Mat (schaken)

Mat, of schaakmat, is een term uit het schaakspel. De koning is mat indien deze wordt aangevallen (schaak staat) en op geen enkele wijze kan worden gered. Er wordt ook wel gezegd dat de speler mat staat. Mat beëindigt onmiddellijk de partij met de winst van degene die de koning van zijn tegenstander heeft matgezet. Mat is het doel van het schaakspel; in het wedstrijdschaak kan een partij overigens ook worden gewonnen als de tegenstander diens toegestane bedenktijd overschrijdt.

'Schaakmat' is een verbastering van de Perzische woorden shah manad (de sjah is vastgezet) wat in het Arabisch shag mat werd (de sjah is dood). In de schaaknotatie wordt mat aangeduid met het dubbelkruis #.

Mat in de praktijk

Zwart aan zet

De zwarte koning wordt bedreigd door de witte toren en er is geen verdediging meer: schaakmat.

Wit aan zet

Stikmat: na 1. Dg8+ Txg8 2. Pf7# kan zwarts koning niet ontsnappen omdat deze door eigen stukken is ingesloten.

In de praktijk komt mat weinig voor. Meestal zal de verliezende speler namelijk de strijd voor die tijd hebben opgegeven. Als het mat het resultaat is van een bijzonder fraaie aanval wordt het echter gewaardeerd als men het mat daadwerkelijk laat uitvoeren. Overigens eindigen heel wat schaakpartijen in remise (gelijkspel).

Enkele bekende matbeelden zijn het mat op de onderste rij (linker diagram), het stikmat (rechter diagram) en het epaulettenmat (de koning kan niet opzij omdat daar de eigen torens staan).

Mat in de opening

In het begin van de partij staat het bord nog vol stukken waardoor de tegenstander niet gauw zonder verdediging zit. Niettemin zijn er diverse openingsvarianten bekend, waarin men snel kan verongelukken. Beginners willen nog weleens een simpele aanval op het zwakke punt f7 (f2 voor wit) overzien (1. e4 e5 2. Lc4 Pc6 3. Dh5 Pf6?? 4. Df7#).

Mat in het middenspel

Omdat mat de partij beslist komt het in het middenspel, als alle stukken zijn ontwikkeld, voor dat men veel materiaal offert om de verdediging van de vijandelijke koning uit te schakelen dan wel de koning in het open veld te lokken.

Mat in het eindspel

In het eindspel komt mat in eerste instantie minder voor. De koning kan vanwege het gereduceerde materiaal vaak zelfs actief aan het spel meedoen. Uiteindelijk is echter een technische matvoering nodig om de partij te winnen. Daarbij dient pat, waarbij de koning wordt klemgezet maar niet aangevallen, zorgvuldig te worden vermeden, want dan is de partij remise. Niet elke materiël voorsprong is voldoende: zo vormen koning + paard tegen koning alleen geen matpotentieel. Wel voldoende materiaal om met hulp van de eigen koning een koning alleen mat te zetten is er in de volgende elementaire eindspelen:

• koning + dame tegen koning (de koning wordt naar een rand gedreven)
• koning + toren tegen koning (de koning wordt naar een rand gedreven)
• koning + beide lopers tegen koning (de koning wordt in een hoek gejaagd)
• koning + loper en paard tegen koning (de koning wordt in een hoek gejaagd van de kleur van de loper)

Met twee paarden is mat technisch wel mogelijk, maar de koning alleen kan zich daar gemakkelijk tegen verzetten.

Probleemschaak

Naast het schaken als stridj tussen twee spelers bestaat ook het probleemschaak, waarbij ter oplossing een compositie wordt gepresenteerd waarbij de opgave meestal luidt: mat in x. Dat betekent: wit begint, en zet tegen elk mogelijk tegenspel uiterlijk op zet x zwart mat. Meestal gaat het om tweezetten of driezetten (x=2, x=3), maar langer komt ook voor. Behalve om de moeilijkheid van de opgave, gaat het daarbij ook (of beter: vooral) om de schoonheid van de compositie en de thematiek van het zettenverloop.

Frank Healey (1861)
1e prijs Bristol-toernooi

Mat in drie

Oplossing

In deze beroemde driezet houdt de sleutelzet, die nog niets dreigt, een verrassende lijnruiming in die twee zetten later nodig blijkt te zijn geweest.

1. Th1! L speelt
2. Db1 Lb5

De loper moet terug, want er dreigde 3. Db4#. Maar nu volgt

3. Dg1#