een Ouverture Miniature, geheel in de trant van wat daarna komen gaat.
• De Ouverture 1812 - ook een orkestwerk van Tsjaikovski - werd geschreven bij de inwijding van de Christus Verlosserkathedraal in Moskou, die was gebouwd ter herinnering aan de Russische overwinning op het leger van Napoleon in 1812.

Ouverture 1812 is typische programmamuziek, die de krijgsverwikkelingen rond 1812 wil uitbeelden. Na een plechtige opening met een kerkelijke hymne, worden de Marseillaise en het toenmalige Russische volkslied God, behoed de tsaar! met elkaar geconfronteerd.
Een van de redenen dat het stuk zo beroemd is geworden is het gebruik van kerkklokken en kanonschoten in de finale. ²⁾

Franz von Suppé omstreeks 1895

• Franz von Suppé (1819-1895) was een Oostenrijkse componist van operettes, die talrijke ouvertures schreef bij allerlei kluchten. Zijn bekendste ouverture is zeker wel Dichter und Bauer, die door allerlei orkesten als zelfstandig orkeststuk wordt gespeeld en geraffineerd in elkaar zit.

Ook zijn ouverture Leichte Kavallerie geniet nog altijd grote populariteit. Deze aanstekelijke ouvertures hebben echt repertoire gehouden, maar de bij deze ouvertures behorende operettes zelf worden bijna nooit meer uitgevoerd.
Veel van zijn ouvertures werden later bewerkt en herschreven voor harmonieorkest.

• In 1954 schreef de Russische componist Dmitri Shostakovich (1906-1975) voor een concert - te houden in het Bolshoi Theater in Moskou - de Feestelijke Ouverture, opus 96. Dit ter gelegenheid van de 37 ^e verjaardag van de Oktoberrevolutie, die plaatsvond in 1917.

De dirigent van het Bolshoitheater in Moskou ( Vassili Nebolsin ) had voor de opening van dit concert geen geschikt werk. Hierop werd - enkele dagen voor het concert - Shostakovich benaderd. De componist moest na zijn instemming hiermee dus met een enorme vaart aan de slag en schreef de ouverture in de recordtijd van drie dagen.
De ouverture begint met een fanfare voor het koper, gevolgd door een snelle melodie voor de andere blaasinstrumenten, waarna de strijkers invallen en de melodie overnemen.
Het werk maakt deel uit van het standaardrepertoire van de orkesten. Ook werd de ouverture voor harmonieorkest gearrangeerd, en wordt in die uitvoering ook over de hele wereld gespeeld.

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

• ¹⁾ Poppea was één van de twee vrouwen van Keizer Nero die door hem werden vermoord.
• ²⁾ Op 24 augustus 2013 stond het Koninklijk Concertgebouworkest centraal tijdens het Prinsengrachtconcert. Nooit eerder speelde daar een compleet symfonieorkest. Ter gelegenheid van het 400-jarig bestaan van de Amsterdamse grachten, het 125-jarig jubileum van het Koninklijk Concertgebouworkest en de 90-jarige AVRO pakte het Prinsengrachtconcert groots uit. Het orkest stond onder leiding van gastdirigent Antonio Pappano met een uitgebreid programma.

Als laatste werk werd Ouverture 1812 gespeeld in een spectaculaire uitvoering - met aan het eind daarvan - schietende musketiers van de Naardense saluutbatterij Bastion R.A en een mobiel carillon.